ôPowr≤t pos│aö Juliana Ursyna Niemcewicza

Komedia powsta│a w okresie o┐ywionej dzia│alno£ci politycznej Niemcewicza. W 1788 r. wybrany zosta│ pos│em inflandzkim na sejm zwany Wielkim. Szybko da│ siΩ poznaµ jako jeden z najaktywniejszych dzia│aczy stronnictwa patriotycznego. Wyg│asza│ mowy w sprawie ucisku ch│op≤w, za reprezentacj╣ miast w sejmie, w obronie reform w szkolnictwie wprowadzonych przez KomisjΩ Edukacji Narodowej. Szczeg≤lnie mocno zaanga┐owa│ siΩ w walkΩ o zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie zasady dziedziczno£ci korony. Jego wyst╣pienia sejmowe w tej sprawie z 17 wrze£nia 1790 r. wywo│a│o burzliwa polemikΩ. W tym te┐ roku powsta│ ôPowr≤t pos│aö wystawiony w styczniu 1791 r.

Streszczenie.

Akt I. Sc.1: Rzecz dzieje siΩ w domu Podkomorzego na wsi w czasie zawieszenia obrad Sejmu Czteroletniego, jesieni╣ 1790 r. Pokojowa Agata i lokaj Jakub rozmawiaj╣ o go£ciach swoich pa±stwa: Staro£cie Gadulskim, jego drugiej ┐onie i Szarmanckim, staraj╣cym siΩ o rΩkΩ Teresy, c≤rki Starosty z pierwszego ma│┐e±stwa (wychowuj╣cej siΩ u Podkomorostwa). Sc.2: W trakcie £niadania Podkomorzy otrzymuje list od syna, Walerego, kt≤ry jest pos│em na sejm, a teraz powraca do domu. Prowokuje to dyskusjΩ ze Starost╣ na tematy polityczne. R≤┐nica zda± jest tak du┐a, ┐e Gadulski o£wiadcza, i┐ nie mo┐e doj£µ do planowanego ma│┐e±stwa pomiΩdzy jego c≤rk╣ a Walerym. Sc.3: Napisany po francusku li£cik od Staro£ciny, kt≤ra t│umaczy sw╣ nieobecno£µ na £niadaniu, wywo│uje tyradΩ Podkomorzego przeciwnego cudzoziemszczyƒnie. Gadulski wyja£nia, ┐e o┐eni│ siΩ z m│od╣ kobiet╣ wy│╣cznie dla posagu. Sc.4: Wchodzi Teresa i ceremonialnie wita siΩ ze wszystkimi; Podkomorostwo i Starosta id╣ do niedomagaj╣cej Staro£ciny. Sc.5: Teresa cieszy siΩ z rych│ego przyjazdu, od dawna kochanego, Walerego. Smuci ja jednak niechΩµ rodzic≤w do ich zwi╣zku. Sc.6: Szarmancki, kt≤ry w│a£nie wr≤ci│ z polowania, wyznaje Teresie mi│o£µ i roztacza przed ni╣ wizje wsp≤lnego ┐ycia w Warszawie. dziewczynΩ nie kusi wizja wykwintu i rozrywek i odrzuca jego zaloty. Sc.7: Zarozumia│y Szarmancki uwa┐a, ┐e obojΩtno£µ dziewczyny jest udawana, z g≤ry cieszy siΩ na posag Teresy, kt≤rym chce sp│aciµ swe d│ugi. Sc.8: Wracaj╣ Podkomorostwo i Starosta, kt≤ry zreszt╣ chorobΩ ┐ony uwa┐a za ôchimeryö. Jakub oznajmia przybycie Walerego. UszczΩ£liwiona matka chce wyj£µ mu na spotkanie, powstrzymuje j╣ jednak Starosta. Sc.9: Wbiega Walery i z rado£ci╣ wita rodzic≤w. Podkomorzyna nie kryje swej rado£ci, a ojciec - pochwala postawΩ syna gorliwie spe│niaj╣cego obowi╣zki obywatelskie. Okazuje siΩ, ┐e Podkomorostwo maj╣ jeszcze dwu syn≤w: najm│odszy s│u┐y w wojsku, £redni - zasiada w Cywilnej Komisji (zajmuj╣c siΩ sprawami gospodarczymi). Towarzystwo udaje siΩ na obiad.

