ôMoralno£µ pani Dulskiejö Gabrieli Zapolskiej

Tw≤rczo£µ Zapolskiej zwyk│o siΩ zaliczaµ do naturalistycznego nurtu dramaturgii M│odej Polski. G│≤wn╣ pasj╣ pisarki by│o aktorstwo, kt≤re uprawia│a ze zmiennym powodzeniem przez wiΩksz╣ cze£µ ┐ycia. LiteraturΩ traktowa│a raczej jako dodatkowe ƒr≤d│o dochod≤w, ale to w│a£nie ono zapewni│o jej miejsce w historii polskiej kultury. Bezsprzecznie najpopularniejszym dramatem Zapolskiej jest ôMoralno£µ pani Dulskiejö wydana w 1907 r.

Fabu│a

akt I. Zwyk│y poranek w domu Dulskich.

• Niechlujna gospodyni w papilotach budzi domownik≤w i s│u┐bΩ, narzeka na ich opiesza│o£µ, widz╣c niezdarno£µ s│ugi sama rozpala w piecu, zauwa┐a nawet, ┐e str≤┐ pozostawi│ na dziedzi±cu nowa miot│Ω.
• S│u┐╣ca Hanka chce odej£µ z pracy, skar┐y siΩ na zaloty ôpaniczaö. Z rozmowy wynika, ┐e nie jest to pierwsza rozmowa na ten temat, jednak pani Dulska nie wyra┐a zgody na jej zwolnienie.
• Pani Dulska dba, by na pr≤┐no nie wydawaµ pieniΩdzy: w domu panuje ch│≤d, a c≤rki: Hesia i Mela, musz╣ myµ siΩ w zimnej wodzie.
• Dziewczynki r≤┐ni╣ siΩ charakterami, Mela, wedle oceny siostry wda│a siΩ w ojca i ôjest sentymentalnaö, poniewa┐ nie lubi awantur. Z kolei energiczna i przedsiΩbiorcza Hesia edukacjΩ seksualn╣ pobiera u kucharki Anny. Dziewczynki rozmawiaj╣ o bracie, Zbyszku, kt≤ry nie wr≤ci│ na noc do domu. Hesia doskonale orientuje siΩ, ┐e m│odzian zaleca siΩ do s│u┐╣cej. Naiwna Mela stwierdza ô...mnie czego£ przed Hank╣ wstyd.ö.
• Wraca matka i Hanka. Hesia kpi z niej uwa┐aj╣c okazywanie szacunek ôza przes╣dyö, jednocze£nie zwraca uwagΩ s│u┐╣cej: ôCzego siΩ £miejesz, idiotko?ö.
• Wchodzi Zbyszko. Hesia pr≤buje dowiedzieµ siΩ, gdzie by│, a kiedy brat j╣ ignoruje wo│a matkΩ. Dulska pr≤buje wyperswadowaµ synowi nocne zabawy, ten jednak odpowiada kpinami. Kiedy za£ matka zwraca u uwagΩ, ┐e nie jest w ôtowarzystwie kokotö, dziwi siΩ, przypominaj╣c, ┐e sama wynajmuje mieszkanie jednej z nich. Dulska jednak z godno£ci╣ odpowiada, ┐e owszem, ale ôjej siΩ nie k│aniaö, a pieniΩdzy ôdla siebie nie bierzeö, lecz p│aci nimi podatki. Na tak╣ ripostΩ Zbyszko nie znajduje ju┐ odpowiedzi. »al mu jednak zgnΩbionej matki i t│umaczy, ┐e poza domem szuka ôMy£li - swobodnej, szerokiej my£li...ö.
• Pojawia siΩ milcz╣cy Dulski. »ona przypomina mu o odebraniu pensji i wydziela nale┐ne cygaro. MΩ┐czyzna nie reaguje na ┐ale ┐ony, a Zbyszko komentuje je ôTak go mama wychowa│aö.
• Zbyszko korzysta z nieobecno£ci matki i flirtuje z Hank╣. îwiadkiem sceny jest Mela przekonana, ┐e m│odzi siΩ kochaj╣, pr≤buje o tym porozmawiaµ z bratem. Ten jednak nie dopuszcza do tego.
