Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim pi£miennictwie politycznym i literaturze.

Tw≤rczo£ci╣ staropolsk╣ nazywamy utwory napisane w epokach polskiego renesansu, baroku jak i o£wiecenia. Jest to odpowiednio XVI, XVII i XVIII wiek. Polska, w XVI wieku, by│a "spichlerzem Europy", co £wiadczy│o o jej potΩdze gospodarczej. Na tak du┐e znaczenie Polski w Europie mia│ du┐y wp│yw energiczny rozw≤j gospodarki folwarczano - pa±szczyƒnianej. Ujemne skutki takiej sytuacji odczuwa│a przede wszystkim najni┐sza klasa spo│eczna, czyli ch│opi, a ogromne zyski przypada│y na szlachtΩ i magnateriΩ. Wzrost znaczenia szlachty przyczyni│ siΩ do os│abienia pozycji kr≤la, kt≤ry ju┐ w 1454 roku zobowi╣za│ siΩ, ┐e nie bΩdzie zwo│ywa│ pospolitego ruszenia, g│≤wnej si│y militarnej pa±stwa, bez zgody sejmik≤w. W 1505 roku konstytucja " Nihil novi "( nic nowego), uzale┐nia najwa┐niejsze poczynania pa±stwa od zgody sejmu. Du┐ym wzmocnieniem zar≤wno militarnym jak i gospodarczym , by│a Unia Lubelska z Litw╣ w 1569 roku. Wiek XVII, a wiΩc czas polskiego baroku, to lata wojen. Ka┐da wojna na terenie naszego kraju os│abia gospodarkΩ i niszczy miasta. Wojna ze Szwecj╣ zapocz╣tkowa│a szereg konflikt≤w, zar≤wno ze Szwecj╣ jak i z Rosj╣. Na ten ostatni konflikt nie bez znaczenia by│a " dimitriada ", czyli wp│yw magnaterii polskiej w wewnΩtrzne sprawy Rosji. Tak wiΩc, w wieku XVII, prowadzili£my dwie wojny ze Szwecj╣ i trzy z Rosj╣. Do tego dochodzi│y konflikty z Turcj╣ i z Tatarami i szereg powsta± ch│opskich. Opr≤cz tego. Liczne przywileje dla szlachty kosztem praw ch│op≤w, mieszczan i oczywi£cie samego kr≤la. Moim zdaniem najbardziej, pozycjΩ Polski os│abi│o prawo szlachty do liberum veto, czyli ka┐dy szlachcic bior╣cy udzia│ na sejmikach i w sejmie, jedynym s│owem m≤g│ zamkn╣µ ca│╣ debatΩ. Jednak prawdziwy chaos w Polsce nast╣pi│ w wieku XVIII, kiedy to do narastaj╣cego wzrostu znaczenia szlachty i magnaterii doszed│ monarcha z obcego kraju, a mianowicie sakso±ski kr≤l August II, kt≤ry od 1697 do 1733 roku sprawowa│ ten urz╣d. Po jego £mierci nast╣pi│a walka pomiΩdzy Leszczy±skim, za kt≤rym opowiada│a siΩ wiΩkszo£µ szlachty i Francja, a synem Augusta II, Augustem III, kt≤rego popiera│a Rosja. W 1735 roku kr≤lem zosta│ August III, przez co Rosja zyska│a ogromne wp│ywy w naszym kraju. Rzeczpospolita sta│a siΩ zale┐na wobec s╣siad≤w. Po wielu wojnach, toczonych na terenie naszego kraju, upad│a gospodarka, zniszczenia doprowadzi│y te┐ ch│op≤w na skraj nΩdzy. Ca│kowicie