ôKordianö
Juliusza S│owackiego
Kiedy w 1830 r. wybuch│o
powstanie listopadowe dwudziestojednoletni Juliusz S│owacki by│
jedynym spo£r≤d wielkich polskich romantyk≤w obecnym w tych
dniach w Warszawie. Zazna│ wtedy po raz pierwszy s│awy i
sympatii czytelnik≤w, a przynios│y mu j╣ patriotyczne wiersze
wzywaj╣ce do walki. Przyj╣│ w nich S│owacki now╣ dla siebie
rolΩ poety politycznego, bezpo£rednio wp│ywaj╣cego na historyczn╣
rzeczywisto£µ. Nie wst╣pi│ jednak do wojsk, a w marcu 1831 r.
wyjecha│ do Londynu z misja dyplomatyczn╣ od rz╣du
powsta±czego. Z powodu tego wyjazdu do ko±ca ┐ycia drΩczy│y
go potem wyrzuty sumienia. Po upadku powstania nie m≤g│ ju┐
wr≤ciµ do kraju i do £mierci ( pozosta│ na emigracji.
ôKordianö napisany zosta│ w
Genewie w 1833 r. (wydany rok p≤ƒniej). By│ on pocz╣tkowo
zaplanowany jako trylogia opowiadaj╣ca o dojrzewaniu, walce i
klΩsce pokolenia powsta±c≤w .
Tutu│
ImiΩ g│≤wnego bohatera nale┐y
do kategorii imion znacz╣cych (takich, kt≤re swoim brzmieniem i pokrewie±stwami zanczeniowymi
nasuwaj╣ skojarzenia z okre£lonymi ideami lub pojΩciami):
ôcorö - serce; skojarzenia: odwagi, tesknoty, nieco
chorobliwego niezr≤wnowa┐enia duchowego.
Omawiany dramat mia│ stanowiµ
pierwsz╣ czΩ£µ cyklu zatytu│owan╣ ôSpisek koronacyjnyö
(nawi╣zanie do sprawy spisku, kt≤rego uczestnicy mieli
zg│adziµ cesarza Miko│aja I przyby│ego wraz z rodzin╣ do
Warszawy w 1829 r. na uroczysto£µ koronacji). Otwieraj╣ce go
sceny, pozornie nie zwi╣zane
z losami g│≤wnego bohatera, zosta│y pomy£lane jako wstΩp do
ca│o£ci trylogii. Ostatecznie
jednak nigdy ona nie powsta│a.
Streszczenie
Przygotowanie: (noc 31 grudnia 1799 r. nieopodal chaty
Twardowskiego w G≤rach Karpackich). Szatan (dokonawszy swoistego podsumowania wieku
XVIII) przygotowuje dla Polski wodz≤w i dygnitarzy na
zbli┐aj╣ce siΩ stulecie (wiek XIX, kt≤ry ôucieszy
szatanaö). Z diabelskiego
kot│a wy│aniaj╣ siΩ: Grzegorz J≤zef Ch│opicki, Adam
Jerzy Czartoryski, Jan Zygmunt Skrzynecki, Julian Ursyn
Niemcewicz, Joahim Lelewel, Jan Stefan Krukowiecki i t│um ôrycerzy- ospalc≤wö: korpus oficerski i pos│owie na sejm.
Prolog: trzy postacie
prezentuj╣ r≤┐ne koncepcje literatury narodowej. Pierwsza -
poezjΩ mesjanistyczn╣
nios╣c╣ sen i pociechΩ (program maj╣cy odpowiednik w
tw≤rczo£ci poet≤w emigracyjnych
skupionych wok≤│ Mickiewicza), druga - krytykuje j╣ (zgodnie z
zasadami realizmu politycznego g│oszonego po ukazaniu siΩ
Mickiewiczowskich ôKsi╣g pielgrzymstwa..ö), trzecia -
przepΩdza zwa£nionych i
zapowiada poezjΩ, kt≤ra ôu£pionychö porwie do dzia│ania.
Akt I:
- ok. r. 1825, wiejskie ustronie (sceneria Karpat),
15-letni Kordian rozmawia ze
starym s│ug╣ Grzegorzem. Osierocony przez ojca potomek
rodu szlacheckiego cierpi na ôchorobΩ wiekuö -
poczucie bezsensu ┐ycia, pragnienie odnalezienia
wielkiej idei, kt≤ra wype│ni│aby pustkΩ
egzystencjonaln╣ (obraz jesiennej przyrody odzwirciedla
stan jego duszy i umys│u). Grzegorz opowiada mu bajkΩ o
Janku, co psom szy│ buty (w. 52 - 151: wskaz≤wki rozumnego, praktycznego dzia│ania), a
p≤ƒniej o w│asnych prze┐yciach z czas≤w wojen
napoleo±skich (w. 167 - 220: gawΩda wiarusa o przebiegu
ekspedycji egipskiej) oraz o bohaterskim m│odzie±cu, Kazimierzu (w. 239 -
298: wojenne losy ┐o│nierza wziΩtego do niewoli przez
Rosjan). Nie jest jednak w stanie obudziµ zapa│u w ch│opcu.