• Dziewczynki przygotowuj╣ siΩ do wyj£cia na pensjΩ. Mela prosi siostrΩ, by nie zerka│a na student≤w bo ôMnie za ciebie wstydö. Ta jednak z przekonaniem odpowiada, ┐e ôzna granice i siΩ nie zapomniö. Hanka odprowadza panienki.
• Do Dulskiej przychodzi lokatorka. Otrzyma│a listowne wym≤wienie z mieszkania. Dulska twierdzi, ┐e potrzebuje lokalu dla krewnych, ale przy│apana na k│amstwie jasno o£wiadcza, ┐e powodem wym≤wienia by│ sprowokowany przez kobietΩ skandal. Lokatorka, upokorzona zdrad╣ mΩ┐a, pr≤bowa│a pope│niµ samob≤jstwo Dulska opowiada o wstydzie, jaki prze┐y│a widz╣c przed swoj╣ kamienic╣ karetkΩ pogotowia (ôCzy pani widzia│a kiedy przed hrabsk╣ kamienic╣ Pogotowie?ö), podkre£la ôtrywialno£µ truciznyö i bezczelnie o£wiadcza: ôGdyby pani by│a umar│╣...ö. Nie potrafi zrozumieµ argument≤w kobiety, kt≤rej duma nie pozwala│a pogodziµ siΩ z faktem, ┐e m╣┐ zdradzi│ j╣ ze s│u┐╣c╣. Wyk│ada swoj╣ filozofiΩ: æNa to mamy cztery £ciany i sufit, aby brudy swoje praµ w domu i aby o nich nikt nie wiedzia│. Rozw│≤czyµ je po £wiecie, to ani moralne, ani uczciwe. Ja zawsze tak ┐y│am, ┐eby nikt nie m≤g│ powiedzieµ, i┐ by│am powodem skandaluö. Oburza j╣ te┐ fakt, ┐e lokatorka postanowi│a rozej£µ siΩ z mΩ┐em (ôBardzo ƒle pani robi. To nowa publika i nikt pani racji nie przyznaö). Kiedy za£ kobieta z ironi╣ wspomina ôpani╣ z pierwszego pietra, kt≤ra po nocach wraca...ö Dulska okre£la ja jako ôosobΩ ┐yj╣ca z w│asnych fundusz≤wö.
• Wzburzon╣ Dulsk╣ odwiedza Julisiewiczowa. Wyra┐a ochotΩ zamieszkania w kamienicy, ale ciotka wprost o£wiadcza, ┐e nie ufa jej mo┐liwo£ciom finansowym: wraz z mΩ┐em chodzi do teatru i prenumeruje pisma - ┐yje wiΩc nad stan. Za przyk│ad daje siebie: gazety po┐ycza, mΩ┐owi zabiera pensjΩ, wydziela grosze na kawΩ i sama kupuje cygara.
• Pojawia siΩ Zbyszko, wybiera siΩ do pracy. Dulska, z oszczΩdno£ci zdejmuj╣c szlafrok, zabiera siΩ do £cierania kurzy. M│odzieniec zagaduje o s╣siad≤w, gwarantuje uczciwo£µ lokatorki, kt≤rej matka wym≤wi│a mieszkanie (ôzabiera│ siΩ do niej i dosta│ po nosieö), czym doprowadza Dulsk╣ do pasji. Zbyszko ma bardzo krytyczny stosunek do siebie, za to jednak, kim jest wini matkΩ: ôByµ Dulskim - to katastrofaö.
• Wraca Hanka. Julisiewiczowa zauwa┐a zainteresowanie ni╣ Zbyszka. Ch│opak staje w obronie dziewczyny, a p≤ƒniej wyg│asza tyradΩ na temat w│asnego ko│tu±stwa. Dostaje siΩ i pani radczyni: ôTobie wydaje siΩ, ┐e jeste£ wyzwolona, bo masz trochΩ politury po wierzchuö. Wreszcie wychodzi do biura.
• Julisiewiczowa ostrzega Dulska przed romansem Zbyszka z Hanka. Tym razem Dulska nie kryje, ┐e gotowa jest go tolerowaµ, byleby tylko zatrzymaµ syna w domu.

Akt II. Popo│udnie.

