Boles│aw Prus ôLalkaö
Aleksander G│owacki, herbu Prus I, p≤ƒniej u┐ywaj╣cy pseudonimu Boles│aw Prus urodzi│ siΩ 20 VIII 1847 r. w Hrubieszowie nieopodal Lublina, zmar│ za£ w 19 V 1912 r. w Warszawie kt≤r╣ uczyni│ bohaterem swoich licznych opowiada±, nowel, powie£ci, felieton≤w i artyku│≤w.
ôLalkaö jest jedn╣ z trzech, obok ôFaraonaö i ôEmancypantekö, jego najwa┐niejszych powie£ci. W nich najpe│niej wyrazi│ swoje pozytywistyczne pogl╣dy, kt≤re sprowadzaj╣ siΩ do stwierdzenia, i┐ pisarz poprzez dzie│o powinien prezentowaµ postawΩ obywatelsk╣, a tym samym kreowaµ bohater≤w reprezentuj╣cych ludzi czynu i po┐ytecznej, przede wszystkim w kategoriach spo│ecznych, pracy. Ukazywaµ cz│owieka sukcesu, bogac╣cego siΩ, dostarczaj╣cego d≤br materialnych spo│ecze±stwu i narodowi, dbaj╣cego o innych, przede wszystkim o tych, kt≤rzy s╣ od nich zale┐ni.
Prus bΩd╣c zwolennikiem prozy realistycznej, stroni│ od literatury tendencyjnej, a wyrazem tego jest ôLalkaö.
Kompozycja powie£ci
Osi╣ kompozycyjna jest mi│o£µ Wokulskiego do Izabelli. Wok≤│ w╣tku mi│osnego autor koncentrycznie rozbudowa│ akcjΩ utworu, konsekwentnie stosuj╣c ôtechnikΩ nawarstwaiania motyw≤wö. Taka budowa fabu│y da│a Prusowi mo┐no£µ ukazania r≤┐norodnych £rodowisk, konflikt≤w, sytuacji i zwi╣zanych z nimi os≤b.
Obok narracji odautorskiej, bezpo£redniej, mamy do czynienia z narracj╣ bezpo£redni╣ (pamiΩtnik Rzeckiego).
ôLalkaö to powie£µ dwutomowa sk│adaj╣ca siΩ z 37 tytu│owanych rozdzia│≤w, z kt≤rych ka┐dy stanowi zamkniΩta ca│o£µ fabularn╣. W£r≤d nich 9 rozdzia│≤w to ôPamiΩtnik starego subiektaö (t.I: rozdz.3, 10, 20, 21; t.II: rozdz.7, 8, 9, 14, 16)
AkcjΩ powie£ci, czasowo i problemowo, otwiera rok 1878 a ko±czy 1879. PamiΩtnik Rzeckiego opowiada przede wszystkim o przesz│o£ci i siΩga do lat trzydziestych (dzieci±stwo subiekta), a poprzez wspomnienia ojca do okresu jeszcze wcze£niejszego - ôczas≤w napoleo±skichö.
Ignacy Rzecki - ostatni przedstawiciel postawy romantycznej
Ignacy Rzecki, cz│owiek sumienny i wymagaj╣cy od innych systematycznej pracy, mieszka samotnie w skromnym pokoiku za sklepem. Jest to reprezentant poprzedniego romantycznego pokolenia, wierzy w gwiazdΩ Bonapartych, a swoje przemy£lenia, wspomnienia oraz relacje z bie┐╣cych wydarze± zapisuje w pamiΩtniku. DziΩki tym notatkom poznajemy dzieje autora pamiΩtnika.
