Henryk Sienkiewicz ôPan Wo│odyjowskiö

Powie£µ drukowana w latach 1887-1888, wydanie osobne - 1888 r.

Akcja toczy siΩ na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Micha│a Wi£niowieckiego

Kompozycja i fabu│a

Pocz╣tkowe rozdzia│y pe│ni╣ funkcjΩ ekspozycyjn╣ zar≤wno w stosunku do ca│o£ci powie£ci jak i do jej czΩ£ci pierwszej:

WstΩp:

• narrator relacjonuje losy Micha│a Wo│odyjowskiego (pozosta│ kawalerem, poniewa┐ wpierw wyjecha│ do Wiednia, by uzyskaµ zgodΩ na £lub od opiekunki narzeczonej, ksiΩ┐nej Wi£niowieckiej, a nastΩpnie walczy│ na Ukrainie i pos│owa│ na Krym),

I rozdz.:

• jesie± 1668, Wodokty, Kmicicowie spodziewaj╣ siΩ pierwszego dziecka. Przyby│y z wizyt╣ pan Char│amp opowiada o rozpaczy ôma│ego rycerzaö wywo│anej niespodziewanym zgonem Anusi Borzobohatej Krasie±skiej i prosi o pomoc,
• Ole±ka wysy│a mΩ┐a za Skrzetuskimi i Zag│ob╣, kt≤rzy udali siΩ w podr≤┐ w Kaliskie,
• pan Andrzej odnajduje ich w Burzcu. Zag│oba postanawia ratowaµ przyjaciela,
• podr≤┐ przed│u┐a siΩ, poniewa┐ ciesz╣cy siΩ autorytetem szlachty Zag│oba raz po raz natrafia na rozpolitykowane grupy pod╣┐aj╣ce na sejm konwokacyjny (5 listopada). W Mi±sku dowiaduje siΩ, ┐e wybrany na pos│a Bogus│aw Radziwi││ ma zamiar ubiegaµ siΩ o tron. Wstrz╣£niΩty postanawia udaremniµ jego plany,
• w Warszawie spotyka Hasslinga-Ketlinga, kt≤ry ofiarowuje mu go£cinΩ w swym dworku na Mokotowie i przyrzeka pomoc w udaremnieniu plan≤w Radziwi││a,
• w czasie obrad sejmu Ketling zg│asza w╣tpliwo£µ, co do prawomocno£ci wyboru ksiΩcia na pos│a, a z galerii Zag│oba zarzuca Radziwi││owi zdradΩ,
• w obecno£ci Jana Sobieskiego dochodzi do utarczki s│ownej pomiΩdzy Zag│ob╣ a ksiΩciem. Dowcip pana Onufrego i jego nieprzejednanie wobec zdrajcy budzi sympatiΩ hetmana, za£ przys│uchuj╣cy siΩ dyskursowi kasztelan krakowski, pan Warszycki informuje Zag│obΩ, ┐e Wo│odyjowski zamierza wst╣piµ do klasztoru,
• Zag│oba odwiedza w klasztorze brata Jerzego i sprytnie nak│ania do wizyty u ô£miertelnie choregoö Ketlinga,
• w dworku czekaj╣ ju┐ dawni przyjaciele i hetman Sobieski, kt≤ry ostatecznie odwodzi rycerza od zamiaru z│o┐enia £lub≤w zakonnych

Trzy krΩgi fabularne zwi╣zane z r≤┐nymi miejscami pobytu g│≤wnych postaci; ka┐dy stanowi odrΩbn╣ ca│o£µ o sp≤jnej i zamkniΩtej kompozycji oraz w│asnej tematyce:

1. Opowie£µ o mi│o£ci - 20 pierwszych rozdzia│≤w, (dworek Ketlinga na Mokotowie) - £rodowisko £redniozamo┐nej szlachty. Wydarzenia koncentruj╣ siΩ wok≤│ perypetii mi│osnych: Basi, Krzysi, Ketlinga, Wo│odyjowskiego. W prowadzeniu intrygi niema│╣ rolΩ odgrywa Zag│oba.

