Ignacy Krasicki jako nauczyciel i wychowawca ≤wczesnego spo│ecze±stwa.

Znakomity filozof niemiecki Immanuel Kant okre£li│ o£wiecenie jako "wyj£cie cz│owieka z niepe│noletno£ci, w kt≤r╣ popad│ z w│asnej winy", przy czym niepe│noletno£µ rozumia│ jako "niezdolno£µ cz│owieka do pos│ugiwania siΩ w│asnym rozumem". Dlatego, dowodzi│, has│o o£wiecenia brzmi: "Sapere aude", co znaczy: "miej odwagΩ pos│ugiwaµ siΩ w│asnym rozumem". R≤wnie┐ s│owa Kartezjusza "cogito ergo sum" ("my£lΩ wiΩc jestem") podkre£la│y znaczenie i mo┐liwo£ci ludzkiego umys│u, uznawa│y rozum za najbardziej istotny i tw≤rczy element ka┐dego cz│owieka. Na podstawie tych dw≤ch wypowiedzi widzimy potrzebΩ szerzenia o£wiaty i wpajania w spo│ecze±stwo przekonania o konieczno£ci powszechnej edukacji. Tak wiΩc zadanie wychowania £wiat│ego, rozumnego obywatela przyjΩ│a na siebie literatura, a nauczycielami stali siΩ pisarze i poeci.

Najwybitniejszym poet╣ polskiego o£wiecenia, nazywanym "ksiΩciem poet≤w" by│ Ignacy Krasicki i on to w│a£nie podj╣│ siΩ realizacji powy┐szych postulat≤w - sta│ siΩ nauczycielem i wychowawc╣, mentorem i mistrzem dla jemu wsp≤│czesnych. Rozpocz╣│ dzia│alno£µ literack╣ jako wsp≤│pracownik "Monitora". Tre£µ jego artyku│≤w i felieton≤w obejmowa│a rozmaite tematy. Krasicki bowiem interesowa│ siΩ zar≤wno zagadnieniami spo│ecznymi i moralnymi, jak te┐ problemami kultury i literatury.

W jednym z artyku│≤w rozwa┐a│ przymioty sΩdziego i znaczenie sprawiedliwo£ci w ┐yciu publicznym, w innym uzasadnia│ potrzebΩ powszechno£ci handlu i rzemios│a w kraju, dowodz╣c, ┐e "│okieµ, warsztat i p│ug" to "pierwszej szlachetno£ci naszej instrumenta".

PotΩpiaj╣c pogardΩ, jak╣ szlachta okazywa│a kupcom i rzemie£lnikom, t│umaczy│ Krasicki konieczno£µ przezwyciΩ┐enia przestarza│ych przes╣d≤w i wskazywa│, ┐e "ju┐ narody, z kt≤rych wykwintno£ci czerpamy, przetar│y oczy w tak grubym b│Ωdzie". W innych felietonach rozwa┐a│ problem edukacji, uzasadniaj╣c wy┐szo£µ wychowania publicznego nad kszta│ceniem domowym, g│osi│ pochwa│Ω pracy, gromi│ pija±stwo i pr≤┐niactwo. Wypowiada│ siΩ tak┐e na temat sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej.

"Nie wstydƒmy siΩ jΩzyka naszego" pisa│ i dowodzi│, ┐e "je┐eli inne s╣ w pospolitym u┐ywaniu, nasza rzecz i polski ws│awiµ, co staµ siΩ mo┐e, gdy w nim wychodziµ bΩd╣ ksiΩgi godne t│umaczenia".

Pocz╣tki drogi poetyckiej Krasickiego odnosz╣ siΩ r≤wnie┐ do sfery poezji obywatelskiej i patriotycznej. Na │amach "Zabaw Przyjemnych i Po┐ytecznych" og│osi│ on wiersz, rozpoczynaj╣cy siΩ do s│≤w:

"îwiΩta mi│o£ci kochanej ojczyzny,

Czuj╣ ciΩ tylko umys│y poczciwe!

