ôZemstaö Aleksander Fredro

Nie masz nic tak z│ego, ┐eby siΩ na dobre nie przyda│o. Bywa z wΩ┐a dryjakiew, z│e czΩsto dobremu okazyj╣ daje.

Andrzej Maksymilian Fredro

ôZemstaö napisana zosta│a w 1834 r.

Pomys│ utworu zrodzi│ siΩ ju┐ w 1829 r. Do maj╣tku Korczyn, kt≤ry otrzyma│a w posagu ┐ona Fredry - Zofia, nale┐a│o p≤│ zamku w Odrzykoniu ko│o Krosna (ten sam zamek sta│ siΩ osnow╣ akcji powie£ci Goszczy±skiego ôKr≤l zamczyskaö z 1838.Bohater tej powie£ci, Machnicki, to postaµ rzeczywista, ┐yj╣ca w owym czasie w ruinach zamku odrzyko±skiego ). Poeta znalaz│ papiery, z kt≤rych wynika│o, ┐e o zamek ten toczy│ siΩ w XVII w. d│ugi - przesz│o 30-letni i za┐arty sp≤r pomiΩdzy w│a£cicielami dwu jego czΩ£ci: Janem Skotnickim - szczwanym pieniaczem i krΩtaczem, a zawadiak╣ i gwa│townikiem - Piotrem Firlejem. Zako±czy│ siΩ on po latach prawie trzydziestu ma│┐e±stwem m│odego wojewody Piotra Firleja z kasztelanka Zofi╣ Skotnick╣.

Konflikt dramatyczny oparty jest na przeciwstawieniu sobie dw≤ch kontrastowych natur: Cze£nika Raptusiewicza i Rejenta Milczka. Ich walka z pozoru toczy siΩ o maj╣tek, ale w rzeczywisto£ci jest zwyk│ym, szlacheckim pieniactwem, czΩsto samob≤jcz╣ pr≤b╣ postawienia na swoim.

Z w╣tkiem naczelnym przeplataj╣ siΩ kolejne:

• zamiary ma│┐e±skie Cze£nika,
• mi│o£µ Klary i Wac│awa,
• historia Papkina.

I Ekspozycja (zarys g│≤wnych spraw, zdarze±, charakter≤w postaci to 4 pocz╣tkowe sceny aktu I)

1. Zamiary matrymonialne Cze£nika w stosunku do Podstoliny.
2. Wrogi stosunek wsp≤│w│a£cicieli zamku.

II Zawi╣zanie akcji (5 scena aktu I)

Gwa│towna reakcja Cze£nika na widok naprawy muru.

III Rozw≤j akcji (od 7 sceny aktu I)

1. K│≤tnia i b≤jka przy murze granicznym.
2. Wac│aw dobrowolnym je±cem J≤zefa Papkina.
3. Cze£nik w roli szczΩ£liwego narzeczonego.
4. Wyzwanie Rejenta na pojedynek przez Cze£nika.
5. Papkin - sekundantem Cze£nika.
6. Przygotowania Rejenta do procesu przeciwko Cze£nikowi.
7. Intryga Milczka - pokrzy┐owanie plan≤w ma│┐e±skich Cze£nika, Wac│awa i Klary.
8. Skutki poselstwa Papkina:

• przyjΩcie przez Rejenta wyzwania do pojedynku szlacheckiego,
• przekazanie listu do s╣siada.

9. Zemsta Cze£nika:

• pierwsza my£l o zajeƒdzie na dom Rejenta,
• kapitalna scena pisania listu,
• ôporwanieö Wac│awa i wymuszenie zgody na £lub z Klar╣

IV Punkt kulminacyjny (9 scena aktu II)

Spotkanie dwu antagonist≤w.

V Rozwi╣zanie akcji (11, 12, 13 scena aktu IV)

1. Interwencja Wac│awa i Klary.
2. Zgoda s╣siedzka.

Ka┐dy akt ko±czy wa┐ne wydarzenie: ù a.I: wypΩdzenie robotnik≤w z budowy,ù a.II: wyzwanie na pojedynek, ù a.III: zerwanie uk│ad≤w w sprawie ma│┐e±stwa.

