Miko│aja Reja ôKr≤tka rozprawa miΩdzy trzema osobami, Panem,
W≤jtem a Plebanem,

Kt≤rzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytaj╣ [wyliczaj╣], a takie┐ i zbytki, i po┐ytki
dzisiejszego £wiataö

Dialogiem zwyk│o siΩ okre£laµ utw≤r literacki z│o┐ony z wyodrΩbnionych wypowiedzi dwu lub wiΩcej os≤b, nie maj╣cy jednak charakteru dramatyczno-scenicznego. Ukszta│towa│ siΩ na pograniczu literatury i tw≤rczo£ci filozoficznej. Renesans odziedziczy│ dwie jego tradycje: ù antyczny dialog proz╣ typu plato±skiego, ù wierszowany dialog typu £redniowiecznego. Oba - zwane najr≤┐niej, najczΩ£ciej rozmowami czy rozprawami - s│u┐y│y w wieku XVI skutecznie sporom obywatelskim i, przede wszystkim, religijnym.

Ze wszystkich dialog≤w Miko│aja Reja i chyba wszystkich w og≤le spo£r≤d literatury dialogowej wieku XVI najokazalsza jest ôKr≤tka rozprawaö, wydana pod pseudonimem Ambro┐ego Korczboka Ro┐ka w Krakowie w roku 1543.

Jest to dialog o jak najbardziej wsp≤│czesnej autorowi tematyce, zar≤wno politycznej, jak i obyczajowej.

Pomy£lany zosta│ jako satyra ujawniaj╣ca ostry ju┐ za czas≤w Reja konflikt miΩdzy trzema stanami: szlacht╣, duchowie±stwem i ch│opstwem.

Ca│o£µ poprzedza wiersz ôKu dobrym towarzyszomö, bΩd╣cy deklaracj╣ ideow╣ poety. Rej prezentuje siΩ w nim jako typowy przedstawiciel swej epoki, tw≤rca, kt≤ry wyg│asza pochwa│Ω szerokiego zainteresowania £wiatem: ôBo snadƒ cz│owiek z przyrodzenia ka┐dy/ NajwiΩcej siΩ o to stara zaw┐dy/ Aby wiedzia│, co siΩ w ludzioch dziejeö.

æKr≤tka rozprawaö - satyr╣ spo│eczn╣

G│≤wnymi przeciwnikami w tej rozprawie s╣ Pan i Pleban, przy czym pierwszy szuka pocz╣tkowo sprzymierze±ca w osobie W≤jta.

Pan wystΩpuje ostro:

• przeciwko zaniedbywaniu przez kler swoich obowi╣zk≤w (niestaranne odprawianie obrzΩd≤w; zastΩpowanie systematycznego nauczania moralnego - │ajaniem,)
• wytyka duchowie±stwu nieuctwo,
• oburza siΩ na paso┐ytniczy tryb ┐ycia,
• wskazuje na chciwo£µ w £ci╣ganiu ofiar i op│at, szczeg≤lnie wy£miewa odpusty.

Wyraƒnie autor przy│╣cza siΩ do tych zarzut≤w (jako zwolennik reformacji), ale ôKr≤tka rozprawaö nie jest ôagitk╣ö polityczn╣. To utw≤r o aspiracjach artystycznych, d╣┐y do ogarniΩcia ca│ego obrazu, dbaj╣c o r≤wnomierne roz│o┐enie akcent≤w: dopuszcza wiΩc do g│osu Plebana, kt≤ry z kolei krytykuje:

• prywatΩ i ograniczenie umys│owe pos│≤w (ôKa┐dy na swe skrzyd│o goni;/ Pewnie Pospolitej Rzeczy/ »adny tam nie ma na pieczy.ö)
• przekupstwo urzΩdnik≤w, szczeg≤lnie s╣downictwa.

Jednoczy siΩ te┐ z W≤jtem w narzekaniach na ù wysokie £wiadczenia na rzecz toczonych wojen.

Wszystkie wspomniane przez oponent≤w nadu┐ycia przede wszystkim daj╣ siΩ we znaki ch│opom i dlatego pisarz wk│ada w usta W≤jta skargi r≤wno na ucisk

• ko£cio│a:
• skrupulatne wyliczanie dziesiΩciny,
• zak│amanie duchowie±stwa, kt≤re zbieraj╣c bogate datki powo│uje siΩ na obowi╣zek wobec Boga (ironia w komentarzu: ôAcz nie wiem, wie-li B≤g o tym,/ A┐ to zrozumiemy potym:/ To wiem, i┐ ┐yta nie jada,/ Bo w stodole nierad siada.ö)
• szlachty:
• narzucanie obowi╣zku dodatkowych prac poza tradycyjnymi dniami pa±szczyzny (tzw. ôt│okiö)
• i obydwu stan≤w :
• wystawne ┐ycie (kosztowne potrawy i trunki ôNie zaw┐dy [zawsze] wiedz╣, co jedz╣ö; wyszukane stroje),
• namiΩtne my£listwo niszcz╣ce zbiory,
• zad│u┐anie siΩ, czego efektem jest utrata w│o£ci (ôA prΩdko ta pycha minie,/ Gdy razem bram [listwa u szaty] z wiosk╣ zginie.ö)

Ca│o£µ ┐ali stanu ch│opskiego doskonale podsumowuj╣ gorzkie konkluzje: ôKsi╣dz pana wini, pan ksiΩdza,/ A nam prostym zewsz╣d nΩdza...ö; ôBo ka┐dy, folguj╣c [dogadzaj╣c] sobie,/ Wszystko chce zwysiµ [powetowaµ] na tobieö.

Rej dostrzega liniΩ podzia│u przeciwstawiaj╣c╣ klasΩ feuda│≤w od ciemiΩ┐onego ch│opstwa. Jest to najwiΩkszy jego sukces artystyczny i szczyt postΩpowo£ci jako spo│ecznika.

Kszta│t artystyczny

Po raz pierwszy na karty utworu literackiego wprowadzono mowΩ potoczn╣. Utw≤r Reja prze│ama│ schematyzm jΩzyka literatury £redniowiecznej.

Rej nie zna jeszcze indywidualizacji mowy na poziomie rozprawiaj╣cych person, dlatego zar≤wno Pan jak i Pleban i W≤jt m≤wi╣ jednakowo. Wprowadzi│ natomiast zr≤┐nicowanie mowy na p│aszczyƒnie tematyczno-£rodowiskowej. St╣d obecno£µ:

• • zwrot≤w potocznych (ô ...z nogami w niebie bΩdΩö);
  • frazeologizm≤w (ô...g│Ωboko£ snaµ zabrn╣│ö);
  • przys│≤w (ô ...t│usty po│eµ mazaµö, ôNa chromem...ö)

D╣┐enie do oddania kolorytu i bogactwa codziennego jΩzyka sprawi│o, ┐e w tek£cie spotykamy przytoczenia (np. w.637 - 658), stanowi╣ce b╣dƒ to ù bezpo£rednie, dok│adne cytaty b╣dƒ te┐ ù po£rednie jakby przedrzeƒnienia (w. 53-56), a przej£cia od czΩ£ci przytaczaj╣cej do przytoczonej i powroty do pierwszego ôPowiadaczaö bywaj╣ b│yskawiczne i nieuchwytne (w. 190-201).