ôPie£niö Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski by│ najwiΩkszym poeta polskiego odrodzenia, st╣d tez zwyk│o nazywaµ siΩ go ôojcem poezji polskiejö. Obdarzony niezwyk│ym s│uchem jΩzykowym i talentem poetyckim, sta│ siΩ sprawc╣ najwiΩkszego prze│omu literackiego w historii polskiego pi£miennictwa, a jego spu£cizna literacka na d│ugie wieki sta│a siΩ niewyczerpanym ƒr≤d│em inspiracji dla nastΩpc≤w.

Pie£ni pisywa│ je Kochanowski przez ca│e ┐ycie, pocz╣wszy od │aci±skich elegii mi│osnych, sko±czywszy na ôTrenachö. NajwiΩkszy zbi≤r pie£ni wydany zosta│ (w opracowaniu poety) w drukarni úazarzowej, tj. Januszewskiej, w roku 1586.

Pie£± to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, zwi╣zany genetycznie z muzyk╣. W tradycji antycznej wystΩpowa│a jako sk│adnik zbiorowych obrzΩd≤w. îcis│y zwi╣zek z muzyk╣ by│ r≤wnie┐ w│a£ciwy poezji £redniowiecznej (trubadurzy, minnesΣ ngerzy). Ju┐ jednak w staro┐ytno£ci ukszta│towa│a siΩ pie£± jako samodzielna forma literacka (Horacy ôCarminaö). Do tej tradycji nawi╣zywali poeci czas≤w nowo┐ytnych, np. Jan Kochanowski.

BudowΩ pie£ni charakteryzuje:

• stroficzno£µ z powtarzaj╣cym siΩ uk│adem wers≤w w zwrotce,
• wyraƒna rytmizacja,
• paralelizm leksykalny i sk│adniowy,
• prosta organizacja syntaktyczna

Podstawowe typy pie£ni to: ù pie£ni biesiadne (radosne i beztroskie, czΩsto o tanecznym charakterze), ù pie£ni pochwalne (religijne lub g│osz╣ce s│awΩ £wieckich bohater≤w, ù pie£ni mi│osne i ù pie£ni filozoficzno-refleksyjne (tu r≤wnie┐ patriotyczne).

• ôMuzaö - pie£±, uznana za manifest poetycki Kochanowskiego, powsta│a prawdopodobnie ok. roku 1567.

Jest to pie£± autobiograficzna, a nawet autotematyczna: (poeta m≤wi o swoich ambicjach artystycznych oraz o d╣┐eniu do doskona│o£ci, obejmuj╣cym zar≤wno godziwe ┐ycie, jak i poezjΩ. W£r≤d postaci antycznych pojawia siΩ Piotr Myszkowski, przyjaciel i protektor poety),

Autor prezentuje postawΩ, kt≤ra jest efektem niezale┐nych pogl╣d≤w alternatywnych wobec uznanych hierarchii i autorytet≤w (manifest niezale┐no£ci duchowej):

• krytycznie ocenia warto£ci powszechnie aprobowane (dystansowanie siΩ wobec £wiata goni╣cego za doraƒnym, wymierzalnym w z│ocie sukcesie);
• deklaruje £wiadome wyrzeczenie siΩ przepychu i dworskich przyjemno£ci oraz wycofanie z rywalizacji na polu literatury,
• obiera ┐ycie w £wiecie kultury (kwintesencja postawy humanistycznej):

Wyb≤r postawy wynika z poczucia │╣czno£ci duchowej ze £wiatem poprzednik≤w (postacie bog≤w greckich, bohater≤w mitologicznych, poet≤w staro┐ytnych, zantropomorfizowane cechy charakteru - Zazdro£µ - z kt≤rymi podmiot liryczny wiedzie sp≤r, do kt≤rych siΩ zwraca lub na kt≤re powo│uje dowodz╣c prawdziwo£ci os╣d≤w) oraz postrzeganiu w│asnych dokona± literackich jako cz╣stki wielkiego, boskiego dzie│a.

Tekst napisany wierszem ci╣g│ym, sylabicznym jedenastozg│oskowym, ze £redni≤wk╣ po si≤dmej sylabie (uk│ad 7+6). Dla unikniΩcia monotonni poeta pos│uguje siΩ przerzutni╣, rozbija wers na mniejsze odcinki zdaniowe, stosuj╣c zmienn╣ intonacjΩ, pytania retoryczne i wykrzyknikowe, a nawet mowΩ niezale┐n╣ (przytoczona wypowiedƒ Zazdro£ci).

• Pie£± £wiΩtoja±ska o Sob≤tce jest w│a£ciwie cykl 12 liryk≤w, sielankowo-tanecznych pie£ni, osnuty wok≤│ ludowego obrzΩdu zwi╣zanego z noc╣ letniego przesilenia S│o±ca, podzielonych na wypowiedzi 12 panien.

Ca│o£µ stanowi rodzaj udramatyzowanej opowie£ci, a tematycznie powi╣zaµ go mo┐na z pie£niami biesiadnymi.