Podzia│ na sceny wynika z: pojawienia siΩ nowej postaci, zmiany miejsca akcji, odej£cia jednego z bohater≤w

Postacie:

Pierwszoplanowe:

• Cze£nik Maciej Raptusiewicz: w Polsce do ko±ca XVIII w. urzΩdnik dworski opiekuj╣cy siΩ piwnic╣ kr≤lewsk╣, us│uguj╣cy kr≤lowi przy stole biesiadnym. P≤ƒniej ju┐ tylko urz╣d tytularny i takowy pe│ni bohater. Jednak w hierarchii urzΩdniczej zajmuje wysokie, 9 miejsce. Jest r≤wnie┐ bratem starosty a ôqua opiekun i qua krewnyö Klary - dysponuje pokaƒnym maj╣tkiem do kt≤rego nale┐y le┐╣cy ôza wsi╣ zamek staryö. Jego charakterowi doskonale odpowiada nazwisko: raptus - potocznie: cz│owiek porywczy, popΩdliwy. Do sza│u doprowadza go pr≤ba naprawienia granicznego muru i gotowy jest zabiµ swego przeciwnika, ale, gdy Rejent tch≤rzliwie zamyka okno, ka┐e zap│aciµ mularzom za odebrane narzΩdzia. Nie jest wiΩc cz│owiekiem z│ym a tylko bardzo gwa│townym. Jak typowy szlachcic kocha siΩ w walce i z rozrzewnieniem wspomina patrz╣c na ôPani╣ Barsk╣ö walki ôpod S│onimem, Podhajcami, Berdyczewem, úomazamiö. Jego ┐ywo£µ podkre£la Papkin: ô...nieomylne jego ciosyö , Podstolina i Dyndalski: ô...kto b╣dƒ.../ Z ja£nie panem w szranki stanie, / Tego wcze£nie co£ w nos │echce.ö Jednak na widok znienawidzonego Rejenta powstrzymuje siΩ przed podjΩciem ostatecznego rozwi╣zania: ôNie w≤dƒ mnie na pokuszenie, / Ojc≤w moich wielki Bo┐e! / Wszak, gdy wst╣pi│ w progi moje, / W│os mu z g│owy spa£µ nie mo┐eö. i jako pierwszy wyci╣ga rΩkΩ na pojednanie: ôMocium panie, z nami zgodaö.
• Rejent Milczek to r≤wnie┐ szlachcic, ale w por≤wnaniu z Cze£nikiem zajmuje bardzo nisk╣, bo 23 pozycjΩ w hierarchii urzΩdniczej jest bowiem tylko rejentem. Sporz╣dza│ akty notarialne a zatem pe│ni│ po£ledni╣ rolΩ w palestrze staropolskiej. Cechuje go zawodowa uk│adno£µ znakomicie zharmonizowana z dyspozycjami psychicznymi milczka (cz│owieka skrytego, potajemnie knuj╣cego intrygi). Przebieg│o£µ i ob│udΩ w pe│ni prezentuje w scenie rozmowy z synem, kt≤ra w obliczu prawdziwej rozpaczy Wac│awa przymuszanego do ma│┐e±stwa z Podstolin╣ staje siΩ prawdziwie tragiczna. Pod ôkornym licemö kry│o siΩ wiΩc uczucie zgo│a sprzeczne z pokor╣. By│a nim szlachecka zawziΩto£µ. Szlachecka, bo trzymaj╣ca siΩ specyficznie pojΩtego poczucia honoru. Rejent pomimo bowiem wrodzonego wrΩcz sk╣pstwa gotowy by│ nawet ca│y sw≤j maj╣tek zastawiµ, aby pokonaµ wroga. I ten honor kaza│ mu przyj╣µ wezwanie Cze£nika mimo £wiadomo£ci, ┐e w tej dziedzinie przeciwnik zdecydowanie nad nim g≤ruje.