• w dworku zamieszkuje siostra Wo│odyjowskiego, ┐ona stolnika latyczkowskiego, pana Makowieckiego z dwu podopiecznymi, Krystyn╣ Drohojewsk╣ i Barbar╣ Jeziorkowsk╣,
• pan Zag│oba, upodobawszy sobie pe│nego werwy trzpiota, BasiΩ, postanawia wyswataµ ja z panem Micha│em, ale Wo│odyjowskiemu do serca przypada stateczna Krzysia,
• hetman przysy│a do Wo│odyjowskiego Adama Nowowiejskiego z poleceniem, by rycerz obj╣│ na Ukrainie komendΩ po panu Ruszycu,
• rych│e rozstanie zbli┐a m│odych, podczas kuligu pan Micha│ i Krzysia sk│adaj╣ sobie £luby wierno£ci, oficjalnie jednak nie og│aszaj╣ zarΩczyn,
• z Kurlandii powraca Ketling i od pierwszego wejrzenia zakochuje siΩ w Krzysi. Zag│oba patronuje jego zamiarom. Panna odwzajemnia uczucie piΩknego rycerza, ale drΩczy siΩ wcze£niejszym przyrzeczeniem danym Wo│odyjowskiemu,
• podczas zwiedzania zamku kr≤lewskiego Ketling o£wiadcza siΩ Drohojewskiej, ale ta o£wiadcza, ┐e choµ mi│uje go z ca│ej duszy, postanawia│ wst╣piµ do klasztoru,
• do Zag│oby przybywa ksi╣dz podkanclerzy Olszowski. Znakomity go£µ zyskuje przychylno£µ pana Onufrego w planach osadzenia na tronie ôPiastaö - Micha│a Korybuta Wi£niowieckiego,
• do Warszawy powraca pan Wo│odyjowski. Dowiaduje siΩ o planach Krzysi, ale ca│╣ prawdΩ wyznaje mu Basia, roz┐alona obojΩtno£ci╣ ôma│ego rycerzaö, kt≤rego skrycie kocha. Pan Micha│ rusza, by zabiµ rywala. Szybko jednak okazuje siΩ, ┐e opanowa│ gniew i usuwa siΩ z drogi zakochanym. Impulsywna Basia o£wiadcza mu siΩ, a wzruszony rycerz z wdziΩczno£ci╣ przyjmuje ofiarowan╣ sobie rΩkΩ

1. Opowie£µ o wojenno-awanturniczych przygodach (Dzikie Pola, stanica w Chreptiowie). Na tle ┐ycia i wojennych uwik│a± mieszka±c≤w szczeg≤lnie wyraƒnie rysuje siΩ w╣tek tajemniczego Tatara - Azji. Jest on si│╣ sprawcz╣ i przyczyn╣ ci╣gu wydarze± maj╣cych sensacyjno-przygodowy przebieg.