Dla ciebie zjad│e smakuj╣ trucizny,

Dla ciebie wiΩzy, pΩta niezel┐ywe..."

Utw≤r ten znany jako "Hymn do mi│o£ci ojczyzny", surowy w swej prostocie, zwiΩƒle i wyrazi£cie okre£la istotΩ patriotyzmu, wymagaj╣cego ofiary od ka┐dego obywatela. Ka┐da ofiara z│o┐ona ojczyƒnie dla jej wolno£ci przynosi chlubΩ, tak wiΩc:

"byle j╣ mo┐na wspom≤c, byle wspieraµ,

Nie ┐al ┐yµ w nΩdzy, nie ┐al i umieraµ"

Do utwor≤w przepojonych tendencj╣ wychowawcz╣ nale┐╣ r≤wnie┐ poematy heroikomiczne "Myszeidos pie£ni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", kt≤re odznaczaj╣ siΩ lekko£ci╣, ironi╣ i humorem.

"Myszeida" godzi│a w anarchiΩ szlacheck╣ i prywatΩ, o£miesza│a tak┐e sferΩ obyczaj≤w i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczΩdza│a ciemnoty zagnie┐d┐onej w klasztorach.

Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny "Monachomachia". Satyryczny obraz "£wiΩtych pr≤┐niak≤w" to £wiadomy cios poety wymierzony w o£wiatΩ kierowan╣ przez duchowie±stwo zakonne. O intencjach autora £wiadcz╣ s│owa jednego z bohater≤w:

"Szanujmy m╣drych, przyk│adnych, chwalebnych

îmiejmy siΩ z g│upich, choµ i przewielebnych"

W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywa│a reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego £wiecki charakter, utw≤r Krasickiego by│ wa┐nym narzΩdziem w rΩkach wszystkich zwolennik≤w w walce o postΩp i o£wiatΩ. Broni╣c siΩ przed rozgniewanymi i obra┐onymi czytelnikami Krasicki napisa│ "AntymonachomachiΩ", w kt≤rej tylko pozornie wycofuje siΩ z wcze£niej przedstawionych pogl╣d≤w. Udowadnia, ┐e skoro "prawdziwa cnota krytyk siΩ nie boi", nie powinni "Monachomachi╣" poczuµ siΩ dotkniΩci ci, kt≤rzy s╣ w porz╣dku, a ci, kt≤rych dotknΩ│a, widocznie na krytykΩ zas│u┐yli.

Wy┐yny artyzmy Krasicki osi╣gn╣│ w "Satyrach" oraz "Bajkach i przypowie£ciach". "Satyry" Krasickiego s╣ przede wszystkim satyrami obyczajowymi. PiΩtnuj╣ one pogo± za mod╣ cudzoziemsk╣ i ┐ycie nad stan, ods│aniaj╣ zdro┐no£ci ┐ycia dworskiego i zami│owanie do pija±stwa, krytykuj╣ rozrzutno£µ i marnotrastwo, s│owem - poddaj╣ krytyce wszelkie ujemne zjawiska spo│eczne, szkodliwe dla moralno£ci narodu. Nie brak w nich tak┐e akcent≤w spo│ecznych ("Pan nie wart s│ugi") i politycznych ("Do kr≤la"). WystΩpuj╣ tutaj satyry-kazania, skupiaj╣ce uwagΩ na zjawiskach og≤lnych, znamionuj╣cych kulturΩ XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi krytyczne: pomaga bowiem z jednej strony postΩpowi w nauce, usuwa przes╣dy i zabobony, z drugiej za£ niepokoi obni┐eniem poziomu moralnego. Poeta dostrzeg│ sprzeczno£ci tkwi╣ce we wsp≤│czesnym £wiecie i ujawni│ je, krytykuj╣c to wszystko, co by│o z│e i niebezpieczne dla moralno£ci indywidualnej i spo│ecznej.

"Pija±stwo" jest nie tylko krytyk╣ zgubnego na│ogu, odbieraj╣cego cz│owiekowi jego godno£µ, ale zawiera r≤wnie┐ smutn╣ refleksjΩ nad s│abo£ci╣ natury ludzkiej i bezsilno£ci╣ racjonalnych argument≤w.