Wac│aw i staro£cianka Klara, to para klasycznych kochank≤w. Wac│aw - pierwsz╣ m│odo£µ spΩdzi│ w Warszawie i da│ wda│ siΩ w romans z mΩ┐atk╣. P≤ƒniej oczaruje KlarΩ i, po kilku zaledwie spotkaniach, poczyna wysuwaµ coraz £mielsze wymagania, co z takim wdziΩkiem wypomina mu Klara: ôCzemu┐ twoja mi│o£µ inna / Coraz now╣ postaµ bierze?ö W miarΩ jednak rozwoju wypadk≤w nie czeka biernie na zrz╣dzenie losu, lecz pewny mi│o£ci dziewczyny walczy o realizacjΩ swojego szczΩ£cia. Klara natomiast to bardzo jeszcze naiwna dziewczyna. Kocha Wac│awa, ale zdaje sobie sprawΩ z powagi sytuacji. Uczciwo£µ i zdrowy rozs╣dek nie pozwalaj╣ jej zgodziµ siΩ na £lub wbrew woli rodziny: ôGdzie mnie zechcesz, znajdziesz wszΩdzie / Zawsze twoj╣ - pr≤cz w nies│awieö.

• Podstolina Anna Czerpiesi±ska, sama przedstawia siΩ Wac│awowi: ôNie wiedzia│e£, ┐e Podstoli ? Czerpiesi±ski, m╣┐ m≤j trzeci, / Niech nad dusz╣ B≤g mu £wieci, / Za£lubiwszy mnie na wiosnΩ, / Ju┐ w jesieni le┐a│ w grobie?ö Atrakcyjna i powabna gor╣czkowo jednak szuka kolejnego mΩ┐a, ôBy nie zostaµ ca│kiem w nΩdzy. / ╙w maj╣tek zapisany - Na czas tylko by│ mi dany, / A w istotnym wiecznym darze ? Dzi£ (w dniu £lubu) przypada szczΩsnej Klarzeö. Pani Anna umie bowiem kochaµ, ale i doskonale liczy, dlatego te┐ nie przejmuje siΩ zbytnio zdrad╣ Wac│awa. Wie, ┐e byt jej zabezpieczy odszkodowanie: ôAle przez to dzi£ nie tracΩ - U Rejenta sto tysiΩcy...ö

J≤zef Papkin to mistrz dzia│a± pozornych i blagier jakich ma│o. ImiΩ jego wywodzi siΩ od ôpapkiö = potrawy; pieczeniarz, zubo┐a│y szlachcic, kt≤ry ┐yje z │aski pa±skiej. W komedii: postaµ groteskowa, pe│ni╣ca funkcjΩ b│azna, karykatura ludzka.

• Na ┐ycie patrzy│ przez pryzmat przeczytanych romans≤w. Pieczeniarz i rezydent (ubogi krewny przesiaduj╣cy na ô│askawym chlebieö u zamo┐nej rodziny szlacheckiej, odwdziΩczaj╣cy siΩ us│ugami domowymi) dworski musia│ pochodziµ z bogatej rodziny. Z czasem przehula│ resztki fortuny ┐y│ z us│ug £wiadczonych powiatowym wielko£ciom i z gry w karty
• Drugoplanowe: ù marsza│ek ôdworuö Cze£nika Dyndalski
• Epizodyczne: ù mularze Micha│ Kafar i Maciej MiΩtus, ù pacho│cy i hajducy

Akcja utworu toczy siΩ na prze│omie w. XVIII i XIX, kiedy to jeszcze, zw│aszcza na wsi, ┐ycie p│ynΩ│o dawnym nurtem jak za czas≤w Rzeczpospolitej.

Miejscem wydarze± jest prowincja, g│ucha i zapad│a, gdzie docieraj╣ tylko echa wydarze± £wiatowych.

Komizm

Humor Fredry przypomina w niejednym humor Mickiewiczowski w ôPanu
Tadeuszuö. U obydwu tw≤rc≤w stanowi on bowiem formΩ ideowo-artystycznej oceny ludzi i obyczaju szlacheckiego. Obydwaj z ciep│╣ pob│a┐liwo£ci╣ spozieraj╣ na ludzi, o kt≤rych wiedz╣, ┐e nigdy nie od┐yj╣, ┐e nale┐╣ do niepowrotnej przesz│o£ci i ┐e warto - jak czynili to wsteczni romantycy - tΩskniµ za ich minionym £wiatem. Tego rodzaju humor powoduje, ┐e nasz s╣d o Cze£niku, Rejencie i innych osobach ôZemstyö staje siΩ o wiele │agodniejszy. ni┐by to wynika│o ze s│usznej oceny tych postaci. DziΩki humorowi Fredro przybli┐a je bowiem widzowi, ukazuje ich ludzkie w│a£ciwo£ci i s│abostki tam, gdzie trudno ich oczekiwaµ.

