Henryk Sienkiewicz ôNoweleö
Nowelistyczn╣ tw≤rczo£µ Henryka Sienkiewicza (dominowa│a w jego pisarstwie do r. 1883) mo┐na u│o┐yµ w trzy, krzy┐uj╣ce siΩ, krΩgi tematyczne:
ù ch│opski, ù antyzaborczo-patriotyczny, ù ameryka±ski (bΩd╣cy wynikiem obserwacji podjΩtych w podr≤┐y do Ameryki w l. 1876-78).
Jako motyw najczΩstszy powraca w nich niezawiniona niedola bohater≤w:
Narracja tych utwor≤w oscyluje pomiΩdzy ujΩciem groteskowym (zw│aszcza w nowelach ch│opskich) a liryczno-patetycznym. Sienkiewicz zmierza│ w stronΩ umiaru i harmonii stosowanych efekt≤w, dba│ o pow£ci╣gliwo£µ stylistyczn╣ i stara│ siΩ osi╣gn╣µ zwarto£µ kompozycyjn╣ oraz efektowne zako±czenie Du┐o uwagi po£wiΩca│ te┐ elementom opisowym, celuj╣c w perspektywicznym ujΩciu krajobrazu oraz w oddaniu jego kolorystycznych i £wietlnych walor≤w.
ôBartek ZwyciΩzcaö (1882)
Bartek S│owik z wielkopolskiego PognΩbina zostaje powo│any do niemieckiego wojsk na wojnΩ z Francja. Nie rozumie, ┐e walczy za cudz╣ sprawΩ, i jest dumny ze zdobytych odznacze±. Wraca do domu os│abiony i zdemoralizowany. Gospodarstwo podupada i jego ┐ona, Magda, musi zad│u┐yµ siΩ u Niemc≤w. Bartek wdaje siΩ w b≤jkΩ z niemieckim nauczycielem, kt≤ry uderzy│ jego syna i zostaje skazany na 3 miesi╣ce wiΩzienia. »ona dziedzica PognΩbina, pani Jarzy±ska, obiecuje pomoc, je£li w wyborach do berli±skiego parlamentu Bartek bΩdzie g│osowa│ na jej mΩ┐a. Jednak S│owik, pos│uszny nakazowi landrata i pruskich oficer≤w, oddaje g│os na niemieckiego kandydata. On te┐ zostaje wybrany. ôZwyciΩzca spod Sedanuö traci gospodarstwo i musi odsiedzieµ karΩ.
Bohater utworu to ofiara antypolskiej polityki pruskiej w Pozna±skiem:
ù zostaje wcielony do obcej armii i wykorzystany; walczy i nara┐a swoje ┐ycie w imiΩ obcego, wrogiego pa±stwa, zaborcy i gnΩbiciela narodu polskiego,
ù og│upiony propagand╣, walczy dzielnie, z nies│ychanym oddaniem, mΩstwem i zapa│em, w czym pomaga mu niezwyk│a si│a fizyczna, poczucie dyscypliny i ch│opska zaciΩto£µ,
ù wierzy naiwnie, ┐e dopomo┐e tym rodakom z Pozna±skiego,
Zaborcy wykorzystuj╣ jego bohaterstwo oraz ƒle pojΩte poczucie obowi╣zku. Za brak pe│niejszej £wiadomo£ci narodowej w masach ch│opskich winΩ ponosz╣ sfery ziemia±skie i inteligencja.
ù leniwy, porywczy, sk│onny do pija±stwa, ale pe│en wiary w przysz│o£µ powraca do domu,
ù tu wierz╣c w sprawiedliwo£µ broni dziecka krzywdzonego przez nauczyciela,
ù nie maj╣c absolutnie rozeznania politycznego i narodowego oddaje sw≤j g│os na niemieckiego kandydata,
ù pozbawiony gospodarstwa rusza do miasta - ôtak odwdziΩczyli siΩ Niemcy zwyciΩzcy spod Gravelotteö.
Ch│op spe│nia swoje obowi╣zki wobec pa±stwa, ale ono nic nie robi w jego obronie.