• m│oda para osiad│a nieopodal Kamie±ca, a jedynym zmartwieniem szczΩ£liwych ma│┐onk≤w jest brak oczekiwanego od trzech lat potomka,
• lato 1671 r., wie£ Soko│≤w. Zag│oba przywozi Wo│odyjowskiemu rozkaz objΩcia komendy w Chreptowie. Rusza sam, ale obiecuje rych│o przys│aµ po ┐onΩ.
• po trzech tygodniach po BasiΩ przybywa oddzia│ dowodzony przez Tatara, AzjΩ Mellechowicza. Podczas podr≤┐y m│odzie±cowi zdarza siΩ wypadek, a troskliwa opieka pani Wo│odyjowskiej staje siΩ pocz╣tkiem afektu Azji do Basi,
• obecno£µ pana Wo│odyjowskiego przywr≤ci│a spok≤j w okolicy, a Basia organizuje przyjΩcia i zabawy przy muzyce,
• podczas jednej z uczt pan Nienaszyc opowiada o wyprawie na Krym w poszukiwaniu uprowadzonej przez Tatar≤w siostry i porwaniu przeze± trzyletniego Azji Tuhaj-bejowicza. Dziecko odebrano panu Nienaszy±skiemu na terenie Rzeczypospolitej (uczynili to zb≤jcy, z kt≤rymi podj╣│ wyprawΩ w tatarskie ziemie). Dalszy los ma│ego Azji nie by│ znany,
• ┐o│nierze zatrzymuj╣ tatarskiego pos│a z listami do Mellechowicza. Okazuje siΩ, ┐e Tatar prowadzi potajemne pertraktacje z dow≤dcami oddzia│≤w, kt≤rzy zbiegli na stronΩ tureck╣, w sprawie ich ewentualnego powrotu do s│u┐by. Ma na to zgodΩ hetmana (jest postaci╣ tajemnicz╣, unika spotkania z Nowowiejskim, porusza go historia porwanego synka Tuhaj-beja),
• Basia bierze udzia│ w likwidacji bandy Azja-beja,
• przyby│y w odwiedziny do syna pan Nowowiejski rozpoznaje w Azji parobka przygarniΩtego jako bezdomne dziecko (umkn╣│, kiedy szlachcic zorientowa│ siΩ, ┐e romansuje z jego c≤rka, Ewa). Dumny Tatar wyznaje, ┐e to on jest zaginionym synem Tuhaj-beja i snuje plany pozostania tatarskim hetmanem na Ukrainie (pan Bogusz rusza oznajmiµ jego plany hetmanowi Sobieskiemu),
• Basia planuje doprowadziµ do zwi╣zku pomiΩdzy Azj╣ a Ew╣,
• m│ody Adam Nowowiejski zakochuje siΩ w przebywaj╣cej z matk╣ m│odziutkiej Zosi Boskiej,
• hetman odrzuca plany Azji. Zawiedziony Tatar postanawia przej£µ na stronΩ su│tana. Zwodzi BasiΩ zgoda na £lub z Ew╣ i w czasie wyprawy do Raszowa porywa pani╣ pu│kownikow╣,
• Basia ucieka, a okaleczony Azja morduje starego Nowowiejskiego, znΩca siΩ nad Ewa i Zosi╣ Bosk╣,
• Basia d│ugie tygodnie walczy o ┐ycie, a do Chrieptowa zje┐d┐aj╣ Ketlingowie. M╣┐ Krzysi obj╣│ dow≤dztwo nad artyleri╣ Kamie±ca (Sobieski przygotowuje twierdzΩ do obrony),
• m│ody Nowowiejski podejmuje siΩ misji zdobycia wie£ci o ruchach wojsk tureckich. Chwyta AzjΩ i z pomoc╣ okrutnego Lu£ni, m£ci siΩ za doznane krzywdy, zadaj╣c Tuha-bejowiczowi straszliw╣ £mierµ na palu,
• Wo│odyjowski, na rozkaz hetmana, zasila obronΩ Kamie±ca.

1. Opowie£µ o oblΩ┐eniu i obronie Kamie±ca. Obszernie wskazane t│o wydarze± oraz stosunki panuj╣ce w twierdzy, do kt≤rej bohaterowie przenosz╣ siΩ z woli Sobieskiego. Los bohater≤w z czΩ£ci pierwszej splataj╣ siΩ ponownie, a wsp≤lna £mierµ Ketlinga i Wo│odyjowskiego stanowi jakby klamrΩ spinaj╣ca w╣tki.