• sytuacyjny: np. scena w kt≤rej Cze£nik ochoczo przygotowuje wesele w chwili, gdy my ju┐ wiemy, ┐e narzeczona go zdradzi│a i planuje £lub z m│odszym zalotnikiem; a. IV, sc.10
• s│owny: bawi dowcip lub ┐art, ale £miech wywo│ywaµ mo┐e samo zestawienie s│≤w i powiedze± np. ôM≤g│by otruµ, zabiµ skrycie,/ A mnie jeszcze mi│e ┐ycie, WiΩc dlategom wybra│ ciebieö (a.I, sc.2); ôCo wyrabiasz, o m≤j Bo┐e! / Trzeba by mi byµ w rozpaczy, /»ebym tylko czasu mia│aö (a.II, sc.3)

JΩzyk i wersyfikacja

Fredro mistrzowsko operuje wierszem. Pr≤buje oddaµ swobodny, ┐ywy tok jΩzyka potocznego i st╣d u┐ywa o£miozg│oskowca trocheicznego, tzn. ù typu wiersza sylabotonicznego z│o┐onego z czterech trochej≤w (stopa dwusylabowa z akcentem na pierwszej sylabie), ze £redni≤wk╣ po czwartej sylabie). Wcze£niej by│ on pospolity w poezji ludowej i pie£ni. Do wiΩkszych utwor≤w wprowadzi│ go Mickiewicz w ôDziadachö.

Fredro te┐ jako pierwszy stosuje swoist╣ pantomimΩ zamiast wypowiedzi informuj╣cych o nastrojach bohatera. Np. koniec aktu II w uwadze re┐yserskiej czytamy: ôPapkin ze skrzywion╣ twarz╣ i kiwaj╣c g│ow╣ (odchodzi) w drzwi £rodkoweö.

Nie trac╣c nic z jego klasycznej budowy doskonale na£laduje naturalny spos≤b m≤wienia operuj╣c d│ugo£ci╣ wersu Np.: (Cze£nik) ôC≤┐, u czarta!ö (4 g│oski) ôTaµ jest ... du┐eö (4 g│oski)

G│≤wn╣ cech╣ jΩzyka Fredry jest jego: ù giΩtko£µ, ù swobodny tok wiersza, ù bogate wewnΩtrzne zr≤┐nicowanie stylistyczne odpowiadaj╣ce charakterom postaci.

W ramach og≤lnego jΩzyka Zemsty wyr≤┐nia siΩ zupe│nie odrΩbne style:

• Styl Rejenta - barokowa przesada, liczne zwroty pochodzenia │aci±skiego, znamienny styl sk│adni imituj╣cy ôuczonyö, oratorski jΩzyk czas≤w saskich.: ôSekatury - gorzkie znoje / W nieustannej alternacie / Sk│adam kornie ciebie gwoli / Przy Najwy┐szym Majestacie; / Bo ja tylko, moje dzieciΩ, / Do fortunnej twojej doli / AspirujΩ jeszcze w £wiecieö (akt III, sc.2)
• Styl Cze£nika i Dyndalskiego - zwyk│y codzienny jΩzyk dawnej, niewykszta│conej, sarmackiej szlachty, pe│en porzekade│ w rodzaju mocium panie oraz pewnej nieporadno£ci w wyra┐aniu my£li.
• Styl Papkina - przesadny, dworsko-klasycystyczny; szczeg≤lnie widoczny, gdy przemawia lub usi│uje byµ dworny wobec dam (przemowa skierowana do Klary)
• Styl wsp≤│czesny pisarzowi - jΩzyk, kt≤rym pos│uguj╣ siΩ Podstolina, Klara, Wac│aw.