Za podsumowanie s╣d≤w Krasickiego o czasach, w jakich mu przysz│o ┐yµ, nale┐y uznaµ satyrΩ "îwiat zepsuty". Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pe│na gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty £wiat, kt≤ry stworzy│o zepsute spo│ecze±stwo.

"Gdzie┐e£, cnoto ? gdzie£, prawdo ? gdzie£cie siΩ podzia│y ?" - pyta poeta niemal z rozpacz╣.

Dobre obyczaje minΩ│y, uczciwo£µ i prawda nie pop│aca, "wszΩdzie nierz╣d, rozpusta, wystΩpki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wziΩ│a pocz╣tek s│abo£µ naszego kraju, od tego zacz╣│ siΩ pocz╣tek ko±ca potΩgi Rzeczpospolitej:

"Ten nas nierz╣d, o bracia, pokona│ i zgubi│,

Ten nas cudzym w │up odda│..."

Autor uwa┐a jednak, ┐e nie mo┐na poddawaµ siΩ ani rozpaczy, ani zaistnia│ej sytuacji. Bez wzglΩdu na rezultat, broniµ trzeba kraju, jak ton╣cego okrΩtu:

"OkrΩt nie zatonie,

Majtki, zgodnie z ┐eglarzem, gdy stan╣ w obronie;

A choµ bezpieczniej okrΩt opu£ciµ i p│yn╣µ,

Pod£ciwiej byµ w okrΩcie, ocaliµ lub zgin╣µ."

Cechy satyry wystΩpuj╣ tak┐e w listach poetyckich, w kt≤rych krytykuje zbytkowne woja┐e zagraniczne, atakuje przes╣dy stanowe, wskazuje na snobizm magnat≤w trwoni╣cych maj╣tki.

Prawdziwe mistrzostwo osi╣gn╣│ Krasicki w bajkach, kt≤re podobnie jak satyry, stanowi│y gatunek literacki rozpowszechniony w dobie o£wiecenia. Opr≤cz bajek o tre£ci spo│ecznej i politycznej, wystΩpuj╣ bajki o problematyce moralnej, kt≤re wyra┐aj╣ filozofiΩ poety, g│osz╣ okre£lone zasady postΩpowania, formu│uj╣ idea│y ┐yciowe i przynosz╣ praktyczne wskazania. M╣dro£µ bajek p│ynie z obserwacji £wiata i ludzi. A £wiat ten przedstawia siΩ posΩpnie. Rz╣dzi w nim si│a przed prawem. W│adca, a jest nim w│adca absolutny, kieruje siΩ interesem w│asnym, podporz╣dkowuje sobie poddanych i robi to w spos≤b przewrotny pod mask╣ praworz╣dno£ci. Wiele jest w ┐yciu ob│udy, zar≤wno w spo│ecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych. Trudno o prawdziw╣ przyjaƒ±, kt≤ra sprawdza siΩ w chwilach pr≤by. Bajki s╣ znakomitym zwierciad│em stosunk≤w i uk│ad≤w miΩdzyludzkich o ponadczasowej warto£ci, gdy┐ i dzisiaj znajdziemy w nich nasz╣ wiedzΩ o ┐yciu i ludziach nam wsp≤│czesnych, a przestrogi w nich zawarte i m╣dro£µ mora│≤w mog╣ zawsze s│u┐yµ jako bro± przeciwko skutkom ludzkiej g│upoty i niespodziankom codzienno£ci. Krasicki jest moralist╣. Uczy skromno£ci i umiaru, g│osi zasadΩ "z│otego £rodka", ostrzega przed z│udnymi pozorami. Chwali pracowito£µ i rzetelno£µ, ceni zdrowy rozs╣dek i do£wiadczenie, potΩpia natomiast pr≤┐no£µ, zarozumialstwo i lekkomy£lno£µ. O tym, ┐e zadaniem bajek jest nie tylko bawiµ ale tak┐e uczyµ, m≤wi sam autor: "Je£li z nich zdatna nauka nie p│ynie; Natenczas blaskiem czczym tylko ja£niej╣ I, na kszta│t pr≤chna, £wiec╣, a nie grzej╣".