podupad│y miasta, zamar│ handel. Sytuacja ta doprowadzi│a do rozbior≤w i klΩski Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tej sytuacji literatura staropolska, realizuj╣ca cele dydaktyczne, mia│a do spe│nienia dwa zadania : zadaniem literatury piΩknej sta│o siΩ kszta│towanie postaw obywatelskich i piΩtnowanie wad, za£ celem publicystyki by│o stworzenie projektu reorganizacji pa±stwa. Krytyczn╣ wizjΩ spo│ecze±stwa polskiego przedstawi│ Miko│aj Rej w "Kr≤tkiej rozprawie miΩdzy trzema osobami, Panem, W≤jtem a Plebanem". Jest to udramatyzowany dialogu przedstawiaj╣cy przedstawicieli trzech r≤┐nych stan≤w spo│ecznych : kleru (Pleban), szlachty (Pan) i ch│op≤w (W≤jt). Wzajemnie wytykaj╣ sobie wady, przez co Rej trafnie charakteryzuje szesnastowieczne spo│ecze±stwo. Dzie│o to jest satyr╣ na szlachtΩ i ksiΩ┐y, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest ch│op. Potwierdza to cytat: "Ksi╣dz wini Pana, Pan KsiΩdza,

a nam prostym, zewsz╣d nΩdza." Obserwuj╣c w utworze problematykΩ polityczn╣, religijn╣, obyczajow╣ i spo│eczn╣. Rej zajmuje siΩ aktualnymi problemami Rzeczypospolitej. DziΩki krytyce hazardu, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, dziΩki zarzutowi wobec kleru i┐ zaniedbuje obowi╣zki duszpasterskie - poznajemy realia Polski XVI wieku. Losy ojczyzny nieobce by│y tak┐e "Ojcu poezji polskiej" Janowi Kochanowskiemu. We fraszce "Na sokalskie mogi│y" upamiΩtnia tych, kt≤rzy zginΩli w bitwie z Tatarami w 1519 roku. Mimo poniesionej klΩski, odwaga walcz╣cych zas│uguje na szacunek potomnych.

Sprawy ojczyzny s╣ r≤wnie┐ tematem Pie£ni V " O spustoszeniu Podola". Poeta opisuje napad Tatar≤w na Podole w 1575 roku, kiedy to uprowadzili oni ponad 50 tysiΩcy Polak≤w. Ukazuje tragiczn╣ sytuacjΩ rodak≤w zamieszkuj╣cych przygraniczne miasteczka, chc╣c wzbudziµ wsp≤│czucie dla ich losu. Apeluje do szlachty o zainteresowanie losami ojczyzny. Proponuje, aby szlachta opodatkowa│a siΩ na zorganizowanie sta│ej armii zaciΩ┐nej. Przestrzega te┐, ┐e je┐eli rodacy nie pos│uchaj╣ jego rad powstanie nowe przys│owie m≤wi╣ce o tym, ┐e Polak "przed szkod╣ i po szkodzie g│upi". W "Pie£ni XII" natomiast stwierdza, ┐e nale┐y s│u┐yµ ojczyƒnie. Podkre£la fakt, i┐ prawdziwym patriot╣ jest otwarta droga do nieba. Podobnie my£li wyra┐a te┐ w Pie£ni XIX. Uwa┐a, ┐e ka┐dy Polak swoim talentem i prac╣ powinien s│u┐yµ spo│ecze±stwu i ojczyƒnie. Utworem przepojonym patriotyzmem, nawi╣zuj╣cym do spraw narodowych jest dramat " Odprawa pos│≤w greckich " Jana Kochanowskiego. W pie£ni ch≤ru :" Wy, kt≤rzy pospolit╣ rzecz╣ w│adacie " skierowanej do w│adc≤w, senator≤w i pos│≤w poeta przypomina im o szczeg≤lnej odpowiedzialno£ci moralnej jaka na nich spoczywa wobec obywateli. M≤wi, ┐e maj╣ sprawowaµ opiekΩ nad ca│ym narodem i staµ na stra┐y prawa oraz sprawiedliwo£ci. U£wiadamia im, ┐e chocia┐ na ziemi nie maj╣ nad sob╣ zwierzchnika, czeka ich s╣d Bo┐y, na kt≤rym bΩd╣ musieli zdaµ sprawozdanie ze swoich czyn≤w. Pie£± ko±czy siΩ pogr≤┐k╣: "Prze│o┐onych wystΩpy miasta zgubi│y i szerokie do gruntu cesarstwa zgubi│y". S│owa te s╣ ostrze┐eniem, ┐e rz╣dy nieodpowiednich w│adc≤w doprowadzi│y ju┐ do upadku miast, a nawet wielkich mocarstw. Troska o ojczyznΩ zawarta jest r≤wnie┐ w monologu Ulissesa: " O nierz╣dne kr≤lestwo i zginienia bliskie". Ostre s│owa krytyki skierowane s╣ pod adresem pa±stwa i spo│ecze±stwa, w kt≤rym nie obowi╣zuj╣ ┐adne prawa ani poczucie sprawiedliwo£ci, lecz panuje przekupstwo. Ulisses krytycznie wypowiada siΩ te┐ o m│odzie┐y magnackiej i szlacheckiej. Zarzuca jej lekkomy£lno£µ i z│e przygotowanie do pe│nienia obowi╣zk≤w obywatelskich. Troska o losy ojczyzny widoczna jest te┐ w wypowiedzi Antenora - bohatera dramatu " Odprawa pos│≤w greckich ". Mi│o£µ do ojczyzny stawia on nie tylko ponad dobra materialne, lecz tak┐e powy┐ej uczucia, takie jak przyjaƒ± do Parysa, kt≤ry z kolei przedk│ada mi│o£µ do Heleny ponad TrojΩ. Aby nie dopu£ciµ do odes│ania ukochanej, dopuszcza siΩ przekupstwa uczestnik≤w rady kr≤lewskiej, kt≤ra przypomina obrady polskiego sejmu. Panuje w nim ba│agan, pos│owie k│≤c╣ siΩ, uczestnicy s╣ przekupni. S│owa krytyki skierowuje Ulisses do m│odzie┐y polskiej. Prowadzi ona, jego zdaniem, pa±stwo do upadku. Stawia im zarzut, ┐e lubuj╣ siΩ w pr≤┐nowaniu i w zbytkach. Nie s╣ przygotowani do pe│nienia obowi╣zk≤w obywatelskich. Pod adresem pa±stwa i spo│ecze±stwa wypowiada ostre s│owa, w kt≤rych oskar┐a, ┐e w pa±stwie nie obowi╣zuj╣ ┐adne prawa, ani poczucie sprawiedliwo£ci, lecz panuje przekupstwo. Z kolei Szymon Szymonowic w " »e±cach " podejmuje temat wsi polskiej i stosunk≤w spo│ecznych w ≤wczesnej Polsce. Jest tu ukazany konflikt pomiΩdzy ┐e±cami, a starost╣. Mamy tu do czynienia nawet z drastycznym opisem faktu kar cielesnych: "wzie│aby£ by│a pewnie na buty czerwone"- trwo┐y siΩ Oluchna, jedna z ┐eniec, co znaczy, i┐ dozorca zbi│by PietruchnΩ ( drug╣ ┐e±cΩ ) do krwi, gdyby j╣ us│ysza│, jak £piewa. Fakt ten obrazuje nam sytuacjΩ ch│op≤w, czΩsto karanych przez pan≤w.

