ôNad Niemnemö Elizy Orzeszkowej

Kiedy ukaza│o siΩ ôNad Niemnemö, w 1887 r. drukowa│ je ôTygodnik Ilustrowany, Orzeszkowa by│a ju┐ znan╣ pisarka z powa┐nym literackim i publicystycznym dorobkiem. Szczeg≤lne uznanie krytyki i czytelnik≤w zdoby│y jej powie£ci w kt≤rych dominowa│y ôtematy narodoweö ujΩte w ramy ideowych i literackich nurt≤w.

Powie£µ syntez╣ pozytywizmu

ôNad Niemnemö powsta│o w latach 1885 - 1886, a do r╣k czytelnik≤w trafi│o w przededniu 25 rocznicy powstania styczniowego. By│o wiΩc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego wydarzenia, ale przynios│o r≤wnie┐ refleksje zwi╣zane z popowstaniow╣ rzeczywisto£ci╣, podejmowa│o trudny temat zachowania narodowej to┐samo£ci, mimo klΩski i pogrzebania nadziei na szybk╣ realizacjΩ niepodleg│o£ciowych marze±.

Program pozytywist≤w - pokolenia, dla kt≤rego powstanie styczniowe stanowi│o granicΩ ômiΩdzy dawnymi i nowymi latyö, by│ pr≤b╣ szukania innych dr≤g, przynajmniej czΩ£ciowego ograniczenia zale┐no£ci.

W takim kontek£cie powie£µ Orzeszkowej traktowaµ trzeba jako wyk│adniΩ tych powinno£ci, kt≤re spo│ecze±stwo polskie, okaleczone przez historiΩ, musi podj╣µ, by stan totalnego zniewolenie i apatii ust╣pi│ miejsca wierze w rych│e spe│nienie ôsn≤w o potΩdzeö.

• Praca, nauka, korzystanie z osi╣gniΩµ techniki, otrzymuj╣ tu nowy wymiar - stanowi╣ nie tylko drogΩ, na kt≤r╣ warto wst╣piµ dla udoskonalenia w│asnych umiejΩtno£ci i zdobywania jednostkowych do£wiadcze±, ale staj╣ siΩ r≤wnie┐ nakazem moralnym, umo┐liwiaj╣ bowiem rozw≤j spo│eczny, s╣ fundamentem przysz│ej, wolnej Polski.
• My£l o przysz│o£ci nie mo┐e przes│oniµ pamiΩci o korzeniach, rodowodzie, tradycjach, tym, co najdobitniej za£wiadcza o narodowym trwaniu, mimo braku realnych granic pa±stwa.

Te prawdy znalaz│y wyraz artystyczny w powie£ci Orzeszkowej.

Kompozycja utworu ma charakter dwuwarstwowy. Akcja powie£ci rozgrywa siΩ co prawda w latach osiemdziesi╣tych wieku XIX , ale retrospektywne nawi╣zania stale przenosz╣ czytelnika w rok 1863 (czas powstania traktowany jest jednoznacznie pozytywnie).

Symbolika

W powie£ci rolΩ symboliczn╣ odgrywaj╣ dwie mogi│y:

• gr≤b mitycznych przodk≤w, protoplast≤w rodu Bohatyrowicz≤w, Jana i Cecylii - niejako sankcjonuje i u£wiΩca rolΩ tego za£cianka na ziemi nadnieme±skiej (symboliczny gr≤b osnuwa legenda siegaj╣ca £redniowiecza);
• mogi│a powsta±cza to:

ù symbol £wiΩtego czasu powstania, kiedy to wszyscy solidarnie, i dw≤r i za£cianek, poszli walczyµ za wielk╣ sprawΩ w imiΩ wolno£ci, r≤wno£ci, demokratyzmu i wsp≤│pracy,

ù swoiste miejsce pamiΩci narodowej, kt≤rym opiekuj╣ siΩ Bohatyrowicze przechowywaj╣cy warto£ci przez ni╣ symbolizowane.

Symboliczn╣ role odgrywa tu tak┐e przyroda nadnieme±ska, po£r≤d kt≤rej siΩ ┐yje i umiera.

• Jej opisy, obszerne i barwne s╣ ho│dem z│o┐onym naturze, ale stanowi╣ tak┐e odniesienie do spraw, wobec kt≤rych rzeka, b≤r, pola uprawne i drogi zachowuj╣ milczenie, s╣ tylko ich biernym £wiadkiem.
• W £wiecie przyrody, niekiedy tajemniczej i dzikiej, panuje wieczna harmonia, │ad i wewnΩtrzny spok≤j. îwiat ludzi k│≤ci siΩ z t╣ naturaln╣ jedno£ci╣, choµ powinien d╣┐yµ do ┐ycia z ni╣ w symbiozie. Czas narodowej pr≤by takiej zgody wymaga.

