Stefan »eromski ôPrzedwio£nieö

ôPrzedwio£nieö (1925 r.) jest ostatni╣, rozrachunkow╣ powie£ci╣ Stefana »eromskiego, wyra┐aj╣c╣ bolesne rozczarowanie £wie┐o odzyskan╣ niepodleg│o£ci╣.

Wprawdzie Polska zdo│a│a ustaliµ granice pa±stwa, ustabilizowaµ swoj╣ pozycjΩ miΩdzynarodow╣ i rozpoczΩ│a wewnΩtrzne scalanie w jedno pa±stwo i ujednolicanie prawa, to jednak boryka│a siΩ z wieloma trudno£ciami wewnΩtrznymi, zw│aszcza natury politycznej. W pierwszym sejmie ustawodawczym powo│anym w 1919 r. istnia│o a┐ 18 klub≤w parlamentarnych reprezentuj╣cych r≤┐ne partie i ┐aden z nich nie by│ w stanie zdobyµ wiΩkszo£ci. Rz╣dy opiera│y siΩ wiΩc na chwiejnych koalicjach. Szczeg≤lnie drastycznym przejawem chaosu politycznego by│o zab≤jstwo prezydenta Narutowicza w 1925 r. Pogarsza│a siΩ sytuacja ekonomiczna, szala│a inflacja i wzrasta│o bezrobocie. Reakcj╣ by│y gwa│towne protesty spo│eczne przybieraj╣ce formy strajk≤w i demonstracji, kt≤re rz╣d stara│ siΩ t│umiµ si│╣. W£r≤d mniejszo£ci narodowych na kresach zaczΩ│y siΩ ujawniaµ tendencje separatystyczne.

Stefan »eromski, zaniepokojony rozwojem wydarze± w kraju, prowadzi│ r≤┐norodn╣ dzia│alno£µ publicystyczn╣: jeƒdzi│ ze spotkaniami autorskimi po krΩgach plebiscytowych na Warmii i Mazurach, w czasie wojny z bolszewikami by│ korespondentem wojennym, organizowa│ krajowy odzia│ Pen-Clubu, w swych tekstach publicystycznych anga┐owa│ siΩ w tworzenie zwi╣zk≤w zawodowych robotnik≤w i inteligencji. ôPrzedwio£nieö uko±czy│ we wrze£niu 1924 r., a kiedy ukaza│o siΩ drukiem - wywo│a│o ┐yw╣ dyskusjΩ. Nies│usznie zarzucano autorowi zniewa┐anie jedno£ci narodowej i pod┐egnywanie do rewolucji. Odpowiedzia│ artyku│em w kt≤rym jednoznacznie o£wiadczy│: ô... nigdy nie by│em zwolennikiem rewolucji, czyli mordowania ludzi przez ludzi z racji rzeczy, d≤br i pieniΩdzy - we wszystkich swoich pismach, a w ôPrzedwio£niuö najdobitniej potΩpiam rzezie i kaƒnie bolszewickie. Nikogo nie wzywa│em na drogΩ komunizmu, lecz za pomoc╣ tego utworu literackiego usi│owa│em, o ile jest to mo┐liwe, zabiec drogΩ komunizmowi, ostrzec, przeraziµ, odstraszyµö.

Tytu│

Tytu│ powie£ci ma a┐ trzy znaczenia:

• jedno dos│owne ù okre£lenie pory roku, kiedy Cezary wkracza na polsk╣ ziemiΩ (ôBy│ pierwszy dzie± przedwio£nia...ö), a tak┐e, gdy widzimy go po raz ostatni, bior╣cego udzia│ w manifestacji robotniczej
• dwa metaforyczne ù jest to nazwa etapu wstΩpnego w budowaniu niepodleg│ej Polski (ôTo dopiero przedwio£nie naszeö - deklaruje Gajowiec); ù okres w ┐yciu jednostki poprzedzaj╣cy dojrza│o£µ i charakteryzuj╣cy siΩ wybuchem nieposkromionych si│ witalnych pchaj╣cych ku mi│o£ci (mi│osne zbli┐enie kochank≤w to ônajistotniejszy, najzdrowszy, najtΩ┐szy obraz przedwio£niaö - stwierdza sam autor w przypisie do sceny mi│osnej).

Konstrukcja i fabu│a powie£ci

Zasad╣ budowy ôPrzedwio£niaö jest kontrast (Polska ôszklanych dom≤wö - Polska prawdziwa, Naw│oµ - Ch│odek, Gajowiec - Lutek).

O£ kompozycyjn╣ utworu stanowi biografia g│≤wnego bohatera. Jej kolejne etapy zosta│y przedstawione w trzech czΩ£ciach powie£ci.