Literatura barokowa, r≤wnie┐ w│╣czy│a siΩ w nurt naprawy Rzeczypospolitej. Dostrzegamy to zw│aszcza we fraszkach, w kt≤rych, w kt≤rych autor krytykowa│ aktualne zjawiska ┐ycia spo│ecznego. W utworze " Polska nierz╣dem stoi " m≤wi o degradacji prawa pa±stwowego. S│aba w│adza wykonawcza nie mog│a go egzekwowaµ. Skutkiem takiego postΩpowania w│adz niejeden szlachcic traci maj╣tek i staje siΩ nΩdzarzem. W│adzΩ trzymaj╣ w swych rΩkach bogate rady magnackie, prowadz╣c kraj do zguby. W innej fraszce pt. " Zbytki polskie " Potocki wylicza zbytki o kt≤rych marz╣ panowie, szlachta a nawet ksiΩ┐a. Poeta wyostrza zjawiska aby przekonaµ czytelnika, ┐e przepych jakim siΩ otaczaj╣ mo┐e doprowadziµ kraj do upadku. R≤wnie krytyczn╣ postawΩ Potockiego obserwujemy w utworze " Pospolite ruszenie ". By│a to znana od £redniowiecza formu│a obrony kraju i pa±stwa. Polega│a na powszechnym udziale szlachty w wojnie obronnej. Poeta przedstawia zdarzenie w obozie szlacheckim, kt≤re przekonuje, ┐e pospolite ruszenie nie spe│nia swoich zada±. Do uczuµ rycerskich Polak≤w apeluje Wac│aw Potocki poprzez utw≤r " Transakcja Wojny chocimskiej ". Jan Chodkiewicz, hetman , w swojej mowie przypomina, ┐e ┐o│nierze s╣ obro±cami takich warto£ci jak: B≤g, Ojczyzna, Pan ( kr≤l ). Matka - ojczyzna kryje siΩ pod ich ramiona. Wierzy, ┐e nikt im nie dor≤wna. Przypomina, ┐e przed wiekami Boles│aw Chrobry pokona│ Rusin≤w i Niemc≤w, a teraz przeznaczeniem rycerstwa polskiego jest walczyµ z Turkami. Utw≤r by│ epopej╣ rycersk╣, kt≤ra powsta│a w piΩµdziesi╣t lat po bitwie pod Chocimiem. Motyw naprawy Rzeczypospolitej pojawia siΩ r≤wnie┐ w tw≤rczo£ci pisarzy i poet≤w doby o£wiecenia. "Ksi╣┐e poet≤w polskich" Ignacy Krasicki w cyklach " Bajek " bezwzglΩdnie wyszydza wady spo│ecze±stwa polskiego kpi z bezmy£lno£ci rodak≤w, ich g│upoty. Pochwala pracowito£µ, prawo£µ i uczciwo£µ, czego przyk│adem jest bajka " W≤│ minister". W innych bajkach krytykuje fa│szyw╣ pobo┐no£µ ( "Dewotka" ), wilcze prawa panuj╣ce w £wiecie ( "JagniΩ i Wilcy " ), a tak┐e zaakceptowanie niewoli przez m│ode pokolenie ( "Ptaszki w klatce" ). Pr≤bΩ kompromitacji, o£mieszenia stronnictwa anty kr≤lewskiego, a tak┐e £mia│y atak na szlacheckich sarmat≤w zawiera satyra Ignacego Krasickiego " Do Kr≤la ". Podmiotem lirycznym jest typowy XVII- wieczny sarmata, szlachcic niechΩtny kr≤lowi i wszelkim reform╣ w kraju. Stawia kr≤lowi piΩµ zarzut≤w. Pierwszy i drugi zarzut dotyczy szlacheckiego pochodzenia w│adcy. Magnat≤w oburzy│o szczeg≤lnie to, ┐e Stanis│aw August Poniatowski nie pochodzi z kr≤lewskiego rodu. Jest szlachcicem i dlatego lubi otaczaµ siΩ m╣drymi wykszta│conymi ludƒmi. Absurdalno£µ tych uwag jest oczywista. Utw≤r jest wiΩc w istocie kpin╣ z sarmackich oskar┐ycieli kr≤la. W innej satyrze " ksi╣┐Ω poet≤w " piΩtnuje nadmierne pija±stwo w ≤wczesnej Rzeczypospolitej. Wymowa utworu jest pesymistyczna: mimo £wiadomo£ci z│a, jakie czyni alkohol, jeden z dyskutuj╣cych bohater≤w satyry idzie " napiµ siΩ w≤dki". Satyra "Pija±stwo " ukazuje wiΩc typowe cechy Polak≤w, kt≤rzy w czasie