Zjawisko sarmatyzmu - charakterystyka na podstawie wybranych dzie│ literatury barokowej

Sarmatyzm jest pojΩciem z│o┐onym. Okre£la ono obyczajowo£µ oraz kulturΩ duchow╣ i umys│ow╣ Rzeczpospolitej szlacheckiej od schy│ku wieku XVI a┐ po czasy rozbioru. Z pojΩciem tym kojarzy siΩ r≤wnie┐ swoisty spos≤b bycia, rubaszno£µ, bujno£µ obyczaju, a tak┐e mentalno£µ polskiej szlachty. Sarmatyzm mo┐na r≤wnie┐ opisywaµ w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, kt≤ra sankcjonowa│a szczeg≤lne miejsce stanu szlacheckiego w spo│ecznej strukturze Rzeczpospolitej.

Poprzez odwo│ania do legendarnej Sarmacji, krainy staro┐ytnych S│owian, szlachta uzasadnia│a historyczne korzenie w│asnego rodowodu, czu│a siΩ spadkobierczyni╣ rycersko-ziemskich dziej≤w Polski i S│owia±szczyzny w og≤le. Stopniowo, w trakcie wieku XVII pojΩcie Sarmaty uto┐samia│o siΩ z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem. Podkre£laniu polsko£ci idei sarmackiej towarzyszy│a niechΩµ do cudzoziemszczyzny, do wszelkich element≤w obcych rodzinnemu obyczajowi. NiechΩµ do cudzoziemszczyzny kszta│towa│a tak┐e has│a tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczaj≤w, a tak┐e wyj╣tkowo£ci polskiego ustroju pa±stwowego. Szlachcic - rycerz by│ obro±c╣ z│otej wolno£ci, systemu spo│eczno-pa±stwowego, kt≤ry gwarantowa│ mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.

Ju┐ w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni│y siΩ has│a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko£ci≤│. Polska, a wiΩc rycerska szlachta, mia│a odegraµ szczeg≤ln╣ rolΩ w ca│ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrze£cija±skich. Szlachcic - obro±ca wiary, obro±ca Naj£wiΩtszej Marii Panny stawa│ na stra┐y suwerenno£ci chrze£cija±skiej Europy, strzeg│ przed niebezpiecze±stwem poga±stwa i innowierstwa. Polska pe│ni│a w ideologii sarmackiej zaszczytn╣ rolΩ "przedmurza chrze£cija±stwa", najdalej na Wsch≤d wysuniΩtego bastionu Rzymu.

W drugiej po│owie XVII wieku ┐ycie kulturalne i obyczajowe szlachty ulega│o stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze p≤ƒnego baroku, miΩdzy innymi Wac│aw Potocki, Wespazjan Kochowski, podjΩli zdecydowan╣ krytykΩ wielu przejaw≤w ┐ycia szlacheckiego, akcentuj╣c zw│aszcza nierealizowane przez ni╣ podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkre£lmy to mocno, podlega│a nie sama ideologia, ale w│a£nie odstΩpstwa od niej.

W wielu utworach p≤ƒnobarokowych pojawia siΩ zagadnienie "przywilej≤w bez obowi╣zk≤w". Ideologia sarmacka w ujΩciu pisarzy tego okresu daje bowiem szlachcie nie tylko ogromne przywileje w pa±stwie, ale wymaga od niej r≤wnie┐ wielu obowi╣zk≤w. Wac│aw Potocki w "Ogrodzie fraszek" przestrzega│ szlachtΩ zar≤wno przed fa│szywym korzystaniem z sarmackich przywilej≤w, jak r≤wnie┐ przed nierespektowaniem zada±, jakie ta ideologia przed ni╣ stawia.

W wierszu "Veto albo nie pozwalam" gra s│≤w │aci±skich i polskich (veto - nie pozwalam, vae - biada) buduje sytuacjΩ ostrze┐enia:

"Powiada│em ci nieraz, mi│y bracie, ┐e to

Po polsku: nie pozwalam, po │acinie: veto.

