ôPan Tadeuszö czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksiΩgach wierszem.
Adama Mickiewicza

Najwybitniejsze dzie│o polskiego romantyka powsta│o w Pary┐u, a praca nad nim trwa│a przez oko│o dwa lata i zosta│a uko±czona w 1834 r. Pomys│ ôpoematu sielskiegoö zrodzi│ siΩ zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja sz│a opornie przede wszystkim ze wzglΩdu na atmosferΩ panuj╣c╣ w Pary┐u i k│opoty osobiste. O owej atmosferze, od kt≤rej ucieka│ w £wiat ôlat dziecinnychö, pisze poeta w Epilogu (ô O tym ┐e dumaµ na paryskim bruku, / Przynosz╣c z miasta uszy pe│ne stuku, / Przekle±stw i k│amstwa, niewczesnych zamiar≤w, / Za p≤ƒnych ┐al≤w, potΩpie±czych swar≤wö). Tu tak┐e wyra┐a najg│Ωbsze swoje marzenie: ôO, gdybym kiedy do┐y│ tej pociechy, / »eby te ksiΩgi zb│╣dzi│y pod strzechyö tworz╣c poemat wyros│y ze szczerej tΩsknoty za krajem, kt≤ry mu, dawno niewidziany, w pamiΩci ô ...zawsze zostanie / îwiΩty i czysty jak pierwsze kochanieö.

îwiat przedstawiony i sposoby jego kreowania

Miejscem wydarze± jest Soplicowo i jego najbli┐sza okolica - ziemie litewskie le┐╣ce nad Niemnem (realna, okre£lona geograficznie, zamkniΩta i uporz╣dkowana okre£lonymi punktami topograficznymi: dw≤r, sad, ogr≤d, karczma, za£cianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum £wiata)

Czas fabu│y obejmuje: piΩµ dni lata 1811 oraz jeden wiecz≤r i nieca│y dzie± roku 1812. Liczne epizody siΩgaj╣ do: wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czas≤w Stanis│awa Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks.I).

T│em historycznym wydarze± jest epoka napoleo±ska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na LitwΩ: ks.I; wie£ci o zbli┐aj╣cych siΩ wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 r. ks. XI). Go£µmi na zarΩczynach Zosi i Tadeusza s╣ legionowi dow≤dcy: Jan Henryk D╣browski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Ma│achowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).

Fabu│a utworu toczy siΩ wok≤│ procesu o maj╣tek (w╣tek g│≤wny). W chwili, gdy rozpoczyna siΩ akcja konflikt zogniskowa│ siΩ wok≤│ zamku.

Historia konfliktu siΩga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie ôko£ciuszkowsk╣ö, Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. W≤wczas to Jacek Soplica, zubo┐a│y szlachetka, kieruj╣c siΩ chΩci╣ osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczn╣ czΩ£µ d≤br magnackich nadaj╣ jego rodzinie, a resztΩ rozdzielili miΩdzy wierzycieli. Nikt w≤wczas nie kwapi│ siΩ z przyjΩciem zamku, kt≤rego remont i utrzymanie wymaga│o znacznych nak│ad≤w finansowych. Wreszcie romantyczny ôPanicz bogaty, krewny Horeszk≤w dalekiö, bo ôpo k╣dzieliö (po matce), upodoba│ sobie ruiny. W≤wczas jednak SΩdzia (brat Jacka, zarz╣dzaj╣cy maj╣tkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie r≤wnie gor╣co zapragn╣│ pozostaµ jego w│a£cicielem. Rozpocz╣│ siΩ wiΩc mΩcz╣cy proces.

Z w╣tkiem tym nierozerwalnie zwi╣zane s╣: dzieje Jacka Soplicy, kt≤ry konflikt wywo│a│. Wraz z rozwojem akcji pojawia siΩ kolejny w╣tek - pogmatwane losy mi│o£ci Tadeusza i Zosi przeplataj╣ce siΩ z ôpolowaniemö Telimeny na mΩ┐a. Watek poboczny stanowi sp≤r o charty.

Bohaterowie

W utworze mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym reprezentuj╣cym jednolity stan spo│eczny - szlachtΩ.