• Dulski, zgodnie z zaleceniem lekarza winien chodziµ na d│ugie spacery, ┐ona nakazuje odbywaµ je w pokoju. MΩ┐czyzna nie bacz╣c na obecno£µ c≤rki podkrada cygaro i wzi╣wszy od ┐ony pieni╣dze wychodzi do kawiarni.
• Hesia kradnie drugie cygaro. Dziewczynki przygotowuj╣ siΩ do lekcji ta±ca. Mela skar┐y siΩ na os│abienie. Zbyszko kpi z wielkopa±skich ci╣got matki i zwraca uwagΩ na niestosowny jego zdaniem spos≤b ubrania si≤str. Mela, jako chora, pozostaje w domu.
• Zbyszko, smutny i przygaszony, rozmawia z Hel╣, dziewczyna wychodzi.
• Rodze±stwo pozostaje samo. Mela skar┐y siΩ: ômnie siΩ zdaje, ┐e mi siΩ dzieje krzywda, jaka£ krzywda, ┐e mnie kto£ wiΩzi, ┐e mnie £ci£niΩto gard│oö. Naiwna i szlachetna dziewczynka jest przekonana, ┐e Zbyszko o┐eni siΩ z Hela i przyrzeka mu sw╣ pomoc.
• Wraca zrozpaczona Hanka, by│a u lekarza, kt≤rzy potwierdzi│, ┐e jest w ci╣┐y. Zbyszkowi szkoda jest rozpaczaj╣cej, ale nie poczuwa siΩ do odpowiedzialno£ci. RozmowΩ pods│uchuje Mela.
• Pojawia siΩ Julisiewiczowa i po rozmowie z Mel╣ domy£la siΩ prawdy,
• Wraca rozw£cieczona Dulska, w tramwaju awanturowa│a siΩ o zap│atΩ. Siadaj╣ do kolacji, Dulska jest zdumiona nieobecno£ci╣ syna. Rozdra┐niona pouczeniami ciotki (ôJa przede wszystkim pojmuje moralno£µ i te mam na wzglΩdzie...ö) m│oda kobieta informuje Dulska o ci╣┐y Hanki.
• Dulska upewnia siΩ, ┐e s│owa Julisiewiczowej s╣ prawdziwe i wyrzuca s│u┐╣c╣ z pracy. Wraca Zbyszko, a rozdra┐niona zachowaniem m│odzie±ca i jego matki kuzynka o£wiadcza g│o£no, ┐e Dulska od pocz╣tku wiedzia│a o romansie. Zbyszko nawe specjalnie to nie dziwi, ale postanawia ukaraµ matkΩ i o£wiadcza gotowo£µ o┐enienia siΩ z Hank╣. Wezwany na pomoc Dulski raz jedyny otwiera usta: ôA niech was wszyscy diabli!!!ö

Akt. III. UdrΩczona wypadkami Hanka drzemie przy wyziΩbionym piecu.

• Pociesza j╣ pe│na dobrych zamiar≤w Mela. Dulska rozchorowa│a siΩ ze zmartwienia. Realistka Hesia zdaje sobie sprawΩ, ┐e taka sytuacja nie mo┐e trwaµ d│ugo: ôPrzecie┐ to ca│a komediaö. Interesuje ja tylko jak dosz│o do romansu.
• Pojawia siΩ Dulska, obmy£li│a jaki£ plan i dopytuje HankΩ, gdzie mieszka jej matka chrzestna, a HesiΩ, czy dopilnowa│a wys│ania listu. Dziewczynka powa┐nie dopytuje o zamiary matki. Obawia siΩ o sw╣ przysz│o£µ: ôCzy kto porz╣dny p≤ƒniej stara│by siΩ o mnie albo o MelΩ?ö Kpi z brata i jego narzeczonej.
• Przychodzi wezwana listem Julisiewiczowa. Dulska prosi j╣ o pomoc. M│oda kobieta jest przekonana, ┐e decyzjΩ o ma│┐e±stwie ze s│u┐╣c╣ Zbyszko podj╣│ pod wp│ywem emocji (ôZbyszko jedynie na z│o£µ cioci to wszystko zrobi│ö), liczy jednak, ┐e mo┐e znajd╣ w przesz│o£ci Hanki co£, co ostatecznie zrazi do niej kochanka.
• Z│udzenia rozwiewa Tadrachowa, praczka, matka chrzestna Hanki. Za£wiadcza nieposzlakowan╣ opiniΩ dziewczyny. Szokiem dla kobiety jest wiadomo£µ, ┐e Zbyszko chce ┐eniµ siΩ ze s│u┐╣c╣, jednak szybko orientuje siΩ w sytuacji i sugeruje, ┐e wyrz╣dzonej krzywdzie mog╣ zado£µuczyniµ pieni╣dze (ôTaki ju┐ teraz £wiat. Jeden Judasz drugiego za pieni╣dze sprzeda.ö).
• Julisiewiczowa postanawia porozmawiaµ ze Zbyszkiem. Jasno przedstawia sytuacjΩ: oczywi£cie m│odzieniec mo┐e postawiµ na swoim i o┐eniµ siΩ ze s│u┐╣c╣, ale jak wyobra┐a sobie przysz│o£µ? Dziewczyna zar≤wno intelektualnie jak i materialnie mu nie dor≤wnuje. Zbyszko ma d│ugi, a utrzymanie ┐ony i dziecka wymaga nak│ad≤w. Czeka go nΩdzna wegetacja. Ch│opak milknie zgnΩbiony. Wkr≤tce te┐, za cenΩ spokoju, daje siΩ nam≤wiµ na przeproszenie matki.
• Rozpoczynaj╣ siΩ targi ze sprytn╣ Tadrachow╣. Dumna Hanka ani chce my£leµ o £lubie, gotowa jest r≤wnie┐ zrezygnowaµ z odszkodowania. Jednak kiedy widzi jak Dulska i Juliasiewiczowa pr≤buj╣ ca│╣ winΩ zrzuciµ na ni╣ - grozi wyst╣pieniem do s╣du o alimenty. Tak to przera┐a kobiety, ┐e godz╣ siΩ na 1000 koron odszkodowania.
• Hanka opuszcza dom, a Dulska natychmiast powraca do normy (ôCiociΩ to nic ju┐ nie nauczy...ö) i poczyna swoim zwyczajem pokrzykiwaµ na domownik≤w.
• Mela nic nie rozumie z panuj╣cego zamieszania, ┐al jej jest Hanki, prosi siostrΩ: ôHesia, nie £miej siΩ... tu sta│o siΩ co£ bardzo z│ego. Jakby kogo£ zabili...ö.