ôSzkice wΩglemö (1877)
2 po│. XIX w., zab≤r rosyjski. W w≤jtowej kancelarii we wsi Barania G│owa pisarz gminny Zo│zikiewicz namawia w≤jta Burka, aby zamiast jego syna odda│ do wojsk ch│opa, Warzona RzepΩ. M│oda Rzepowa podoba siΩ pisarzowi. Udaje siΩ wiΩc do zagrody gospodarzy i pod nieobecno£µ mΩ┐a napastuje m│od╣ kobietΩ. W obronie gospodyni staje pies. Zdenerwowany pisarz odgra┐a siΩ, ┐e po£le RzepΩ ôw so│datyö. Kilka dni p≤ƒniej Burak i │awnik Gomu│a upijaj╣ RzepΩ, a Zo│zikiewicz podsuwa mu do podpisania umowΩ, ok│amuj╣c, ┐e dotyczy ona lasu. Po przebudzeniu ch│op dowiaduje siΩ, ┐e podpisa│ kontrakt w ramach kt≤rego ma p≤j£µ do wojsk. NastΩpnego dnia Rzepowie id╣ do gminy ze skarg╣. Jednak Zo│zikiewicz tak przedstawia sprawΩ, ┐e Rzepa zostaje skazany na dwie doby wiΩzienia oraz wniesienie op│aty ôna kancelaryjneö. W niedziele po nabo┐e±stwie Rzepowa idzie do ksiΩdza, by prosiµ go o pomoc. Duchowny radzi oddaµ siΩ modlitwie. Z kolei dziedzic Skorabiewski nie chce mieszaµ siΩ do spraw wsi i ch│op≤w. Rzepowie decyduj╣ siΩ przedstawiµ sprawΩ naczelnikowi powiatu. Kobieta rusza z ma│ym dzieckiem do miasteczka Os│owice, oddalonego o trzy mile. Dotar│szy na miejsce, jest tak zmΩczona, zagubiona i wystraszona, ┐e urzΩdnicy s╣dz╣c, i┐ jest pijana, odprawiaj╣ j╣ z niczym. W drodze powrotnej dwukrotnie traci przytomno£µ. Tymczasem m╣┐ pije z rozpaczy. »yd radzi nieszczΩsnej, by uda│a siΩ do Zo│zikiewicza. Pisarz natychmiast wykorzystuje okazjΩ i uwodzi kobietΩ. Po jej powrocie do domu Rzepa zabija j╣ siekier╣ i podpala dworskie zabudowania. Z epilogu dowiadujemy siΩ, ┐e pisarz doskonale zdawa│ sobie sprawΩ, ┐e dokument podpisany przez RzepΩ nie ma ┐adnej warto£ci, liczy│ jednak na ciemnotΩ ch│op≤w. Unikn╣wszy zemsty zdradzonego mΩ┐a, cieszy siΩ nadal szacunkiem i pe│ni funkcjΩ urzΩdnicz╣.
Autor pos│uguje siΩ tu narracj╣ gawΩdziarsk╣, obfituj╣c╣ w liczne dygresje, felietonow╣, pozornie ┐artobliw╣.
Nowela ukazuje niedolΩ i wyzysk ch│opa w Kr≤lestwie po uw│aszczeniu:
Wawrzon Rzepa to:
ù ciemny, zacofany, prymitywny i naiwny ch│op,
ù posiada zaledwie 3 morgi ziemi, na utrzymanie rodziny dorabia praca w lesie,
ù przekroczy│ ju┐ wiek poborowy i nie grozi mu pob≤r do wojsk, ale niepi£mienny i nie£wiadomy swoich praw daje siΩ zwie£µ intrydze urzΩdnika.
Jego ┐ona to:
ù │atwowierna i bezkrytyczna kobieta bardzo oddana mΩ┐owi i rodzinie,
ù z ca│ych si│ pr≤buje pom≤c mΩ┐owi, ale jej zabiegi nie przynosz╣ ┐adnego skutku; pope│nia b│Ωdy z nie£wiadomo£ci.
Sprawcami nieszczΩ£µ rodziny s╣ na r≤wni:
ù pisarz gminny (oszust, │ap≤wkarz i denuncjator, uosobienie negatywnych cech carskiego aparatu w│adzy; jako m│ody ch│opak bra│ udzia│ w powstaniu styczniowym, ale schwytany w niewolΩ szybko zmieni│ siΩ w szpiega; teraz robi karierΩ wykorzystuj╣c ciemnotΩ ch│op≤w i ich lΩk przed w│adz╣),
ù ziemia±stwo (nie interesuje siΩ sprawami ch│op≤w, uchyla od pracy w samorz╣dach wiejskich; obojΩtne na sprawy wsi),
ù kler (obojΩtny na krzywdΩ ludzi, koi cierpienia jedynie modlitw╣, a w rzeczywisto£ci wspiera bogaczy).
ôZ pamiΩtnika pozna±skiego nauczycielaö (1879 r.)