Obraz szlachty w dziele jest wszechstronny i wyczerpuj╣cy poniewa┐ znajdujemy tu przedstawicieli wszystkich ôszczebli ekonomicznychö:

• magnateriΩ (Stolnik Horeszko);
• szlachtΩ £rednia, folwarczn╣ (rodzina Soplic≤w);
• szlachtΩ zagrodow╣, za£cianek Dobrzy±ski (Matyjasz Dobrzy±ski, Bartek zwany Prusakiem, Maciej zwany Kropicielem, Bartek zwany Brzytewk╣, Maciej zwany Konewk╣).

Ze wzglΩdu na temat utworu bohaterowie b╣dƒ to prezentuj╣ sk│≤cone domy, b╣dƒ to sporowi sekunduj╣.

Soplicowie: ù SΩdzia, ù jego starszy brat, Jacek (ksi╣dz Robak, Bernardyn), ù syn Jacka, dwudziestoletni Tadeusz.

Spo£r≤d ôdomowychö nale┐y wymieniµ: ù Wojskiego HreczechΩ, ù Woƒnego Protazego Baltazara Brzechalskiego.

Horeszkowie: ù czternastoletnia wnuczka Stolnika, Zosia, ù krewny, ôpo k╣dzieliö, Hrabia, ù godny obro±ca dobrego imienia rodu, stary s│uga, Gerwazy Rebaj││o, zwany: Klucznikiem, P≤│kozicem, Mopankiem, Szczerpcem.

Do rozstrzygniΩcia sporu powo│ano Podkomorzego, kt≤ry przybywa z ┐on╣ i c≤rkami..

Go£µmi Soplic≤w s╣ ponadto: ù Rejent Bolesta zwany Kaznodziej╣, ù Asesor.

Bohaterowie poematu czΩsto zamiast lub obok imion nosz╣ charakterystyczne imioniska - okre£lenia wynikaj╣ce z honorowych funkcji, jakie pe│ni╣ w tradycyjnej spo│eczno£ci szlacheckiej:

Wojski - w dawnej Polsce opiekun rodzin rycerzy, kt≤rzy wyruszyli na wojne; Woƒny - tu: dawny ni┐szy urzΩdnik sadowy, do kt≤rego obowi╣zk≤w m.in. nale┐a│o og│aszanie uchwa│ s╣dowych; Klucznik - szafarz na dawnych dworach; Podkomorzy - wysoki urzΩdnik ziemski, m.in. pe│ni╣cy funkcjΩ sΩdziego w sporach granicznych; Rejent - pomocnik pisarza sadowego; Asesor - dow≤dca policji ziemskiej; Stolnik - wysoki urz╣d ziemski.

W ôPanu Tadeuszuö Mickiewicz dokonuje swoistego s╣du nad dawn╣ Polsk╣. Oskar┐a szlachtΩ o:

• dumΩ i pychΩ (Stolnik po£wiΩci│ szczΩ£cie c≤rki, bywa│ bezwzglΩdny w kaptowaniu zwolennik≤w i odrzucaniu niepotrzebnych ju┐ stronnik≤w; ponad wszystko ceni│ sobie dumΩ rodow╣ i wp│ywy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do kt≤rego go wcze£niej sprowokowa│),
• warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje b≤jkΩ w zamku),
• anarchiΩ (brak autorytetu w│adzy, rozpΩdzanie sejmik≤w - opis serwisu Wojskiego),
• przedk│adanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni siΩ przed Moskalami, SΩdzia przyjmuje maj╣tek Horeszki z r╣k zaborcy)
• k│≤tliwo£µ (ks. V ôK│≤tniaö, ks. VII ôRadaö)

Jednocze£nie poeta idealizuje obraz przesz│o£ci narodowej:

• ekspiacja Jacka (walk╣ z broni╣ w rΩku, przywdzianiem sukni mnisiej i dzia│alno£ci╣ emisariusza odkupi│ dawne grzechy; dwukrotnie w│asn╣ piersi╣ os│ania ôostatniego HoreszkΩö i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)
• rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umieraj╣cego stolnika, kt≤ry wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedƒ Jacka),
• umi│owanie kraju ojczystego (Tadeusz wys│awiaj╣cy piΩkno litewskiej przyrody; udzia│ Horeszki w wojnie o konstytucjΩ 3 maja; reakcja szlachty na wie£µ o Napoleonie; koncert Jankiela; przywi╣zanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowo£µ do s│u┐by ojczyƒnie)
• solidarno£µ wobec zagro┐enia bytu narodowego (przekszta│cenie siΩ zajazdu w bitwΩ z Moskalami),
• m│ode pokolenie realizuj╣ce idee wolno£ci i r≤wno£ci (uw│aszczenie ch│op≤w przez Tadeusza i ZosiΩ)