Wa┐n╣ rolΩ odegra│ Krasicki w dziejach powie£ci polskiej. Z jego imieniem │╣czy siΩ bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powie£ci "Miko│aja Do£wiadczy±skiego przypadki". Na przyk│adzie dziej≤w swego g│≤wnego bohatera pragn╣│ Krasicki pouczyµ czytelnik≤w, jak wygl╣da ┐ycie przeciΩtnego szlachcica, jak siΩ przedstawia jego wychowanie, jakie gro┐╣ mu niebezpiecze±stwa, gdy dostanie siΩ pod z│e wp│ywy, jak nie dobrze ko±cz╣ siΩ woja┐e zagraniczne dla niedo£wiadczonych i lekkomy£lnych m│odzie±c≤w. Bohater powie£ci odradza siΩ moralnie dopiero dziΩki pracy. Praca stanowi bowiem warto£µ moraln╣ i jest tak┐e ƒr≤d│em zdrowia fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak po┐╣dane za sob╣ prowadzi skutki, uczu│em w│asnym do£wiadczeniem. Praca, kt≤ra z pocz╣tku zdawa│a mi siΩ niezno£na, sta│a siΩ z czasem zabaw╣ przyjemn╣. Spazmy, wapory, reumatyzmy, z kt≤rych mnie nie mog│y wyprowadziµ wody salcerskie i karlsbadzkie, ust╣pi│y dobrowolnie z rzΩsistym potem... Praca i my£l wolna wzmocni│y s│aby niegdy£ m≤j temperament". Powie£µ Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. W╣tek przygodowy splata siΩ tu z dydaktyk╣. Przygody bohatera zabawiaj╣, a jego dzia│alno£µ jako gospodarza i obywatela uczy i mo┐e byµ wzorem do na£ladowania. Druga powie£µ Krasickiego "Pan Podstoli" jest po czΩ£ci traktatem spo│eczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza siΩ do podr≤┐y narratora oraz do rozm≤w, kt≤re prowadzi on ze wzorowym gospodarzem. Tre£ci╣ tych rozm≤w s╣ aktualne zagadnienia spo│eczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. "Moribus antiquis" - motto po│o┐one na wstΩpie powie£ci mo┐na uznaµ za dewizΩ pana Podstolego. Oznacza ona, ┐e "dawnymi obyczajami trwa Rzeczpospolita", inaczej m≤wi╣c, ┐e w reformach nie nale┐y i£µ za daleko, a tradycja i do£wiadczenie przesz│o£ci stanowi trwa│╣ warto£µ kultury.

Tw≤rczo£µ Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki, listy poetyckie, komedie, powie£ci, wiersze, rozprawy o tre£ci moralno-filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej r≤┐norodno£ci wyczuwa siΩ jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii o£wiecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i powie£ciopisarz czu│ siΩ wychowawc╣ spo│ecze±stwa, wskazuj╣c i krytykuj╣c zjawiska ujemne, ale kreuj╣c tak┐e wzory pozytywne. Szerzy│ filozofiΩ "z│otego £rodka", upatruj╣c w umiarkowaniu i w skromno£ci cnoty godne pochwa│y. Uwydatnia│ warto£µ pracy, uczciwo£ci i rozs╣dku. Walczy│ z ciemnot╣, gdziekolwiek siΩ ona objawi│a. Podstawowe cechy tw≤rczo£ci Krasickiego: trafno£µ obserwacji, jasno£µ i precyzja jΩzyka, mistrzostwo w zamykaniu wa┐kich tre£ci w aforystycznym skr≤cie oraz w operowaniu dowcipem, ironi╣, kpin╣, parodi╣, znakomicie przystawa│y do przyjΩtej przez poetΩ koncepcji literatury jako narzΩdzia spo│ecznej edukacji. Bo przecie┐ jako pisarz by│ te┐ Krasicki przede wszystkim wychowawc╣.