ôMoralno£µ pani Dulskiejö tragifars╣ mieszcza±sk╣

ù Dramat Zapolskiej obna┐a ob│udΩ moraln╣ i mentalno£µ mieszcza±sk╣. »ycie Dulskich jest fars╣ w tym sensie, ┐e toczy siΩ poprzez nieustanne kontrasty g│oszonych zasad i cn≤t oraz codziennej ┐yciowej praktyki, kt≤ra tym zasadom przeczy.

ù Filozofia Dulskiej sprowadza siΩ do tezy, ┐e dla ludzi, na zewn╣trz, trzeba siΩ prezentowaµ jak najkorzystniej. Jej ┐yciem rz╣dzi gra pozor≤w (inne czyny i s│owa dla obcych, inne dla swoich).

ù Osobowo£µ tej kobiety zdominowa│a wszystkich domownik≤w. Dawno straci│ autorytet m╣┐, Felicjan, kt≤ry ca│kowicie podda│ siΩ tyranii ┐ony. Zadawalaj╣ go wydzielane przez ni╣ groszaki na kawΩ i cygara.

ù C≤rki Dulskiej zestawi│a Zapolska na zasadzie kontrastu: wra┐liwa Mela, zagubiona, chorowita i bezradna oraz Hesia, wierne odbicie matki. Dulska dba o wychowanie dzieci. Posy│a c≤rki na pensjΩ, │o┐y na ich lekcje muzyki i ta±ca, jednocze£nie jednak wpaja im zasady swojej moralno£ci i uczciwo£ci (ka┐e siΩ Hesi kurczyµ w tramwaju, aby zap│aciµ za± ulgowy bilet).

ù Zbyszko to m│ody cz│owiek obdarzony inteligencj╣ i krytycyzmem, wyostrzonym prawdopodobnie przez kawiarniane kontakty ze £rodowiskiem cyganerii artystycznej. Nie ukrywa swej wrogo£ci wobec wszystkiego co prezentuje matka. Jednak jego bunt jest kr≤tkotrwa│y, okazuje siΩ za s│aby na walkΩ z ko│tu±stwem.

ù Farsa ta powoduje tragediΩ ludzi reprezentuj╣cych odmienny spos≤b my£lenia (Mela i Hanka).

ù Jednak w zako±czeniu tryumfuje zak│amanie Dulskiej - Zapolska o£mieszy│a zak│aman╣ moralno£µ, ale podkre£li│a jednocze£nie jej ponur╣ trwa│o£µ.

Naturalizm

Z naturalizmem zetknΩ│a siΩ Zapolska podczas pobytu w Pary┐u, kiedy gra│a w s│ynnym teatrze AntoineÆ a.

Zgodnie z ideowym nakazem tego kierunku deklarowa│a siΩ jako przeciwniczka mieszcza±stwa, jego moralno£ci i mentalno£ci, a £rodowisko mieszcza±skie uczyni│a bohaterem negatywnym swoich utwor≤w

W komedii naturalizm widoczny jest przede wszystkim w:

ù bezlitosnym zdemaskowaniu ob│udy i zak│amanej moralno£ci mieszcza±skiej,

ù w nagromadzeniu fakt≤w i cech osobowo£ci bohater≤w egzemplifikuj╣cych demaskatorskie za│o┐enia dramatu.