Pochodzi z ubogiej rodziny, wychowywa│ go ojciec, woƒny w Komisji Spraw WewnΩtrznych i ciotka. To ojciec wpoi│ mu kult Napoleona I - cesarza rozdaj╣cego ch│opom ziemiΩ, obalaj╣cego trony i przynosz╣cego ludziom wolno£µ. Od najm│odszych lat pracowa│ w sklepie Jana Mincla, Niemca z pochodzenia, kt≤ry prowadzi│ sw≤j interes na spos≤b patriarchalny. Wraz z przyjacielem, Augustem Katzem, pr≤bowa│ w czyn wprowadziµ romantyczne has│a wolno£ci, r≤wno£ci i braterstwa i walczy│ w 1848 r. na WΩgrzech. Po samob≤jczej £mierci Katza (patrioty, kt≤ry nie m≤g│ znie£µ my£li o klΩsce powstania styczniowego) przez 2 lata tu│a│ siΩ po Europie, wreszcie schwytany podczas pr≤by przekroczenia granicy Kr≤lestwa rok spΩdzi│ w wiΩzieniu. DziΩki pomocy syna Mincla powr≤ci│ do Warszawy i sklepu. Do ko±ca ┐ycia pozosta│ wierny swoim idea│om, naiwnie oczekuj╣c nowej koniunktury politycznej, w kt≤rej raz jeszcze bΩdzie mo┐na podj╣µ walkΩ o wolno£µ. Idealistyczny, nierealny stosunek do ┐ycia przenosi r≤wnie┐ na sprawy prywatne. Uwielbiana przez starego subiekta pani Stawska wychodzi za m╣┐ nie za Stacha, a za ôlekkoduchaö Mraczewskiego. Podziwiany Wokulski, kt≤ry m≤g│by byµ, w zamy£le Rzeckiego, przyw≤dc╣ w wielkiej narodowej sprawie, ginie z mi│o£ci do niegodnej go kobiety. Sklep, kt≤remu odda│ swe si│y przeszed│ w rΩce Henryka Szlangbauma (»yd, kt≤«ego ojciec lichwiarz z powodu odej£cia syna od religii przodk≤w wydziedziczy│). Ca│y £wiat, wyhodowany w wyobraƒni starego subiekta, run╣│. Umiera w przekonaniu, i┐ ônon omnis moriarö (nie wszystek umrΩ).
Stanis│aw Wokulski - bohater │╣cz╣cy w sobie cechy romantyka i pozytywisty.
G│≤wny bohater ôLalkiö reprezentuje idealist≤w epoki po£redniej, z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu. Od wczesnej m│odo£ci ┐ycie nie szczΩdzi│o mu cierpie±, krzywd i poni┐enia. Wybitnie zdolny zosta│ przez w│asnego ojca (szlachcica) zmuszony do upodlaj╣cej pracy w jad│odajni Hopfera. Tu jednak zetkn╣│ siΩ ze studentami akademii medycznej, kt≤rzy zaszczepili mu romantyczny rewolucjonizm. To z kolei pchnΩ│o go do powstania styczniowego. Otrzeƒwia│ na Syberii, zrozumia│, ┐e idee romantyzmu przebrzmia│y. Na wygnaniu zetkn╣│ siΩ z wybitnymi uczonymi (Czerski, Czekanowski, Dybowski) i dziΩki nauce poczu│ siΩ wreszcie cz│owiekiem wolnym. Szanowano go i podziwiano, a jego wynalazki znalaz│y uznanie w petersburskich towarzystwach naukowych. Pe│en nowych si│ i optymizmu powr≤ci│ do kraju, by mu s│u┐yµ sw╣ wiedz╣. Tu jednak spotka│o go rozczarowanie, nie zapomniano, ┐e by│ subiektem. Z g│odu i nΩdzy postanowi│ o┐eniµ siΩ z bogat╣ kupcow╣ i u boku zazdrosnej i ograniczonej ┐ony spΩdzi│ 4 lata. CzterdziestopiΩcioletniego kupca z apatii wyrwa│a mi│o£µ, kt≤r╣ pojmowa│ na spos≤b romantyczny. Obiektem uczuµ by│a panna Izabella. Maj╣c £wiadomo£µ dziel╣cej go od idea│u r≤┐nicy spo│ecznej, ca│╣ energiΩ wykorzystywa│, by zbli┐yµ siΩ do ukochanej. Postanowi│ wzbogaciµ siΩ (nara┐a│ ┐ycie, by zarobiµ 300 tysiΩcy rubli), przyj╣│ spos≤b ┐ycia sfer arystokratycznych (kupno klaczy wy£cigowej, pojedynek z Krzeszowskim, udzia│ w rautach, konieczno£µ eksponowania blichtru zamo┐no£ci, nauka j. angielskiego). Jednak za£lepienie mi│osne nie zabi│o w nim cz│owieka my£l╣cego, dlatego te┐ mi│o£ci towarzyszy rozdarcie wewnΩtrzne. Bezustannie walczy w nim pozytywista z romantykiem, spo│ecznik ze skrajnym indywidualist╣, idealista z racjonalista. Potrafi│ krytycznie oceniµ warto£µ klasy do kt≤rej popycha│o go uczucie. Jednak mi│o£µ spowodowa│a katastrofΩ. Kiedy zrezygnowa│ z walki o uczucie panny Izabelli, zrezygnowa│ te┐ z egzystencji w spo│ecze±stwie, kt≤re go nie rozumia│o i odepchnΩ│o. Stwarzaj╣c pozory samob≤jstwa (wysadzenie kamienia w ruinach zas│awskiego zamku), testamentem po┐egna│ siΩ z przyjaci≤│mi. Z wielu niedom≤wie± mo┐na wnioskowaµ, ┐e wybra│ pracowniΩ Geista (uczonego dziwaka, kt≤ry w Pary┐u pracowa│ nad wynalezieniem metalu l┐ejszego od powietrza) jako ju┐ jedyny ┐yciowy cel.
Julian Ochocki - najm│odszy idalista
Tak jak dla Rzeckiego i Wokulskiego nie by│o miejsca w ≤wczesnym spo│ecze±stwie, tak i nie znalaz│o siΩ ono dla najm│odszego reprezentanta niepoprawnych marzycieli, Juliana Ochockiego. Urodzi│ siΩ w rodzinie spkrewnionej z arystokratycznymi rodami, wprawdie zbiednia│ej, ale utrzymuj╣ce przyzwoity poziom ┐ycia. W porΩ dostrze┐ono jego zdolno£ci i umo┐liwiono zdobycie dyplomu dwu wy┐szych uczelni (wydzia│u przyrodniczego na uniwersytecie i mechanicznego na politechnice). Wychowany w pozytywistyvznym kulcie nauki, Ochocki wierzy w nieograniczone mo┐liwo£ci ludzkiego rozumu. Wra┐liwy, zdolny i wykszta│cony marzy o zbuodwaniu lataj╣cej machiny. Marzenie to nie by│o fantastyczn╣ m┐onk╣, ale niedorzeczno£ci╣ by│a wiara wynalazcy o nadzwyczajnych mo┐liwo£ciach techniki w sferze pzrekszta│ce± ustrojowych - m│ody cz│owiek wierzy, ┐e cudowne odkrycie uszczΩ£liwi ludzko£µ.
Obraz spo│ecze±stwa polskiego
Na kartach powie£ci ukazani sa reprezentanci r≤┐nych grup spo│ecznych, £rodowisk i zawod≤w Warszawy lat siedemdziesiatych XIX w.
Mieszcza±stwo:
GrupΩ te cechuje brak energii, bezruch, rezygnacja ze zdobywania maj╣tku i pozycji spo│ecznej. Ka┐dy objaw wiΩkszej przedsiΩbiorczo£ci uwa┐any jest w tym £rodowisku z czyn niepoczytalny. Nic wiΩc dziwnego, ┐e pozycjΩ pierwszoplanow╣ w ┐yciu ekonomicznym kraju zdobywaj╣ »ydzi posiadaj╣cy energiΩ, pracowito£µ i cierpliwo£µ w zdobywaniu zamierzonych cel≤w i poczucie solidarno£ci w grupie.