Obraz ziemia±stwa po powstaniu styczniowym

W ôNad Niemnemö wszyscy bohaterowie nale┐╣ do warstwy szlacheckiej. Orzeszkowa podejmuje pr≤bΩ analizy zmian jakie zasz│y w spo│ecze±stwie polskim po powstaniu styczniowym. W sytuacji konkurencji ekonomicznej odchodz╣ w zapomnienie wielkie idea│y, a £rodowisko szlacheckie , w du┐ej czΩ£ci, degeneruje siΩ. Przedstawione tu £rodowisko mo┐na podzieliµ na trzy grupy:

ArystokracjΩ:

• Zygmunt Korczy±ski ù syn legendarnego w okolicy Andrzeja Korczy±skiego, wychowany na kosmopolitΩ i lekkoducha. Cz│owiek s│aby i pozbawiony moralno£ci. O┐eniony z bogat╣ i uwielbiaj╣c╣ go panna Klotyld╣, szybko znudzi│ siΩ ┐on╣ i pargnie nawi╣zaµ romans z Justyn╣.
• Teofil R≤┐yc ù kuzyn s╣siad≤w Korczy±skich, Kir│≤w. Posiadacz zrujnowanego, ale jeszcze znacznego maj╣tku, cz│owiek zdegenerowany (morfinista), kt≤ry w ma│┐e±stwie z Justyna upatruje odmiany ┐ycia.

Dw≤r

• Benedykt Korczy±ski ù w│a£ciciel Korczyna, dzielny, wiecznie zapracowany gospodarz zbyt jednak dos│ownie traktuj╣cy patriotyczny nakaz utrzymania dobrze prosperuj╣cego maj╣tku w polskich rΩkach, zapomina bowiem o niemniej wa┐nym obowi╣zku wspomagania aktywno£ci Polak≤w o ni┐szym statusie spo│ecznym (konflikt z za£ciankiem)
• Emilia Korczy±ska ù ┐ona Benedykta, neurotyczna, rozkapryszona piΩkno£µ, nΩkana chorobami prawdziwymi i urojonymi. »yje w izolowanym £wiecie dwu pokoi, kt≤re urz╣dzi│a w stylu sentymentalnym i wype│ni│a bibelotami i romansami. Kontaktuje siΩ wy│╣cznie z dam╣ do towarzystwa, pann╣ Teres╣. Z ┐yciem dworu i prac╣ nie chce mieµ nic wsp≤lnego.
• Witold Korczy±ski ù syn w│a£cicieli Korczyna, m│ody, postΩpowy szlachcic pe│en pozytywistycznych idea│≤w. Krytykuje ojca pragn╣c wprowadziµ wiele zmian w zarz╣dzanym maj╣tku, a tak┐e obwinia go o zaostrzenie konfliktu z za£ciankiem. Poproszony na weselu El┐uni Bohatyrowicz≤wny o wstawiennictwo w zwi╣zku z przegraniem przez za£cianek procesem, dziΩki swemu zaanga┐owaniu przyczynia siΩ do zako±czenia sporu.
• Justyna Orzelska ù piΩkna, dumna i m╣dra, ale niestety niemajΩtna panna, pe│ni w domu wujostwa Korczy±skich rolΩ rezydentki. Ojciec Justyny, to zdziwacza│y i zdziecinnia│y starszy pan. Zajmuje siΩ tylko gr╣ na skrzypcach i jedzeniem. Do Justyny zaleca│ siΩ niegdy£ Zygmunt Korczy±ski, ale presja £rodowiska udaremni│a mezalians. Dziewczyna bardzo bole£nie prze┐y│a zaw≤d mi│osny, odczuwa sw╣ samotno£µ i bezsens ┐ycia ôna │askawym chlebieö. Przypadkiem poznany Jan Bohatyrowicz budzi jej zainteresowanie, a coraz czΩstsze wizyty w za£cianku zbli┐aj╣ m│odych ku sobie. W czasie wizyty na mogile powsta±czej stryj Jana, Anzelm opowiada jej dzieje swojej mi│o£ci do Marty Korczy±skiej, siostry Benedykta nie wspomina jednak o powodach rozstania. Ta spytana, wyznaje, ┐e ba│a siΩ pracy, a tak┐e wstydu, jaki pzre┐ywa│a, gdy dw≤r wy£miewa│ siΩ z jej ôch│opskiego amantaö. M╣dra dziewczyna pzryjmuje o£widczyny Jana a odrzuca umizgi R≤┐yca. Opuszcza dw≤r i odprowadzana przez wuja, kieduje siΩ ku zagrodzie Jana.

Za£cianek

• Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie - g│Ωboko przywi╣zani do tradycji narodowej i do rodzimej ziemi. Serdeczni i otwarci wobec przyjaznym im reprezentantom dworu (Justyna, dzieci Korczy±skich); sch│opiali w wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej, ale zachowuj╣cy godno£µ i pamiΩµ lepszej przesz│o£ci

Orzeszkowa kreuje obraz idealnego ziemianina, cz│owieka skromnego, prawego i pracowitego, kt≤ry winien upatrywaµ sensu i szczΩ£cia swojego istnienia na w│asnej ziemi, w pracy dla dobra ojczyzny.