Przyroda wystΩpuje tu jako samodzielny temat w pie£ni Panny VI i XII. Pie£± Panny IX oparta jest na podaniu staro┐ytnym o przemianie kobiety w s│owika. Najbardziej uderza w ton ludowy pie£± Panny II, zw│aszcza w ko±cowej strofie.

Charakterystyczne jest powi╣zanie w pie£ni Panny VIII apostrofy do pasanych wo│k≤w ze wzmiank╣ o wianku dziewiczym, kt≤re wskazuje na pie£± ludow╣ popularna jeszcze w XIX w. (ô»eby mnie kto wo│ki znalaz│, / Da│abym mu wianek zaraz.ö)

Wie£ ukazana w tekstach to Arkadia (ôWsi spokojna, wsi weso│aö XII); autor g│osi pochwa│Ω pracy, ┐ycia zgodnego z natur╣ i podporz╣dkowanego naturalnemu cyklowi przyrody. Praca na roli przeciwstawiona zosta│a innym, niemoralnym, sposobom ┐ycia: dworakowaniu, kupiectwu, wojaczce.

• Pie£± XXV - Hymn (ôCzego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary...ö) - utw≤r powsta│ we wczesnym okresie tw≤rczo£ci poety, przed rokiem 1559 w Pary┐u (gdzie zetkn╣│ siΩ z naj£wietniejszymi przedstawicielami my£li francuskiej, m.in. Ronsardem).

Pie£± ma modlitewny charakter (bezpo£rednie zwroty do adresata, obejmuj╣ce niczym klamr╣ piΩµ £rodkowych strof wyliczaj╣cych przyk│ady potΩgi i dobroci Boga).

B≤g ukazany jest tu jako Wszechobecny, niezale┐nie od czasu (nastΩpstwa dnia i nocy, ù granice m≤rz i l╣d≤w, ù zmienno£µ p≤r roku, ù wegetacja ro£lin, ù ┐ycie zwierz╣t i ludzi) Tw≤rca doskona│ego £wiata (opis genezyjski przeniesiony w czas obecny - ôstawanie siΩö £wiata rozgrywa siΩ przed oczyma poety budz╣c jego zachwyt), »yczliwy i úaskawy: (porz╣dek, ù │ad, ù harmonia £wiata jako efekt mi│o£ci Najwy┐szego).

DziΩki temu cz│owiek mo┐e czuµ siΩ bezpieczny i szczΩ£liwy (ma namacalne dowody opieki Wszechmocnego) oraz winien byµ wdziΩczny, pe│en pokory, oddania i przywi╣zania (podporz╣dkowanie wynika z przekonania wyprowadzonego drog╣ logicznej analizy - humanizm)

Pie£± charakteryzuje klasyczna forma:

• wiersz sylabiczny (7+6), czterowersowa budowa strofy, przejrzysty uk│ad rym≤w (aa bb),
• budowa wers≤w zgodna z rozk│adem zda± lub jego czΩ£ci (wiersz meliczny),
• dla unikniΩcia monotonii - przerzutnie, zdania pytaj╣ce oraz urozmaicaj╣ce wers zdania wtr╣cone
• Pie£± V - ôPie£± o spustoszeniu Podolaö (ôWieczna sromota i nienagrodzona...ö) - napisana zosta│a ok. r. 1575 r., opowiada o skutkach najazdu tatarskiego, kiedy to spustoszenie ziem polskich osi╣gnΩ│o niespotykane wcze£niej rozmiary (wed│ug kroniki Bielskiego Tatarzy zagarnΩli w≤wczas ponad 50 tysiΩcy je±c≤w).

To jeden z najbardziej poruszaj╣cych utwor≤w patriotycznych. Kochanowski da│ w niej wyraz mi│o£ci do kraju, a jednocze£nie zaniepokojenia sytuacj╣.

Podmiot m≤wi╣cy wypowiada siΩ w imieniu zbiorowo£ci (szlachty, obywateli), czuje siΩ jej czΩ£ci╣, choµ krytykuje. Tylko w poincie dystansuje siΩ wobec swojej grupy:

ù trzy pierwsze zwrotki to relacja w 3 osobie l. poj.,ù w nastΩpnych strofach pojawiaj╣ siΩ formy w l. mn. (ôzbojce nas wojuj╣ö; ôwsiadamyö; ôdajmyö) - podmiot zbiorowy,ù w ostatniej zwrotce pojawia siΩ 1 os. l. poj. (ôcieszy mnie rymö) - funkcje podmiotu m≤wi╣cego przejmuje ôjaö liryczne.

Adresat liryczny jest wyraƒnie wskazany - liryka apelu:

ù kilkakrotnie wystΩpuje wo│acz (ôPolakuö, ôLachuö) - bezpo£redni zwrot do adresata, ù formy 1 os. l. mn. (ôdajmyö, ôgotujmyö) maj╣ znaczenie trybu rozkazuj╣cego - podmiot m≤wi do ômyö lirycznego, ù formy 2 os. l. poj. trybu rozkazuj╣cego (ôzetrzyjö, ôczujö, ôustΩpujö) - podmiot m≤wi do ôtyö lirycznego.