Wiem. Niech┐e wedle sensu swego kto przek│ada,

To bΩdzie z │aci±skiego: vae, po polsku: biada.

Jakoby£ rzek│: biada to, gdy z│y nie pozwala

Na dobre i tym s│≤wkiem ojczyznΩ rozwala.

Åle za┐ywasz, bΩkarcie, wolno£ci sekretu,

Powetujeµ pokusa kiedy£ temu wetu."

Postawa Potockiego posiada charakter reformistyczny, a nie antyszlachecki. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni za│o┐e± sarmackiego wzorca spo│ecznego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora "Ogrodu fraszek" staje siΩ g│osem obywatelskiego ostrze┐enia przed fa│szywym, niezgodnym z dobrem og≤lnym i powszechnym, wykorzystywaniem z│otej wolno£ci.

ProblematykΩ sarmack╣ podni≤s│ tak┐e Wac│aw Potocki w "Transakcji wojny chocimskiej". Dzie│o to nawi╣zuje do wzor≤w antycznego eposu: przedstawia przebieg przygotowa± do bitwy i sam╣ bitwΩ polsko tureck╣. Chocimska epopeja mia│a s│u┐yµ apoteozie mΩstwa i dzielno£ci polskiego rycerstwa-szlachty, a postaµ wodza - hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego Marsa - Boga Wojny.

Jednak i "Transakcji wojny chocimskiej" poeta analizuje niepokoj╣ce przemiany wewnΩtrzne stanu szlacheckiego, prowadz╣ce do postaw sprzecznych z tradycj╣ rycersk╣. Oto szlachta powo│ana do obrony Rzeczpospolitej przestaje byµ skutecznym ramieniem zbrojnym pa±stwa, korzystaj╣ca z licznych przywilej≤w, nie podejmuje historycznie j╣ obliguj╣cych powinno£ci i obowi╣zk≤w.

Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia siΩ tak┐e w "Moraliach" Wac│awa Potockiego - potΩ┐nym, bo licz╣cym ponad 2100 utwor≤w, wzorowanych na "Adagiach" Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. "Czuj! Stary pies szczeka" - to poetycka wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubo┐anej przez obcych, jak i przez w│asnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu podkopywanego przez z│odziei, zb≤jc≤w wkradaj╣cych siΩ do jego kom≤r, s│u┐y dramatycznemu przedstawieniu niebezpiecze±stwa upadku pa±stwa. Zarazem jednak poeta w╣tpi w skuteczno£µ wszelkich dzia│a± ostrzegawczych. Z│o staje siΩ zbyt powszechne, aby czyjkolwiek g│os m≤g│ ocaliµ ojczyznΩ:

"Darmo szczeka stary pies, to bΩdzie mia│ zyskiem,

»e mu siΩ wrΩcz, albo te┐ dostanie pociskiem.

îpi╣ wszyscy na obie uszy, jako w lesie,

Nikt nie wynidzie, nie wyj┐y - pies szczeka, wiatr niesie."

Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi Potockiego do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, kt≤ra opanowana przez szatana zmierza ku samozag│adzie. W wierszu "îpi £wiat pijany winem" metafora narkotycznego-alkoholowego snu s│u┐y wizji zbiorowo£ci biernie poddaj╣cej siΩ dzia│aniu si│ zniszczenia i upadku.

Problematyka sarmatyzmu nie pojawia siΩ r≤wnie┐ w bogatej tw≤rczo£ci Wespazjana Kochanowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u schy│ku XVII wieku kontynuowa│a starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnie± cyklu staj╣ siΩ rozwa┐ania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijaj╣c spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochanowski prezentuje zarazem wizjΩ Polski-Sarmacji, jako warto£ci zbiorowej, t│umacz╣cej siΩ w planie metaforycznym.