• konflikt Wo│odyjowskiego z genera│em podolskim, Potockim (pan Micha│ sprzeciwia siΩ narzucanej przez genera│a zasadzie zbiorowego dow≤dztwa, ôma│ego rycerza wspiera biskup Lanckro±ski),
• punktem kulminacyjnym w╣tku jest scena z│o┐enia przysiΩgi w ko£ciele przez Wo│odyjowskiego i Ketlinga (obiecuj╣ broniµ twierdzy do ostatniej kropli krwi),
• pobratymiec, Habersku│ (stary perku│ap chocimski) za po£rednictwem sekretarza, radzi Wo│odyjowskiemu opu£ciµ Kamieniec, sugeruje, ┐e miasto na pewno zostanie zdobyte,
• walki o »waniec i zdobycie miasta przez Turk≤w,
• obfito£µ wojsk z jakim pod mury Kamie±ca przybywa wezyr sk│aniaj╣ starszyznΩ do poddania miasta,
• Wo│odyjowski postanawia broniµ siΩ w starym zamku, a w noc poprzedzaj╣c╣ ostatni╣ walkΩ ┐egna siΩ z ┐ona i Zag│oba,
• miasto poddaje siΩ, a Wo│odyjowski i Ketling, wierni z│o┐onej przysiΩdze, wysadzaj╣ siΩ w zamku,
• uroczysty pogrzeb bohater≤w, na kt≤ry przybywa hetman Sobieski, odbywa siΩ w Stanis│awowie.

Powie£µ ko±czy epilog. Narrator na£wietla wydarzenia, kt≤re nast╣pi│y w rok po upadku Kamie±ca (zwyciΩstwo Sobieskiego pod Chocimiem).

W╣tek romansowy a t│o historyczne powie£ci

Watek romansowy stanowi podstawΩ powie£ci, jest wiΩc znacznie obszerniejszy ni┐ w poprzednich czΩ£ciach Trylogii. T│em dla niego s╣ wydarzenia historyczne:

• okres bezkr≤lewia po nag│ej abdykacji Jana Kazimierza. Elekcja w wyniku kt≤rej an tronie zasiada (1669) Micha│ Korybut Wi£niowiecki;
• atak Tatar≤w i Turk≤w (1672 r.), upadek Kamie±ca
• opis zwyciΩstwa pod Chocimiem i wzmianka o zwyciΩstwie pod Wiedniem (1683 r.) os│abiaj╣ wra┐enie klΩski kamie±skiej.

Bohaterowie

Micha│ Wo│odyjowski ma sw≤j historyczny pierwowz≤r w Jerzym Wo│odyjowskim, pochodz╣cym z drobnej szlachty podolskiej, znakomity rycerz kresowy, m╣┐ Krystyny Jeziorkowskiej, 40-letniej wdowy po trzech mΩ┐ach. Odbywa│ s│u┐bΩ w stanicy w Chrieptowie i zgin╣│ w obronie Kamie±ca Podolskiego, gdy z niewiadomych przyczyn nast╣pi│ wybuch zgromadzonych w podziemiach zamkowych proch≤w. Pozosta│e szczeg≤│y z dziej≤w ôma│ego rycerzaö s╣ fikcj╣ literack╣.

• Prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odwa┐ny i karny, ôpierwszy ┐o│nierz Rzeczypospolitejö. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczeg≤lnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezr≤wnany szermierz i dow≤dca. Postaµ niekiedy zabawna (niski wzrost, poruszanie w╣sikiem);
• Typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najm│odszych lat do trud≤w wojennych.
• Ma wrodzona │agodno£µ i dobroµ, kt≤ra pomaga mu w zdobyciu przyjaci≤│;
• Nie zna siΩ na sprawach publicznych, potrafi natomiast wiernie wykonywaµ rozkazy. S│u┐╣c pod komend╣ Jeremiego Wi£niowieckiego, staje siΩ zwolennikiem prowadzonej przez niego polityki;
• ôgospodarka, wojna i mi│o£µö s╣ trzema porz╣dkami ôjego ┐ywotaö;
• Kocha siΩ w wojnie, dysponuje du┐ym do£wiadczeniem, z jego porad wojskowych korzystaj╣ starsi ranga rycerze;
• Broni╣c Kamie±ca woli wysadziµ siΩ wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddaµ zamku Turkom. Czyni to zgodnie ze z│o┐onym £lubem. Indywidualne szczΩ£cie sk│ada na o│tarzu ojczyzny;
• Uroczysty pogrzeb zostaje u£wietniony wkroczeniem do ko£cio│a hetmana Sobieskiego, powitanego przez ksiΩdza okrzykiem ôSalvatorö (scena ta jest zapowiedzi╣ zwyciΩskiej bitwy pod Chocimiem);
• Sienkiewicz nazywa Micha│a ôHektorem Kamienieckimö, nawi╣zuj╣c do wojny troja±skiej (Hektor - najdzielniejszy obro±ca Troi) i podnosz╣c w ten spos≤b rangΩ Wo│odyjowskiego do wymiar≤w symbolicznych, czyni╣c ze± reprezentantem ka┐dej epoki i zapewniaj╣c mu uniwersalne trwanie.