1. Utw≤r rozpoczyna zwiΩz│y ôRodow≤dö, stanowi╣cy jak gdyby konspekt powie£ci.
2. Cezary Baryka, g│≤wna postaµ powie£ci, to syn pochodz╣cej z Siedlec Jadwigi z D╣browskich i Seweryna Baryki, wnuka powsta±ca z 1831 r. Pn╣c siΩ po szczeblach urzΩdniczej kariery w rosyjskim imperium trafi│ do Baku i tam w 1900 r. przyszed│ na £wiat Cezary. Jego dzieci±stwo up│ynΩ│o w cieplarnianej atmosferze zamo┐nego domu, pod opiek╣ rodzic≤w dbaj╣cych o staranne wychowanie jedynaka.
1. CzΩ£µ pierwsza zat. ôSzklane domyö obejmuje kilkadziesi╣t lat ┐ycia bohatera od wybuchu I wojny £wiatowej po rok 1918, w kt≤rym Seweryn Baryka powraca do Polski. Zaprezentowana tu zosta│a genealogia spo│eczna i ideowa bohatera, a tak┐e obraz komunistycznej rewolucji (totalnej i apokaliptycznej, skierowanej przeciwko wszystkim warto£ciom dotychczasowego £wiata, wywo│uj╣cej wszechogarniaj╣cy chaos).

Ta czΩ£µ przypomina powie£µ edukacyjn╣, traktuj╣c╣ o dorastaniu pokazanym na tle gwa│townych przemian dziejowych. Opowiedziana zosta│a stylem gawΩdziarskim przez wszechwiedz╣cego narratora, stosuj╣cego niekiedy zatrzymanie toku opowiadania i zbli┐enie wybranej sceny.

• Seweryn Baryka zostaje powo│any do wojska;
• dorastaj╣cy Cezary wymyka siΩ spod wp│ywu matki, przestaje chodziµ do szko│y, staje siΩ bywalcem wiec≤w, coraz bardziej zafascynowanym g│oszonymi na nich ideami rewolucyjnymi;
• nowe w│adze rekwiruj╣ mieszkanie, a matka wyprzedaje siΩ, by wy┐ywiµ rodzinΩ,
• pani Jadwiga, za pomoc udzielon╣ uciekaj╣cej z Rosji arystokratce, zostaje aresztowana i skierowana do ciΩ┐kich prac publicznych. Wkr≤tce umiera z wycie±czenia;
• wiosn╣ 1918 r. Cezary jest £wiadkiem krwawych walk miΩdzy Ormianami i Tatarami;
• jesieni╣ w│adze tureckie zmuszaj╣ BarykΩ do pracy przy grzebaniu trup≤w. Tu odnajduje go ojciec (walczy│ w polskich legionach);
• zim╣ Barykowie z fa│szywymi paszportami wyruszaj╣ do Polski (ojciec opowiada synowi o rodz╣cej siΩ w wyzwolonej ojczyƒnie nowej cywilizacji). W drodze pan Seweryn umiera, a Cezary patrz╣c na nΩdzΩ przygranicznej mie£ciny, pyta: ôGdzie┐ s╣ twoje szklane domy?...ö.

1. CzΩ£µ druga, ôNaw│oµö to autonomiczna nowela, kt≤ra mog│aby ukazaµ siΩ osobno. Opisuje p≤│tora roku z ┐ycia Baryki i skupia siΩ zw│aszcza na kilku miesi╣cach spΩdzonych przez niego na wsi, a ukazanych z epickim bogactwem szczeg≤│≤w.

Jest to wizja wyzwolonej Polski prowincjonalnej, kt≤rej miniaturΩ stanowi ôpa±stwo naw│ockieö.

• Cezary, zgodnie z wol╣ ojca, dociera do Warszawy, do Szymona Gajowca (dawnego znajomego matki, teraz urzΩdnika w Ministerstwie Skarbu), kt≤ry znajduje mu posadΩ w biurze;
• m│odzieniec rozpoczyna studia medyczne, ale wybucha wojna z bolszewikami i wstΩpuje do wojska;
• zaprzyjaƒnia siΩ z Hipolitem Wielos│awskim (ratuje mu ┐ycie) i jesieni╣, po demobilizacji, przyjmuje jego zaproszenie do rodowego maj╣tku, Naw│oci;
• flirtuje z Karolin╣ Szar│atowicz≤wn╣, cioteczn╣ siostr╣ Hipolita (utraciwszy posiad│o£µ na Ukrainie, zagarniΩt╣ przez bolszewik≤w, zarabia zajmuj╣c siΩ drobiem), czym wzbudza zazdro£µ Wandy Okszy±skiej (krewnej pana Turzy±skiego, rz╣dcy maj╣tku). Doprowadza to do tragedii: Karolina umiera otruta przez ni╣.
• prawdziwe uczucie wi╣┐e go jednak z piΩkn╣ wdow╣ Laur╣ Ko£cienieck╣, narzeczon╣ nuworysza Barwickiego. W│a£cicielka Le±ca ukrywa romans, gdy┐ zale┐y jej na maj╣tku narzeczonego.
• po skandalicznej b≤jce z Barwickim Cezary zaszywa siΩ w Ch│odku, ôfolwarczkuö Wielos│awskich. Tu poznaje beznadziejn╣ egzystencjΩ ch│op≤w, a na wie£µ o ma│┐e±stwie Laury, powraca do Warszawy.