Akt II. Sc.1: Teresa ┐ali siΩ, ┐e od przyjazdu Walerego nie mia│a okazji do rozmowy z nim. Sc.2: Wchodzi Walery i m│odzi upewniaj╣ siΩ wzajemnie w sta│o£ci swych uczuµ. M│odzieniec got≤w jest zrezygnowaµ z posagu dziewczyny, byleby tylko jej ojciec wyrazi│ zgodΩ na £lub. RozmowΩ przerywa lokaj oznajmiaj╣cy, ┐e Staro£cina prosi do siebie pasierbice. Teresa odchodz╣c wrΩcza ukochanemu upominek: w│asnorΩcznie uszyty pas. Sc.3: Walery z rozczuleniem ogl╣da prezent. Sc.4: Wbiega wystrojony szarmancki, czule wita siΩ z Walerym i poczyna opowiadaµ o swoich zagranicznych woja┐ach. Podkomorzyc krytycznie odnosi siΩ do jego pr≤┐niaczego ┐ycia, ale Szarmancki nie zwraca na to uwagi i chwali siΩ mi│osnymi podbojami. Wreszcie wzywa swego s│u┐╣cego, Kozaka. Sc.5: Wierny s│uga przynosi kolekcjΩ pami╣tek, a w£r≤d pukli w│os≤w, list≤w i pier£cionk≤w portret Teresy. Oburzony Walery ┐╣da jego zwrotu. Sc.6: Zwabiona ha│asem wchodzi Staro£cina i czyni wyrzuty, i┐ przerwano jej odpoczynek. Walery opanowuje siΩ i wychodzi. Sc.7: Szarmancki i Staro£cina rozmawiaj╣ o Walerym i zgadzaj╣ siΩ, ┐e nie jest on zdolny do g│Ωbokiego uczucia. Gadulska zwierza siΩ ze swej m│odzie±czej mi│o£ci do Szambelana, kt≤ry poni≤s│ £mierµ w czasie jazdy powozem. Kobieta wyznaje, i┐ od tej pory pogr╣┐ona jest w rozpaczy, a jej cierpienia nie mo┐e ukoiµ ma│┐e±stwo. Sprytny Szarmancki g│o£no czyta ôElegiΩ na £mierµ Szambelanaö, a wzruszona Staro£cina obiecuje mu pomoc w staraniach o rΩkΩ pasierbicy. Sc.8: Gadulska, przekonana, ┐e Szarmancki bΩdzie znakomitym mΩ┐em dla Teresy, pogr╣┐a siΩ w lekturze ôMy£li nocnychö Younga. Sc.9: Staro£cina przekonuje mΩ┐a do Szarmanckiego, argumentem, ┐e ten nie my£li wcale o posagu dziewczyny. Groƒba rozwodu i omdleniem wymusza te┐ na mΩ┐u zgodΩ na za│o┐enie kaskady w miejscu, gdzie stoi dochodowa karczma i m│yn.

Akt III. Sc.1: Teresa bardzo martwi siΩ podejrzeniami Walerego, ale od s│u┐╣cej, Agaty, dowiaduje siΩ, ┐e

portrecik potajemnie wykona│ malarz, kt≤ry jednak, kiedy nie dosta│ obiecanej zap│aty, postanowi│ zdradziµ sekret. Sc.2: Walery, drΩczony wyrzutami sumienia, postanawia porozmawiaµ z ukochan╣. Sc.3: Przeprasza dziewczynΩ za nies│uszne podejrzenia, ale ku swej rozpaczy dowiaduje siΩ, ┐e rΩka Teresy obiecana zosta│a Szarmanckiemu. Sc.4: Na pomoc nieszczΩsnym przychodzi jednak Podkomorzyna, kt≤ra obiecuje m│odym swe wstawiennictwo. Sc.5: Nadchodz╣ Podkomorzy i Gadulski dyskutuj╣cy o wolnej elekcji. Starosta jest jej zwolennikiem, poniewa┐ upatruje w elekcyjnych przetargach korzy£ci materialnych dla szlachty. Podkomorostwo pr≤buj╣ nak│oniµ Gadulskiego do zmiany decyzji, prosz╣c, by nie wydawa│ Teresy za niemi│ego jej cz│owieka. Walery deklaruje gotowo£µ rezygnacji z posagu dziewczyny. Jednak Starosta jest nieprzejednany, zbyt wielkie r≤┐nice pogl╣d≤w dziel╣ go z m│odym pos│em. Sc.6: Do│╣czaj╣ Staro£cina, Teresa i Szarmancki. Gadulska ze zdumieniem informuje mΩ┐a, ┐e ich c≤rka nie chce wyj£µ za Szarmanckiego. Zdenerwowany Starosta proponuje przy£pieszenie £lubu, ale Szarmancki ┐╣da wpierw podpisania intercyzy. To u£wiadamia upartemu ojcu prawdziwe motywy dzia│a± zalotnika. Szarmancki bez ┐alu oddaje portret Staro£cianki Waleremu i odchodzi, za£ Gadulski, godzi siΩ na £lub m│odych. Sc.7: Jakub i Agatka prosz╣ o pozwolenie na ma│┐e±stwo, a Podkomorzy nie tylko wyra┐a zgodΩ, ale i postanawia uczciµ zarΩczyny syna nadaniem wolno£ci poddanym.