Basia ôhajduczekö to wymarzona kandydatka na ┐onΩ Wo│odyjowskiego. Wychowana w£r≤d step≤w na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, ma ┐o│niersk╣ naturΩ (zabija Tatara, bierze udzia│ w prawdziwej bitwie, dzielnie broni siΩ przed Azj╣).

• Szlachetna, dzielna, o ┐ywym temperamencie, trzpiot, patrzy na £wiat z humorem i daje sobie radΩ w ka┐dej opresji;
• Ma w sobie wiele godno£ci i delikatno£ci (ukrywa sw╣ mi│o£µ), kiedy jednak Krzysia zawodzi nadziejom Micha│a, sama siΩ mu o£wiadcza i komunikuje o tym rodzinie;
• Po wyj£ciu za m╣┐ nie odstΩpuje rycerza £wiadoma niebezpiecze±stw, kt≤re jej gro┐╣.

Ketling, Szkot osiad│y w Polsce.

• Rycerz, ┐o│nierz, namiΩtny i rzewny kochanek. »yje mi│o£ci╣ i dla niej, potrafi swoje uczucie uj╣µ w s│owa, czym zyskuje sobie przychylno£µ p│ci niewie£ciej;
• S│u┐y wiernie nowej ojczyƒnie i nie waha siΩ z│o┐yµ ┐ycia w ofierze.

Krzysia w przeciwie±stwie do Basi ma naturΩ biern╣.

• Delikatna, szlachetna i powa┐na.
• Rozdarta pomiΩdzy nag│ym uczuciem do piΩknego Ketlinga, a obowi╣zkiem wobec Micha│a, kt≤remu przyrzek│a sw╣ rΩkΩ, gotowa jest i£µ do klasztoru. Gdyby nie interwencja Basi nigdy nie zazna│aby kr≤tkiego szczΩ£cia w ma│┐e±stwie.

Azja, syn Tuhaj-beja, wychowany w£r≤d Tatar≤w litewskich, przyj╣│ nazwisko Melechowicza. S│u┐y w chor╣gwi Lipk≤w, zdobywa stopie± oficerski, osiada na Ukrainie i marzy, by zostaµ hetmanem tatarskim.

• Dziki, porywczy i m£ciwy zdolny jest do najwiΩkszych okrucie±stw;
• Pokochawszy BasiΩ zapomina o wzglΩdach etycznych i moralnych, gotowy jest si│╣ przymusiµ j╣ do odwzajemnienia uczuµ;
• Ponosi straszliw╣ karΩ na palu £mierci.

Zag│oba to typowy Sarmata, w ôPanu Wo│odyjowskimö jest ju┐ starcem (ma ok. 90 lat). Postaµ sympatyczna, choµ prezentuj╣ca wiele cech negatywnych.

• Urodzony ┐artowni£ i │garz, mistrz forteli, samochwa│╣ i spryciarz (jego wybiegi czΩsto ratuj╣ z opresji bohater≤w powie£ci, za£ dowcipy wprowadzaj╣ do akcji elementy komizmu).
• Z natury tch≤rzliwy, potrafi zdobyµ siΩ na prawdziwe bohaterstwo.