Utw≤r napisany w formie pamiΩtnika. Nowela wydana wpierw we Lwowie, pt. ôZ pamiΩtnika korepetytoraö (ukazuje stosunki panuj╣ce w szkolnictwie warszawskim), nastΩpnie w Warszawie, ale ze wzglΩdu na cenzurΩ pod zmienionym tytu│em.
Korepetytor Wawrzynkiewicz wspomina swego ucznia Michasia. Matka ch│opca, kt≤ra straci│a mΩ┐a w Powstaniu Styczniowym, pok│ada│a w synu wielkie nadzieje. Obci╣┐ony t╣ £wiadomo£ci╣ jedenastoletni ucze± pruskiego gimnazjum traci│ zdrowie, £lΩcz╣c nad ksi╣┐kami do p≤ƒnej nocy. Nie uzyskiwa│ jednak zadawalaj╣cych wynik≤w, gdy┐ nie potrafi│ znie£µ szykan narodowych i nienaturalnych warunk≤w nauczania. UsuniΩty ze szko│y, zachorowa│ na zapalenie m≤zgu i umar│.
Nowela ukazuje los dziecka w szkole zaborczej:
ù bezlitosne tΩpienie wszelkich przejaw≤w polsko£ci poprzez prze£ladowanie mowy i kultury polskiej oraz d│awienie uczuµ patriotycznych,
ù drΩczenie dzieci wrogim systemem (£ledzenie, podejrzewanie, straszenie, stosowanie surowych kar),
ôSachemö
Miejscem akcji jest Antylopa, miasto w Teksasie za│o┐one przez niemieckich osadnik≤w na zgliszczach india±skiej osady Chiavatty. Jej mieszka±cy (plemiΩ Czarnych WΩ┐≤w) zosta│o wymordowane przez osadnik≤w. Ostatni przedstawiciel plemienia, syn sachema (wodza), zosta│ uratowany z rzezi i wychowany w cyrkowej trupie.
ù akcja rozgrywa siΩ ok. 1879 r. i siΩga lat 50-tych XIX w., okresu najintensywniejszej kolonizacji Ameryki P≤│nocnej,
ù bohaterem jest Sachem, Indianin, kt≤ry pod wp│ywem £rodowiska nie tylko zapomnia│ o swym pochodzeniu, ale wrΩcz wypar│ go siΩ, wyra┐aj╣c w ten spos≤b zgodΩ na los wsp≤│ziomk≤w
ôOrsoö
W miasteczku Anaheim w po│udniowej Kalifornii, w Ameryce ko±czy siΩ winobranie. Przybyli Indianie i Murzyni z g≤r roztasowuj╣ siΩ na ulicach, oczekuj╣ na pracΩ. W miasteczku zago£ci│ r≤wnie┐ cyrk. Dyrektor Hirsz dba o reklamΩ przedstawienia. Krzykliwe afisze rozg│aszaj╣, ┐e gwoƒdziem programu jest Orso, ôHerkules ameryka±skiö p≤│krwi Indianin, niezwyk│y si│acz, kt≤ry z │atwo£ci╣ unosi piΩkn╣ tancerkΩ, Jenny. Niestety robotnicy przepili ju┐ wiΩkszo£µ pieniΩdzy i przedstawienie nie ma powodzenia. Rozz│oszczony dyrektor za domniemane pr≤┐niactwo straszliw╣ ch│osta karze Orso, ale gdy pr≤buje to samo zrobiµ z dziewczyn╣, Indianin staje w jej obronie. Na nic zda│a siΩ interwencja czterech ros│ych Murzyn≤w. Orso pokonuje wszystkich i razem z Jenny opuszcza cyrk. Z ogromnym trudem przebyli pustynie, a w kanionie w g≤rach Santa Anna stary akwater nakarmi│ ich i ôodt╣d troje tych ludzi pΩdzi│o ┐ycie razemö na odludziu.
Nowela ukazuje stosunek kolonizator≤w do ludno£ci miejscowej:
ù dwoje nieszczΩ£liwych artyst≤w cyrkowy Orso (niedƒwiedƒ) i m│odziutka Jenny marz╣ o innym £wiecie, znanym im z Biblii, jedynej dostΩpnej im ksi╣┐ce,
ù tubylcy, na kt≤rych zainteresowanie przedstawieniem liczy│ dyrektor, s╣ odra┐aj╣cy ale budz╣ lito£µ (wiecznie pijani, zara┐eni chorobami przywleczonymi przez bia│ych ludzi, ┐yj╣ niczym niewolnicy na w│asnej ziemi).