1. CzΩ£µ trzecia, ôWiatr od wschoduö, ma zupe│nie inny charakter. Podstawow╣ form╣ podawcz╣ jest tu dialog miΩdzy przedstawicielami dw≤ch ugrupowa± toczony za po£rednictwem bohatera. Autor wprowadzi│ tu formy zbli┐one do gatunk≤w publicystycznych: reporta┐u i sprawozdania prasowego. »ycie i sprawy bohatera znajduj╣ siΩ na dalszym planie, on sam schodzi na pozycje obserwatora i dopiero zako±czenie stawia Cezarego BarykΩ w centrum zdarze±.

• Cezary wznawia studia medyczne, zamieszkuje u kolegi, Bu│awnika, wynajmuj╣cego pok≤j w nΩdznej dzielnicy ┐ydowskiej;
• Gajowiec zatrudnia go przy opracowywaniu materia│≤w do swojej ksi╣┐ki analizuj╣cej ekonomiczn╣, spo│eczn╣ i polityczn╣ sytuacjΩ odradzaj╣cego siΩ pa±stwa (przy£wiecaj╣ mu idee dziewiΩtnastowiecznych pozytywist≤w, spo│ecznik≤w, socjalist≤w, tw≤rc≤w idei sp≤│dzielczo£ci);
• komunizuj╣cy student prawa, Antoni Lulek zabiera Cezarego na ôkonferencjΩ organizacyjno-informacyjn╣ö cz│onk≤w swojej partii, gdzie bohater poznaje gorzk╣ i wstrz╣saj╣c╣ prawdΩ o sposobach traktowania wiΩƒni≤w politycznych;
• bΩd╣c pod wra┐eniem poznanych fakt≤w polemizuje z Gajowcem, zwolennikiem stopniowych reform;
• na pocz╣tku marca spotyka siΩ z Laur╣ w Ogrodzie Saskim, gdzie nastΩpuje ostateczne zerwanie kochank≤w;
• pierwszego dnia przedwio£nia wielka manifestacja robotnicza zorganizowana przez komunist≤w idzie w kierunku Belwederu, kiedy jednak na jej drodze staje oddzia│ piechoty, ôBaryka wyszed│ z szereg≤w robotnik≤w i par│ oddzielnie na ten szary mur ┐o│nierzyö na czele zabiedzonego t│umu.

ôPrzedwio£nieö dyskusj╣ ideow╣

W powie£ci nie ma postaci, kt≤ra reprezentowa│aby niepodwa┐aln╣ racjΩ. G│≤wny bohater jest m│odzie±cem poszukuj╣cym dla siebie idei i swojego miejsca w odrodzonej Polsce. Obcy w kraju, wyraƒniej widzi jego sytuacjΩ i silniej prze┐ywa rozbie┐no£µ miΩdzy idealnym wyobra┐eniem o wolnej ojczyƒnie (utopijna wizja szklanych dom≤w) a realno£ci╣. Gdy dyskutuje z komunistami, przywo│uje argumenty Gajowca (stopniowe, a zatem powolne reformy, kt≤rych podstaw╣ powinna byµ stabilizacja pieni╣dza, upowszechnienie o£wiaty, sprawna dobrze zorganizowana policja pa±stwowa ), rozmawiaj╣c za£ z Gajowcem - przeciwstawia siΩ jego pogl╣dom powtarzaj╣c to, co us│ysza│ na zebraniu komunist≤w (a zatem proponuje rewolucjΩ, a co za tym idzie utopienie kraju w krwi i zagro┐enie jego bytu pa±stwowego). Miota siΩ miΩdzy r≤┐nymi ideami, nie uto┐samiaj╣c siΩ z ┐adn╣ z nich.

»eromski nie broni wiΩc ┐adnej z koncepcji, ostrzega natomiast przed konsekwencjami, jakie gro┐╣ Polsce, je£li nie znajdzie ona idei konkurencyjnej wobec komunizmu.