Henryk Sienkiewicz ôOgniem i mieczemö

pierwotny tytu│ ôWilcze gniazdoö, powie£µ oparta na studiach walk polsko-kozackich.

Drukiem powie£µ ukaza│a siΩ wpierw na │amach krakowskiego ôCzasuö i warszawskiego ôS│owaö od 2 maja 1883 r. do 1 lutego 1884 r., osobno ukaza│a siΩ w 1884 r.

Fabu│a

Pod koniec 1647 r. na po│udniowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzek╣ Omelniczek, dop│ywem Dniepru.

• Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chor╣gwi husarskiej, ┐ycia Bohdanowi Chmielnickiemu;

Pocz╣tek stycznia 1648 r.

• Poznanie Heleny Kurczewicz≤wnej, o£wiadczyny (panna wbrew swojej woli zarΩczona zosta│a z pu│kownikiem kozackim Bohunem);
• Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, klΩska w bitwach pod »≤│tymi Wodami i Korsuniem, okrucie±stwa, jakich dopuszcza siΩ ôczer±ö na Polakach);

Tu kluczowa, dla poznania pogl╣d≤w historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy pomiΩdzy Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki prezentuje siΩ tu jako m£ciciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopu£cili siΩ na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podwa┐a przedstawionych fakt≤w, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych przedstawi│ racje wy┐sze - wzgl╣d na dobro kraju, kt≤re jego zdaniem domaga│o siΩ polubownego za│atwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, kt≤re usprawiedliwia│yby zbrojne wyst╣pienie poddanych przeciw majestatowi pa±stwa i w│adzy.

• Zemsta Bohuna w Roz│ogach (morduje opiekunkΩ Heleny i dwu jej syn≤w, za£ dw≤r podpalaj╣ okoliczni ch│opi kozaccy mszcz╣c siΩ za ucisk ze strony Kurcewicz≤w);
• Ucieczka Onufrego Zag│oby z Helen╣ (przebrani w │achmany udaj╣: rycerz - dziada z lir╣, Helena - jego ma│oletniego, niemego przewodnika), po£cig;

Po klΩsce korsu±skiej ksi╣┐Ω Wi£niowiecki nakazuje wszystkim oddzia│om stawiµ siΩ w úubniach. Umiera kr≤l W│adys│aw IV, a regimentarze, sprawuj╣cy tymczasow╣ w│adzΩ, domagaj╣ siΩ podjΩcia uk│ad≤w (chc╣ drog╣ wzajemnych ustΩpstw i czΩ£ciowego zaspokojenia ┐╣da± kozackich za┐egnaµ ôbratob≤jcz╣ö walkΩö). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu sprawuj╣cego w│adzΩ w kraju, to jedna z g│≤wnych osi w akcji wojennej powie£ci. Szczeg≤ln╣ wymowΩ ma scena porachunk≤w dumnego magnata z w│asna dusz╣. Kniaƒ wie, ┐e zapΩdy ukrai±skiej ôczerniö mo┐na pow£ci╣gn╣µ tylko ôogniem i mieczemö, ale nie chce wywo│ywaµ anarchii. Poddaje siΩ pod w│adzΩ regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, r≤wnie┐ opowiadaj╣ siΩ za wojn╣.

• WziΩcie Baru, Helena pod opiek╣ Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczynΩ w jarze nad Wa│adynk╣, nieopodal Raszkowa pod opiek╣ czarownicy i jej s│ugi Czeremisa);

Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wi£niowieckiego zbiera informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pog│oski o zbli┐aniu siΩ ksiΩcia, co dezorientuje ôczer±ö

• Zag│oba w rΩku Bohuna, pomoc Wo│odyjowskiego;
• Pop│och w zagro┐onym Lwowie;

Pojedynek Wo│odyjowskiego z Bohunem (odwag╣ i zrΩczno£ci╣ ôma│y rycerzö zdobywa sobie przyjaciela w Char│ampie, r≤wnie jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej);

• Kr≤lem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.

Skrzetuski, do│╣czywszy do eskorty wojewody Kisiela, pod╣┐aj╣cego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest £wiadkiem uroczystego wrΩczenia buntownikowi bu│awy hetma±skiej i czerwonej chor╣gwi z wizerunkiem or│a. Chmielnicki nie kryje, ┐e pok≤j jest tylko chwilowy.