- W czasie konnego spaceru z Laur╣,
w kt≤rej jest zakochany, okazuje siΩ, ┐e r≤wnie┐ mi│o£µ nie jest w stanie
rozwi╣zaµ jego problem≤w (starsza dziewczyna nie
traktuje jego uczuµ powa┐nie, zarzuca ch│opcu
marzycielstwo).
- Kordian samotnie odchodzi do
lasu, a noc╣ Grzegorz oznajmia Laurze (czytaj╣cej
wiersze Kordiana i czyni╣cej sobie wyrzuty, ┐e
szyderczo-protekcjonalnym tonem dotknΩ│╣ ch│opca),
┐e panicz pope│ni│ samob≤jstwo.
Akt II - Kordian w Europie:
Rok 1828, Kordian, kt≤ry nie potrafi│ r≤wnie┐ odebraµ sobie
┐ycia, podr≤┐uje:
- w londy±skim
parku otaczaj╣cym pa│ac îw. Jakuba rozmawiaj╣c z
dozorc╣ przekonuje siΩ, ┐e £wiatem rz╣dz╣
pieni╣dze, a lektura Szekspira (scena w Dover - swoisty ho│d z│o┐ony przez
S│owackiego angielskiemu dramaturgowi) u£wiadamia mu
przepa£µ pomiΩdzy literatura a rzeczywisto£ci╣.
- we W│oszech
nowa kochanka, powierzchowna i egoistyczna Wioletta, darzy bohatera swymi wzglΩdami
wy│╣cznie z uwagi na jego maj╣tek,
- audiencja w Watykanie kompromituje w oczach Kordiana
autorytet moralny Ko£cio│a (papie┐ radzi Polakom
pos│usze±stwo wobec Cara - nawi╣zanie do encykliki
Grzegorza XVI skierowanej do biskup≤w polskich w
1832 r.).
Wreszcie po tych do£wiadczeniach
Kordian, na szczycie Mont Blanc, znajduje wielk╣ ideΩ: wyzwolenie
Europy spod monarchistycznej tyranii. Pragnie dokonaµ tego,
niczym nowy Winkelried ,
staj╣c na czele narodu wybranego - Polak≤w. Chmura unosi
Kordiana do Polski.
Akt III. - Spisek koronacyjny: maj 1829 r., na Placu
Zamkowym w Warszawie wok≤│ pokrytego czerwonym suknem rusztowania
zbiera siΩ elegancka publiczno£µ pragn╣ca obejrzeµ cesarski
orszak. W katedrze îw. Jana bowiem odbywa siΩ koronacja
Miko│aja I na kr≤la Polski - Car przysiΩga wierno£µ
konstytucji. Kiedy dw≤r opuszcza katedrΩ, Wielki ksi╣┐Ω
Konstanty (brutalny satrapa) toruj╣c sobie drogΩ uderza star╣
kobietΩ z dzieckiem. Dziecko upada i zostaje stratowane. Po
powrocie orszaku na zamek lud rozrywa na strzΩpy sukno pokrywaj╣ce rusztowanie, a tajemniczy Nieznajomy £piewem uspakaja zebranych.
- W podziemiach katedry odbywa
siΩ zebranie zamaskowanych spiskowc≤w
przygotowuj╣cych zamach na
Cara i jego rodzinΩ. Prezes stara siΩ ich powstrzymaµ
ukazuj╣c moraln╣ ohydΩ kr≤lob≤jstwa, sprzecznego z
polsk╣ tradycja. Sprzeciwia mu siΩ Podchor╣┐y
przypominaj╣c o zbrodniach
zaborc≤w. Do podziemi pr≤buje dostaµ siΩ szpieg, ale
zostaje zabity przez stra┐nika. W tajnym g│osowaniu
spiskowcy opowiadaj╣ siΩ przeciwko zamachowi. Podchor╣┐y ods│ania twarz -
okazuje siΩ byµ nim Kordian. Wyg│asza wspania│╣
tyradΩ (w. 198 - 266; 318 - 382) i postanawia sam
dokonaµ zab≤jstwa.