W efekcie tych zabieg≤w ôPan Tadeuszö przedstawia obraz szlacheckiego raju, w kt≤rym ┐ycie toczy siΩ w harmonii z natur╣, a historia nie jest si│╣ niszcz╣c╣. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humior os│abia tragizm i zmienia groƒne wady w £miesznostki. Brak w tek£cie zapowiedzi klΩski wyprawy Napoleona na MoskwΩ.

Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, £wiadomo£µ odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowi│o istotΩ £wiata szlacheckiego, podkre£la przymiotnik ôostatniö (Woƒny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty za£ciankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)

Soplicowo centrum polszczyzny

Kultywowanie obyczaj≤w szlacheckich jest e poemacie dowodem na przywi╣zanie do tradycji narodowej a zatem dowodem najwy┐szego patriotyzmu:

• g│ebokie poszanowanie stanowiska, wieku i p│ci (mowa Wojskiego o grzecznosci, spos≤b siadania i wstawania od sto│u, kolejno£µ m≤wienia),
• kultywowanie ôprostychö domowych zachowa±,
• tradycyjne podtrzymywanie dawnych rycerskich zajΩµ (polowanie),
• poszanowanie w│o£cian i »yd≤w,
• str≤j (kontusz, ┐upan).

ôPan Tadeuszö - epopej╣

Utw≤r jest dzie│em │╣cz╣cym cechy wielu gatunk≤w literackich:

• gawΩdy szlacheckiej (narrator przyznaje siΩ do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w kt≤rych chwali lub gani bohater≤w przyjmuj╣c punkt widzenia jednego z nich),
• ba£ni (przypisywanie przyrodzie cudowno£ci, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),
• powie£ci psychologicznej (wszechwiedz╣cy narrator ukazuje psychiczne i spo│eczno-historyczne czynniki wp│ywaj╣ce na dzia│ania bohater≤w),
• poezji lirycznej (narrator zamienia siΩ w podmiot liryczny wyra┐aj╣cy swoje uczucia. Tu: oda),
• parodii romansu (mi│osne perypetie Tadeusza i Telimeny),
• powie£ci historycznej (opisy wydarze± wojennych),
• poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)

ú╣czy tragizm (spowiedƒ Jacka Soplicy) z komizmem (rada w za£cianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody).

Nie mo┐na wiΩc nazwaµ ôPana Tadeuszaö epopeja w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten sta│ siΩ nim dziΩki temu, ┐e za takow╣ zechcia│ go uznaµ nar≤d.

Ukazuje bowiem:

• bohaterskie czyny wybitnych postaci,
• rysuje wielobarwn╣ panoramΩ ┐ycia,
• bohaterem zbiorowym uczyniony w nim zosta│ nar≤d polski,
• ukazuje prze│omowy moment w ┐yciu owego narodu: zwa£niona spo│eczno£µ rodowa jednoczy siΩ przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym ch│opi podniesieni zostaj╣ do godno£ci cz│onk≤w narodu,
• znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla spo│eczno£ci kult,

JΩzyk

Utw≤r napisany zosta│:

• trzynastozg│oskowcem ze £redni≤wk╣ po si≤dmej sylabie, o parzystych rymach;
• wierszem stychicznym umo┐liwiaj╣cym epick╣ rozlewno£µ i potoczysto£µ opowie£ci;
• jΩzykiem plastycznym, eksponuj╣cym ruch i barwΩ; z charakterystyczn╣ dla Mickiewicza hiperbolizacj╣ opisywanych zjawisk;
• dziΩki nadaniu przyrodzie cech ludzkich, a ludziom - cech £wiata zwierz╣t, ro£lin i zjawisk natury - obydwie przestrzenie przenikaj╣ siΩ nawzajem tworz╣c duchowa jedno£µ (np. bitwa po kt≤rej nastΩpuje burza; opis dwu staw≤w i spotkanie pok│≤conych kochank≤w).