• Odbicie Heleny, ucieczka (dziΩki sprytowi RzΩdziana Wo│odyjowski i Zag│oba, przebrani za ataman≤w kozackich uwalniaj╣ dziewczynΩ; od niewoli tatarskiej ratuj╣ ich oddzia│y dowodzone przez Kuszla i Roztworowskiego);
• OblΩ┐enie Zbara┐a (dope│nienie £lub≤w przez PodbipiΩtΩ i bohaterska £mierµ) i przybycie Skrzetuskiego do kr≤la stacjonuj╣cego w Toporowie z wiadomo£ci╣ o oblΩ┐eniu twierdzy;
• Spotkanie Skrzetuskiego z Helen╣.

W Epilogu: 1651 r. zwyciΩska bitwa pod Beresteczkiem zako±czona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w odbudowanych Roz│ogach.

Historia w powie£ci

• Kozacy na Ukrainie w XVII w. znosili du┐y ucisk pa±szczyƒniany ze strony polskich magnat≤w i mo┐now│adc≤w zwanych ôkr≤lewiΩtami kresowymiö. W utworze znaleƒµ mo┐na zaledwie wzmianki o ich sytuacji, niewoli i marzeniach o wolno£ci);
• Wolno£ciowe d╣┐enia Kozak≤w, ich walkΩ wyzwole±cz╣, narodowo-spo│eczn╣ pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej w│adzy i d╣┐enie do rzezi i rozboju;
• WalkΩ ukrai±sko-polsk╣ traktuje jako wojne bratob≤jcz╣ miΩdzy dzieµmi jednej ojczyzny, wojne domow╣;
• Autor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie polskich magnat≤w oraz solidaryzuje siΩ z szlacht╣ kresow╣, kt≤ra w obronie magnackich latyfundi≤w usi│owa│a ogniem i mieczem gasiµ s│uszny bunt uciskanych mas ludu;
• Solidaryzuje siΩ z ôkr≤lewi╣tkami ukrai±skimiö i ich postawΩ ukazuje jako patriotyczna walkΩ w obronie zagro┐onego kraju

Obraz wojny kozackiej ukazany w powie£ci wynika z: ù pogl╣d≤w Sienkiewicza na dzieje XVII w., ù £wiadomie przyjΩtej idei utworu.

Sienkiewicz pragn╣│ przede wszystkim:

ù przywr≤ciµ pamiΩci pokolenia dni wielko£ci i chwa│y jego ojczyzny, zdolnej wydƒwign╣µ siΩ z otch│ani klΩsk moc╣ swego orΩ┐a (kr≤tkotrwa│y tryumf wojsk koronnych pod Zbara┐em i Beresteczkiem potraktowany jako generalny tryumf s│usznej sprawy nad z│em),

ù opisuj╣c bunt na Ukrainie daje swoiste ostrze┐enie przed nieszczΩ£ciem, jakie grozi│o i groziµ mo┐e ojczyƒnie, gdy porachunki spo│eczne wezm╣ g≤rΩ nad zasad╣ narodow╣, nad dobrem Rzeczypospolitej jako ca│o£ci.

Jeremi Wi£niowiecki: zwany Jarem╣, ksi╣┐Ω, jeden z najwiΩkszych magnat≤w na Ukrainie i jeden z okrutnych kr≤lewi╣t, ciemiΩ┐yciel i wyzyskiwacz, uosobienie magnackiej pychy, prywaty, despotyzmu i warcholstwa.

W powie£ci ukazany jako idea│ rycerza, wodza i polityka: ù szlachetny, ù zdolny, ôorli umys│ö ù £mia│y, ù silny, ù niezwyciΩ┐ony, ù znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez ┐o│nierzy, ù ojcowski wobec poddanych, ù postrach dla rebeliant≤w, ù do£wiadczony polityk, godny korony (jego syn, Micha│ Korybut, obrany w│adc╣), ù wszystkie jego bitwy s╣ wygrane. Postaµ nieomal ba£niowa.

Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powie£ci ukazany niezgodnie z prawd╣ historyczn╣ w spos≤b bardzo negatywny: ù morderca, ù barbarzy±ca, ù egoista, ù dumny despota, ù chytry, podstΩpny polityk, ù zdrajca sprzymierzaj╣cy siΩ z wrogiem dla osobistych korzy£ci.