spotka± towarzyskich, suto zakrapianych, s╣ odwa┐ni uwielbiaj╣ dyskutowaµ i pod byle pretekstem wywo│ywaµ awantury. Z kolei w "»onie modnej " Krasicki piΩtnuje bezkrytyczne przyjmowanie zagranicznych wzor≤w. Szczeg≤lnie chΩtnie na£ladowano francuskie obyczaje. Niekt≤re polskie damy by│y bardzo rozrzutne, urz╣dza│y domy wed│ug obcych m≤d. Poeta ostrzega, i┐ takie postΩpowanie nie przynosi ┐adnych korzy£ci duchowych ani kulturowych i w konsekwencji prowadzi do zaniku polskich tradycji szlacheckich. Aby m│odzie┐ zna│a swoje rodzime korzenie, nale┐y j╣ odpowiednio wychowaµ. Model w│a£ciwej edukacji m│odych przedstawia Krasicki w pierwszej polskiej powie£ci nowo┐ytnej pod tytu│em " Miko│aja Do£wiadczy±skiego przypadki ". Ukazuje najpierw negatywny wzorzec wychowania w czasach sakich. Wytyka ≤wczesnej szlachcie ich p│ytko£µ my£lenia, ciemnotΩ, nieuctwo. Autor wskazuje w tym dziel na warto£ci moralne, jakimi w swoim ┐yciu powinien kierowaµ siΩ m│ody cz│owiek. S╣ to : gruntowne wykszta│cenie, mi│o£µ do ojczyzny, a tak┐e "powr≤t do ƒr≤de│" do natury. Kreowanie nowego cz│owieka dla nowych o£wieconych czas≤w, dostrzegamy w poemacie heraikonicznym I. Krasickiego " Monachomachia ". W utworze tym pojawia siΩ has│o: "£miejmy siΩ z g│upich, choµ i przewielebnych", kt≤re jest zgodne z trendami o£wiecenia. W "Monachomachi " o£mieszy│ poeta wady zakonnik≤w dw≤ch klasztor≤w : dominikan≤w i karmelit≤w. Zarzuci│ im niski poziom kulturalny, pr≤┐niactwo, ob│udΩ religijn╣, nieuctwo. îwiadomie wybra│ autor dwa zakony ┐ebracze, by pokazaµ, ┐e zajmuj╣ siΩ wychowaniem spo│ecze±stwa, ani opiek╣ nad nim. Ignacy Krasicki walczy│ z wadami spo│ecze±stwa poprzez o£mieszenie, ironiΩ, drwinΩ, kpinΩ. Czyni│ to z humorem, w formie przyjemnej, zabawnej, dowcipnej i eleganckiej. Nawet gorzk╣ prawdΩ potrafi│ przekazaµ z humorem. Publicystyka staropolska, jako g│≤wne zadanie , mia│a propagowanie reform, tak bardzo potrzebnych w tamtym okresie. G│≤wnym przedstawicielem publicyst≤w renesansu, by│ Andrzej Frycz Modrzewski. W swoim dziele " O poprawie Rzeczypospolitej " wysun╣│ propozycjΩ reform w ≤wczesnej Polsce. Dzie│o to, sk│ada│o siΩ z piΩciu ksi╣g : I "O obyczajach ", II " O prawach ", III " O wojnie ", IV " O ko£ciele ", V " O szkole ". Autor uwa┐a│, ┐e nale┐y zreformowaµ tych piΩµ pozycji, co doprowadziµ mia│o do wzmocnienia wewnΩtrznego pa±stwa, jak i na arenie miΩdzynarodowej. Modrzewski zdaje sobie sprawΩ z niedoskona│o£ci polskiego prawa. Uwa┐a, ┐e " B≤g stworzy│ wszystkich ludzi r≤wnych sobie ", wiΩc za te same przewinienia powinna spotykaµ ludzi jednakowa kara. Autor wykazuje typowe pacyfistyczne pogl╣dy. Uwa┐a, i┐ " ┐adne korzy£ci z wojny, nie s╣ tak wielkie aby mog│y jej szkodom dor≤wnaµ..." Jest on przeciwny wojnom zaborczym i troskilwy o obronno£µ kraju. S│usznie te┐ uwa┐a, edukacjΩ m│odych za wa┐ny czynnik budowy nowego pa±stwa. Jego zdaniem , nale┐y znaleƒµ pieni╣dze na odbudowΩ i utrzymanie szk≤│, a nie wydawaµ je na nowe posiad│o£ci magnaterii. Nauczycieli nale┐y traktowaµ z takim samym szacunkiem, co lekarzy, czy prawnik≤w.