Arystokracja: pani W╣sowska(piΩkna i nieco cyniczna wdowa) baronowstwo Krzeszowscy (sk│≤cone ma│┐e±stwo, w kt≤rym baron roztrwoni│ maj╣tek graj╣c na wy£cigach, a baronowa, po stracie jedynej c≤rczki, popad│a w histeriΩ) prezesowa Zas│awska (m╣dra staruszka, kt≤r╣ ze stryjem Wokulskiego │╣czy│o wielkie uczucie. Jej wzorowo prowadzony maj╣tek, z ochronkami dla ch│opskich dzieci, dba│o£ci╣ o s│u┐bΩ i fornali to wyj╣tkowa szczΩ£liwa wysepka w£r≤d og≤lnego niedbalstwa), Tomasz úΩcki (bankrut, przekonany o swej wybitnej warto£ci i energii w rzeczywisto£ci reprezentuje poziom umys│owy granicz╣cy z tΩpot╣. Zajmuje go jedynie salonowa etykieta) i jego c≤rka Izbella (jej osobowo£µ to klasyczny produkt salon≤w. Rozpieszczona egoistka nie potrafi z niczego sobie odm≤wiµ ani z niczego zrezygnowaµ), Ochocki, Kazimierz Starski (amoralny i cyniczny), baron Dalski narzeczony wnuczki prezesowej, za£lepiony mi│o£ci╣, zdziecinnia│y i naiwny), ksi╣┐Ω (najbardziej warto£ciowa postaµ, popiera projekt za│o┐enia Sp≤│ki do handlu ze Wschodem, pragnie co£ zrobiµ dla ônieszczΩsnego krajuö, ale brak mu energii i zdolno£ci umys│owych)
TΩ grupΩ spo│eczn╣ oskar┐a pisarz o doprowadzenie kraju do upadku, o zanidbanie interes≤w narodowych. Cechuje j╣: ù paso┐ytnictwo, ù pr≤┐niactwo, ù zbytkowy tryb zycia, gonitwa za rozrywkami, ù brak patriotyzmu, ù nieuzasadniona pycha z powodu swego arystokratycznego pochodzenia, pogarda dla ludzi pracy, ù brak godno£ci w│asnej (gonitwa za posagiem).
Lud: Wysoccy, WΩgie│ek (kamieniarz, Magdalenka (m│oda dzieczyna, prostytutka, kt≤r╣ zaja│ siΩ Wokulski wpierw posy│aj╣c do zakonnic na naukΩ szycia, a nastΩpnie umie£ci│ pod opiek╣ rodziny furmana Wysockiego) - ukazany jest wy│╣cznie marginesowo. W czasie spaceru Wokulskiego po Powi£lu.
Ukazany jest jako warstwa ustawicznie krzywdzona, bez mo┐liwo£ci rozwojowych.
Przedstawiciele innych £rodowisk: »ydzi (Henryk Szlangbaum, doktor Szuman, kt≤ry na skutek m│odzie±czej mi│o£ci zrezygnowa│ z praktyki i zj╣│ siΩ badaniem ludzkich w│os≤w), studenci (Patkiewicz i Maleski), subiekci (Mraczewski, Lisiecki, ZiΩba), socjali£ci (mizerny Klejn) oraz nieliczni reprezentanci inteligencji miejskiej (sprytny adwokat prowadz╣cy sprawy Wokulskiego, pani Misiewiczowa - matka Heleny Stawskiej zarabiaj╣cej na ┐ycie lekcjami muzyki, ┐yj╣ca z po£rednictwa eks-nauczycielka p. Meliton).