W╣tek romansowy

Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewicz≤wnej ukazane zosta│o:

ù w spos≤b tradycyjny, prosty

ù jako romans sensacyjny (mi│o£µ z przeszkodami, zak│≤cona obecno£ci╣ i dzia│alno£ci╣ rywala oraz urozmaicona licznymi przygodami);

W w╣tku wystΩpuj╣ nastΩpuj╣ce elementy:

ù spotkanie dwojga bohater≤w, kt≤rym od samego pocz╣tku pomy£lny uk│ad uniemo┐liwiaj╣ dzia│ania rywala, Bohuna,

ù roz│╣czenie pary zakochanych wynikaj╣ce z obowi╣zk≤w wobec ojczyzny Skrzetuskiego,

ù perypetie zwi╣zane z losem Heleny (jej ucieczka z Zag│ob╣ z Roz│og≤w, pobyt w jarze pod opiek╣ Hopryny, uwolnienie),

ù szczΩ£liwe po│╣czenie m│odych.

Bohaterowie

Jan Skrzetuski: postaµ fikcyjna (ƒr≤d│a historyczne podaj╣ tylko, ┐e rycerz o tym imieniu przeprawi│ siΩ z oblΩ┐onego Zbara┐a do kr≤la, a potem walczy│ pod Beresteczkiem). Jego losy stanowi╣ o istnieniu zwi╣zk≤w przyczynowych w powie£ci.

ù Porucznik, namiestnik wojsk ksiΩcia Jeremiego Wi£niowieckiego. Ulubieniec i stronnik ksiΩcia, uznaj╣cy w nim najwy┐szy autorytet wojskowy i polityczny. W s│u┐bie ksiΩcia t│umi powstanie kozackie oceniaj╣c je, jako bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej w│adzy (rozmowa z Chmielnickim);

ù Idea│ rycerza, chrze£cijanina, ôniez│omny rycerzö dla kt≤rego s│u┐ba ojczyƒnie, honor i s│awa stanowi╣ warto£ci cenniejsze nad ┐ycie. W ich to imiΩ po£wiΩca ┐ycie prywatne, minimalizuj╣c znaczenie w│asnych dramat≤w w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;

ù Dumny, uczciwy, g│Ωboko religijny, w imiΩ wiary gotowy pogodziµ siΩ ze swym losem.

Bohun pu│kownik kozacki, postaµ fikcyjna. Uwielbiany przez Kozak≤w (£piewano o nim pie£ni i opowiadano wrΩcz nieprawdopodobne historie o wyczynach).

ù Postaµ tajemnicza o niejasnej przesz│o£ci i pochodzeniu, kt≤rego tajemnicy pilnie strze┐e;

ù ukochawszy HelenΩ, kt≤ra nim gardzi, czci j╣ niczym £wiΩt╣ i s│u┐y Kurcewiczom oczekuj╣c, a┐ dziewczyna odwzajemni uczucie,

ù Z│y i m£ciwy, przekonawszy siΩ o zdradzie opiekun≤w Heleny, w porywie szalonej z│o£ci wymordowuje ich; gwa│towny i dziki zdolny jest do najokrutniejszej zbrodni;

ù Odwag╣, waleczno£ci╣ i mΩstwem budzi szacunek wrog≤w;

ù Do ko±ca ┐ycia pozostaje wierny Helenie, odbudowuje z gruz≤w Roz│ogi i w nich spΩdza ostatnie lata ┐ycia.

Helena: pochodzi ze starego rodu Kurcewicz≤w, osierocona: matka zmar│a przy porodzie, ojciec, ksi╣┐Ω Wasyl, nale┐a│ do stronnik≤w ksiΩcia Micha│a Wi£niowieckiego (ojca Jeremiego), nies│usznie oskar┐ony o zdradΩ salwowa│ siΩ ucieczk╣. Maj╣tek i kilkuletni╣ c≤reczkΩ pozostawi│ pod opiek╣ brata Konstantyna, po £mierci kt≤rego Roz│ogami rz╣dzi demoniczna ┐ona. To ona w│a£nie zdecydowa│a siΩ po£wiΩciµ bratanicΩ, by maj╣tek pozosta│ w rΩkach syn≤w.

Rzadko zjawia siΩ na kartach powie£ci, ale to wok≤│ niej tocz╣ siΩ najbardziej sensacyjne wydarzenia.

ù Osiemnastoletnia dziewczyna jest nieziemsko piΩkna, budzi wiΩc zar≤wno szalon╣ mi│o£µ Bohuna, kt≤rym pogardza, jak i odwzajemniona Skrzetuskiego;

ù Powa┐na, dumna i bez skazy staje siΩ godn╣ narzeczona a p≤ƒniej ┐on╣ dla polskiego rycerza;