- Okazja nadarza siΩ, gdy
zostaje wyznaczony do nocnej warty w zamku kr≤lewskim. W
drodze do sypialni Cara ulega jednak Strachowi i
Imaginacji (projekcja duszy
bohatera, w kt≤rej odbywa siΩ walka miΩdzy
obowi╣zkiem moralnym, na│o┐onym przez sumienie, i instynktem samozachowawczym), kt≤re
nasuwaj╣ mu straszne obrazy wyra┐aj╣ce okropno£µ
krwawego czynu. Zemdlony
pada pod drzwiami do sypialni w│adcy.
- Zostaje zamkniΩty w domu
wariat≤w. Odwiedza go tam szata±ski Doktor
(kolejna projekcja duszy i
my£li Kordiana) i pokazuje dwu szale±c≤w przekonanych,
┐e po£wiΩcaj╣ siΩ za ojczyznΩ: jeden twierdzi, ┐e
jest krzy┐em na kt≤rym umar│ Chrystus, drugi - ┐e
podtrzymuje niebo chroni╣c ludzko£µ przed jego
upadkiem. Doktor pragnie w ten spos≤b zasugerowaµ
Kordianowi, i┐ jego
idea ma te sam╣ warto£µ
co urojenia chorych.
- Wielki ksi╣┐Ω rozkazuje
prowadziµ Kordiana na plac Saski, gdzie odbyµ siΩ ma
egzekucja. Tam, wobec Cara i wojsk, grozi rozerwaniem
ko±mi, a p≤ƒniej proponuje niebezpieczny skok na koniu
przez piramidΩ bagnet≤w. Kordian dokonuje tej sztuki.
Konstanty, dumny ze zrΩczno£ci swego ┐o│nierza
(ksi╣┐Ω wykazywa│ wielkie staranie o wzorowe
wyµwiczenie podleg│ego mu wojsk polskiego), obiecuje
skazanemu ocalenie, ale Car, przekonany, ┐e zamach by│
dzie│em brata, po
cichu ka┐e postawiµ Kordiana przed s╣dem wojennym i
rozstrzelaµ.
- W wiΩziennej celi
m│odzieniec odbywa spowiedƒ (w. 941 - 984 - jeden z
najpiekniejszych fragment≤w dramatu), a stary Grzegorz
modli siΩ za jego duszΩ. Ksi╣dz obiecuje nazwaµ
imieniem bohatera r≤┐Ω, a s│uga - swego wnuka.
- Oficer prowadzi skaza±ca na
egzekucje, ale wielki ksi╣┐Ω ┐╣da od Cara
u│askawienia ┐o│nierza
(Zamek kr≤lewski). MiΩdzy braµmi dochodzi do k│≤tni.
Konstanty przypomina Miko│ajowi jego drogΩ do tronu
(ojcob≤jstwo), a Miko│aj - gwa│t i morderstwo
dokonane przez Konstantego
na szesnastoletniej Angelice. Wielki ksi╣┐Ω grozi
buntem, ale na koniec oddaje sw╣ szpadΩ na znak
przeprosin. Car decyduje podpisaµ akt u│askawienia
Kordiana.
- Adiutant pΩdzi konno na
plac Marsowy, gdzie w│a£nie rozpoczyna siΩ egzekucja.
Nie wiadomo czy zd╣┐y│
powstrzymaµ salwΩ.
Styl i konstrukcja dramatu.
ôKordianö to dramat romantyczny. Cechuje go:
otwarta konstrukcja
- o£ kompozycji stanowi
biografia postaci g│≤wnej, przedstawiona w luƒnych
obrazach odleg│ych
wobec siebie w czasie i przestrzeni;
po│╣czenie r≤┐nych konwencji i
kategorii estetycznych:
- realizm obok fantastyki,
symbolizmu i wizyjno£ci,
- patos w po│╣czeniu z
komizmem, grotesk╣ i satyr╣,
- prezentowanie konfliktu racji moralnych, kt≤ry przezywa
bohater tytu│owy poprzez:
ù ich rozdzielenie pomiΩdzy dwie, odrΩbne
postacie (Kordian, Prezes)
ù ukazanie stan≤w
emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach,
Imaginacja)
- cechy poematu lirycznego
(akcja dotyczy przede wszystkim napiΩµ i konflikt≤w
wewnΩtrznych bohatera),
- epicko£µ fabu│y (nie ma
przyczynowo-skutkowego ci╣gu wydarze± zmierzaj╣cego do
punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrΩbnych
punkt≤w szczytowych napiΩcia, np. pr≤ba samob≤jstwa,
monolog na Mont Blanc)
- r≤┐ne formy podawcze:
- monolog,
- obraz sceniczny,
- dialogi.