Kolejnym przedstawicielem publicystyki renesansu jest Piotr Skarga. W " Kazaniach sejmowych" przedstawia " sze£µ szkodliwych chor≤b " Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pierwsza to stawianie w│asnego dobrobytu ponad problemy ojczyzny. Drugo to " niezgody i rozterki s╣siedzkie". Trzecia - niebezpiecze±stwo " heretyckiej zarazy ". Czwarta - " dostojno£ci kr≤lewskiej i w│adzej os│abienie ". Pi╣ta - " prawa niesprawiedliwe ". Sz≤sta choroba to fakt, ┐e w Polsce magnat czy szlachcic mog╣ wszystko zabraµ ch│opu, jak i zabiµ go bez ┐adnej kary. Skargo oskar┐a polsk╣ szlachtΩ , kt≤r╣ wini za niedoskona│o£µ pa±stwa. Wytykaj╣c im g│upotΩ, pr≤buje trafiµ do ich poczucia odpowiedzialno£ci za kraj. Tym samym przedstawia, jakie reformy s╣ nam szczeg≤lnie potrzebne.

W epoce o£wiecenia, propagatorami reform byli : Stanis│aw Staszic i Hugo Ko││╣taj. Mieli oni bardzo zbli┐one pogl╣dy polityczne. Uwa┐ali, ┐e Polsce bardzo potrzebne s╣ gwa│towne zmiany. Reformie mia│y ulec takie dziedziny, jak edukacja, prawo, w│adza wykonawcza, s╣downicza i ustawodawcza. Obaj opowiadali siΩ za uniezale┐nieniem siΩ Polski od s╣siad≤w. Byli za dziedzicznym przejmowaniem tronu, co " PolskΩ od dalszego podzia│u zachowa ". S│ynn╣ rozpraw╣ polityczn╣ sta│a siΩ " Do Pan≤w, czyli mo┐now│adc≤w "w kt≤rej autor za wszystko obwinia magnateriΩ. " Oni ziszczyli wszystkie uszanowania dla prawa (...) Kto koronΩ przeda│ - Panowie (...) Kto wojsko obce do kraju wprowadzi│ - Panowie..."

Przedstawione wy┐ej utwory, wskazuj╣, jak ┐ywa by│a problematyka narodowa w tw≤rczo£ci pisarzy doby staropolskiej. W utworach Reja, Kochanowskiego, Krasickiego zawarta jest wnikliwa krytyka polskiego spo│ecze±stwa. Pisarze i poeci staropolscy nie tylko wskazywali na z│o, dziej╣ce siΩ w kraju, ale tak┐e wskazywali drogi wiod╣ce do naprawy sytuacji w kraju. îwiadcz╣ o tym nie tylko utwory prozatorskie i poetyckie, ale tak┐e ≤wczesne dramaty." Odprawa pos│≤w greckich " Jana Kochanowskiego i " Powr≤t pos│a" Juliana Ursyna Niemcewicza s╣ przestrog╣ dla obywateli przed niew│a£ciwym pojmowaniem swych powinno£ci wobec kraju.

Pisarze i poeci doby staropolskiej sw╣ tw≤rczo£ci╣ udowodnili s│uszno£µ s│≤w Stanis│awa Konarskiego :

" Prawo choµby naj£wiΩtsze , prawem byµ przestaje,

je£li szczΩ£ciu ojczyzny, przeciwnym siΩ staje".