Kompozycja i styl utworu.

• Utw≤r jest komedi╣ polityczn╣, o pogodnej tematyce i ┐ywej akcji prowadz╣cej do szczΩ£liwego zako±czenia, wykorzystuj╣cym komizm sytuacyjny, charakterologiczny i s│owny. Przedstawiona w dramacie historia mi│osna jest jedynie pretekstem do podjΩcia zagadnie± politycznych. Celem utworu jest agitowanie odbiorcy do programu sejmowego stronnictwa patriotycznego. W komedii zosta│y skonfrontowane przeciwstawne pogl╣dy na temat przysz│ego kszta│tu Rzeczypospolitej:
• konserwatyst≤w (Starosta Gadulski) przeciwnych reformom, broni╣cych zw│aszcza wolnej elekcji,
• zwolennik≤w reform (Podkomorzy, Walery): g│≤wnie dziedziczno£ci tronu
• Bohaterowie utworu stanowi╣ typy, a nie zindywidualizowane charaktery; postacie s╣ jednoznacznie pozytywne lub negatywne (idealizacja).

typy bohater≤w pozytywnych:

• typ Sarmaty o£wieceniowego (Podkomorzy: podporz╣dkowanie w│asnych interes≤w dobru publicznemu, harmonijne │╣czenie cn≤t obywatelskich, rodzinnych i gospodarskich, kultywowanie warto£ciowych sk│adnik≤w tradycji sarmackiej - rycersko£ci, patriotyzmu, surowo£ci obyczaju),
• typ £wiatowego obywatela (Walery: demokrata, rzecznik hase│ wolno£ci, r≤wno£ci i braterstwa, wykszta│cony, realizuj╣cy siΩ w s│u┐bie publicznej, powa┐ny i sta│y w mi│o£ci,
• typ kobiety-obywatelki (Podkomorzyna: wzorowa matka wychowuj╣ca dzieci na £wiatowych obywateli i ┐ona rozumnie wspieraj╣ca mΩ┐a)

typy bohater≤w negatywnych (karykatura)

• typ konserwatywnego Sarmaty (Starosta Gadulski: handlowe podej£cie do ma│┐e±stwa, przedk│adanie korzy£ci materialnej nad interes publiczny, pogarda dla wykszta│cenia, £lepe przywi╣zanie do tradycji),
• typ fircyka (Szarmancki: utracjusz, cyniczny │owca posag≤w, lekkoduch, kosmopolita bezkrytycznie przyjmuj╣cy cudzoziemskie mody)
• typ ┐ony modnej (Staro£cina Gadulska: egzaltowana dama, kapry£na, oderwana od rzeczywisto£ci, sentymentalna, sfrancuzia│a kosmopolitka i snobka)
• Autor zastosowa│ zasadΩ symetrii przeciwie±stw (konserwatywny Sarmata Gadulski - Sarmata o£wiecony Podkomorzy, ô┐ona modnaö Staro£cina - ôpolska matronaö Podkomorzyna, fircyk Szarmancki - prawy obywatel Walery).
• Bohaterowie m≤wi╣ r≤┐nymi stylami (Staro£cina pos│uguje siΩ francuskimi makaronizmami i frazeologi╣ rodem z romans≤w; Szarmancki - s│ownictwem zwi╣zanym z ko±mi i polowaniem, a jako intrygant potrafi styl zmieniµ w zale┐no£ci od sytuacji; Gadulski to gawΩdziarz z sarmack╣ rozwlek│o£ci╣ snuj╣cy opowie£ci o gospodarstwie, polityce i ┐yciu towarzyskim; natomiast jΩzyk Podkomorzego cechuje jasny, logiczny, nieomal retoryczny styl).