G│≤wny bohater
Kordian, ch│opiec ma g│Ωbokie
poczucie bezsensu ┐ycia. Chcia│by dokonaµ czego£ wielkiego i
niezwyk│ego, a jednocze£nie zdaje sobie sprawΩ z nierealno£ci
swoich pragnie±. Parali┐uje to jego wolΩ i budzi my£li samob≤jcze.
- Mi│o£µ:
sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, kt≤re
ma byµ ukojeniem ôjask≤│czego niepokojuö;
- Pr≤ba samob≤jstwa: konsekwencja niespe│nionej
mi│o£ci; nie uda│o siΩ bohaterowi znaleƒµ idea│u
wykraczaj╣cego poza codzienno£µ, w kt≤rym
zamanifestowa│by i potwierdzi│ swoj╣ to┐samo£µ i
wyj╣tkowo£µ osobowo£ci. Nie do przyjΩcia okaza│a
siΩ przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szy│
buty, nie do powt≤rzenia w zmienionej sytuacji
historycznej s╣ ┐o│nierskie czyny z opowie£ci
Grzegorza.
- Podr≤┐ po
Europie: poznawanie
ludzkiego £wiata spo│ecznego, konfrontacja marze± i idea│≤w z rzeczywisto£ci╣, nauka
odr≤┐niania warto£ci prawdziwych od fa│szywych (ù
£wiat realny a literatura, ù ┐ycie spo│eczne a idealistyczne
traktowanie nieprzeciΩtnej jednostki, niepowtarzalnej mi│o£ci, moralnego
autorytetu papiestwa).
- Dojrzewanie do wielkiej idei:
monolog na Mont Blanc (ù
poczucie szczytu w│asnej
mocy, ù wadzenie siΩ z samym sob╣, prowokacja
wewnΩtrzna, ù brak pewno£ci, rozdarcie miΩdzy
pragnienie czynu a niemoc).
- Realizacja idei:
przemiana w spiskowca, nieudana pr≤ba pe│nienia roli
przyw≤dcy, nieudana pr≤ba z│o┐enia jednostkowej
ofiary na o│tarzu ojczyzny; bohater okazuje siΩ
niedojrza│y do tego
czynu: psychicznie (nie umie opanowaµ bujnej
wyobraƒni), moralnie (nie potrafi z│amaµ tradycyjnej etyki) i politycznie (nie
ma ┐adnego programu).
Ocena powstania listopadowego
Dyskusja nad przyczynami klΩski
powstania by│a jednym z g│≤wnych temat≤w polskiej literatury
polistopadowej. ôKordianö, trzeci z kolei utw≤r dramatyczny S│owackiego, tym przede
wszystkim r≤┐ni siΩ od poprzednich, ┐e dotyczy
wsp≤│czesnych autorowi wydarze±.
- Obrona: wskazanie
wielko£ci i szlachetno£ci idei, romantycznego
patriotyzmu powsta±c≤w, uznania przez nich wolno£ci
ojczyzny za najwy┐sz╣ warto£µ.
- Oskar┐enie
(wskazanie ƒr≤de│ klΩski):
- niedojrza│o£µ
psychiczna pokolenia
powsta±c≤w (pomys│ spisku jako wytw≤r wybuja│ej wyobraƒni, kt≤ra rozmija
siΩ z rzeczywisto£ci╣; teatralna oprawa spotkania:
maski, has│o, blisko£µ
grob≤w kr≤lewskich),
- niedojrza│o£µ
moralna spiskowc≤w
(niemo┐no£µ stworzenia nowej etyki walki i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego
wykluczaj╣cego podstΩp; narodowa tradycja czci dla kr≤la-pomaza±ca silniejsze ni┐
nakaz bezwzglΩdnej walki z zaborc╣),
- spo│eczna izolacja
spisku (idea indywidualnego
po£wiΩcenia siΩ wykluczaj╣ca og≤lnonarodowy zryw; demobilizuj╣cy
£piew Nieznajomego-Szatana; lud warszawski aprobuj╣cy
nie czyn Kordiana, ale jego parodiΩ - skok na placu
Saskim),
- przyw≤dcy ôz piek│a
rodemö: przera┐eni republika±skim charakterem
powstania i d╣┐╣cy do
zahamowania zrywu. Ch│opicki (ambicje Napoleona,
ale bez jego rozumu, staro£µ, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo,
powolno£µ, niezdecydowanie); Niemcewicz (staro£µ, zaopatrzenie w
przesz│o£µ); Lelewel (teoretyzowanie, sk│onno£µ do ja│owych rozwa┐a±); Krukowiecki
(zdrada).