Kompozycja utworu - wiersz zbudowany jest zgodnie z zasadami retoryki antycznej jak mowa (przem≤wienie):

• tezΩ stanowi╣ s│owa: ôwieczna sromota i nienagrodzona szkodaö,
• strofy 2-4 dostarczaj╣ argument≤w do sformu│owania wezwania patriotycznego; s╣ opisem sytuacji,
• strofy 5-10, w kt≤rych nastΩpuje zmiana form gramatycznych czasownika (3 os. l.mn. trybu rozkazuj╣cego) i rzeczownika (wo│acz), skierowane s╣ przeciw obojΩtnej na dobro publiczne szlachcie. Patos przeplata siΩ tu z ironi╣ i szyderstwem. Podmiot przemawia tu do narodu i w jego imieniu.
• strofa ostatnia jest point╣-mora│em. Dopiero tutaj podmiot pozwala sobie na dystans wobec narodu i m≤wi wy│╣cznie we w│asnym imieniu. Taka budowa wzmacnia si│Ω perswazji.
• îrodki artystyczne zosta│y tak dobrane, by oddzia│owywaµ na emocje. Poeta pragn╣c ukazaµ ogrom zniszcze±, bezbronno£µ ludzi i bezwzglΩdno£µ najeƒdƒcy u┐ywa wyra┐e± nacechowanych emocjonalnie. CzΩ£µ zwrot≤w pochodzi z jΩzyka my£liwych - Kochanowski pamiΩta, ┐e przemawia do szlachty warto£ciuj╣ce i wyra┐aj╣ce emocje podmiotu epitety i metafory:
• obraz zniszcze± (ôziemia spustoszonaö; ô│up ┐a│osnyö; ôodbie┐a│o stadoö; ôpasterz owiecö; ôpiΩkne │anieö; ôostro┐ne psyö)
• obraz najeƒdƒcy (ôpohaniec sprosnyö; ôTorczyn niewiernyö; ôpsy bisurma±skieö; ôdrapi╣ wilcyö; ôjedz╣ nasö)

îrodki sk│adniowe i wersyfikacyjne s│u┐╣ dobitnemu wyra┐eniu gorzkich prawd tak, aby dotrzeµ nimi nie tylko do umys│≤w, ale przede wszystkim do serc. Podkre£laj╣ oburzenie, ┐al i wstyd: ù wykrzykniki (ôcny Lachuö; ôdajmy; a naprzod dajmyö), ù nacechowane ironi╣ pytania retoryczne (ôWsiadamy? Czy nas p≤│miski trzymaj╣?ö), ù powt≤rzenia (ôZb≤jce (niestety) zb≤jceö; ôa nas nierz╣dne, ach, nierz╣dne jedz╣ö), ù przerzutnie (1, 5 i 7 strofa) │ami╣ce normalny tok wypowiedzi, wprowadzaj╣ niepok≤j

• Pie£± IX (ôChcemy sobie byµ radzi?ö) - parafraza ody Horacego, zwanej ôPie£ni╣ o Fortunieö, utworu refleksyjno-filozoficznego. Ka┐da zwrotka jest rozwiniΩciem innej sentencji np. ôKto tak m╣dry, ┐e zgadnie,/ Co mu jutro przypadnie?ö; ôPr≤zno ma mieµ na pieczy / îmiertelny wieczne rzeczyö) dotycz╣cej ludzkiego losu, o kt≤rym decyduje B≤g, fortuna i czas. Cz│owiek zgodnie z zasadami stoicyzmu winien poddaµ siΩ wyrokom tych trzech instancji, bowiem tylko taka postawa zapewnia mu bezpiecze±stwo.
• Pie£± XII - ôPie£± o cnocieö - zbudowana jak oracja (wersy 1-2 to teza, wersy 3-8: wyja£nienie tezy, strofa trzecia: twierdzenie przeciwstawne; strofa czwarta: definicja; strofa ostatnia: mora│). Autor podnosi warto£µ cnoty, za najwa┐niejszy spos≤b jej ujawnienia uwa┐aj╣c s│u┐bΩ ojczyƒnie: ôA jesli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co s│u┐╣ ojczyƒnie...ö.
• Pie£± XIX - Pie£± o dobrej s│awieö - cz│owiek, jako istota wyr≤┐niona przez Stw≤rcΩ, ma obowi╣zek s│u┐yµ dobru og≤│u. Winien wiΩc: ù ôSzczepiµ dobre obyczajeö, ù przestrzegaµ praw, ù walczyµ z poga±stwem. Zadanie to mo┐na spe│niaµ wed│ug w│asnych mo┐liwo£ci: ôS│u┐my poczciwej s│awie, - wzywa poeta - a jako kto mo┐e,/ Niech ku po┐ytku dobra sp≤lnego pomo┐eö.