My£l reformatorska w tw≤rczo£ci "ksiΩcia poet≤w" - Ignacego Krasickiego.

Druga po│owa XVIII wieku stanowi w dziejach Polski okres obfituj╣cy w wydarzenia niezwykle dramatyczne. By│y to bowiem czasy wielkich przeobra┐e± gospodarczych, spo│ecznych, politycznych i kulturalnych, kt≤re jednak nie uchroni│y kraju przed tragedi╣ rozbior≤w i upadkiem pa±stwa. Tak wiΩc w perspektywie historycznej okres ten rysuje siΩ jako doba wielkiego przewrotu umys│owego, lecz jednocze£nie pozostaje on w £wiadomo£ci narodowej jako jeden z najsmutniejszych okres≤w w dziejach naszej ojczyzny, gdy┐ zako±czony rozbiorem Rzeczypospolitej.

Jednym z przejaw≤w my£li reformatorskiej zmierzaj╣cej do wydƒwigniΩcia kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, mo┐e byµ tw≤rczo£µ jednego z najwybitniejszych przedstawicieli kultury literackiej polskiego o£wiecenia, Ignacego Krasickiego, zwanego "ksiΩciem poet≤w". By│ on jednym z pierwszych organizator≤w ┐ycia kulturalnego. Rozpocz╣│ dzia│alno£µ literack╣ jako wsp≤│pracownik "Monitora". Tre£µ jego artyku│≤w i felieton≤w obejmowa│a rozmaite tematy. Interesowa│ siΩ zar≤wno zagadnieniami spo│ecznymi i moralnymi, jak te┐ problemami kultury i literatury. W jednym z artyku│≤w rozwa┐a│ znaczenie sprawiedliwo£ci w ┐yciu publicznym, w innym uzasadnia│ potrzebΩ powszechno£ci handlu i rzemios│a w kraju. PotΩpiaj╣c pogardΩ, jak╣ szlachta okazywa│a kupcom i rzemie£lnikom, t│umaczy│ Krasicki konieczno£µ przezwyciΩ┐enia przestarza│ych przes╣d≤w i wskazywa│, ┐e "ju┐ narody, z kt≤rych wykwintno£ci czerpamy, przetar│y oczy w tak grubym b│Ωdzie". W innych felietonach rozwa┐a│ problem powszechnej edukacji, uzasadniaj╣c wy┐szo£µ wychowania publicznego nad kszta│ceniem domowym, g│osi│ pochwa│Ω pracy, ostro krytykowa│ pija±stwo i pr≤┐niactwo. Wypowiada│ siΩ tak┐e na temat sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Pocz╣tki drogi poetyckiej Krasickiego odnosz╣ siΩ r≤wnie┐ do sfery poezji obywatelskiej i patriotycznej. Na │amach "Zabaw Przyjemnych i Po┐ytecznych" og│osi│ wiersz, rozpoczynaj╣cy siΩ od s│≤w:

"îwiΩta mi│o£ci kochanej Ojczyzny,

Czuj╣ ciΩ tylko umys│y poczciwe,

Dla ciebie zjad│e smakuj╣ trucizny,

Dla ciebie wiΩzy, pΩta niezel┐ywe.

Kszta│cisz kalectwo przez chwalebne blizny,

Gnieƒdzisz w umy£le rozkoszy prawdziwe."

Utw≤r ten znany jako "Hymn do mi│o£ci ojczyzny", surowy w swej prostocie, zwiΩƒle i wyrazi£cie okre£la istotΩ patriotyzmu, wymagaj╣cego ofiary od ka┐dego obywatela. "WiΩzy", "pΩta", "trucizny" to nies│awne atrybuty niewoli - uszlachetnione jednak w kontek£cie "£wiΩtej mi│o£ci (...) Ojczyzny". Pie£± ta, nawi╣zuj╣ca do patriotycznej liryki konfederat≤w, zapocz╣tkowa│a nurt poezji, kt≤ry rozwinie siΩ ju┐ w warunkach niewoli - w okresie romantyzmu. Ka┐da ofiara z│o┐ona ojczyƒnie dla jej wolno£ci przynosi chlubΩ, a wiΩc "byle j╣ mo┐na wspom≤c, byle wspieraµ, Nie ┐al ┐yµ w nΩdzy, nie ┐al i umieraµ". Liryczna wznios│o£µ pojawia siΩ jednak rzadko w poezji Krasickiego. Dominuje w niej Rozum, a £rodkiem artystycznego wyrazu jest najczΩ£ciej komizm - satyra demaskuj╣ca z│o, b╣dƒ intelektualny dowcip, kt≤ry wyra┐a│ paradoksy ludzkiej egzystencji. Tak wiΩc w istocie oblicze poetyckie "ksiΩcia poet≤w" kszta│tuj╣ g│≤wnie utwory przenikniΩte przede wszystkim ┐ywio│em satyry i przepojone tendencj╣ wychowawcz╣, kt≤ra rzutuje bardzo silnie na ca│╣ jego tw≤rczo£µ.

Do utwor≤w tego typu nale┐╣ g│≤wnie poematy heroikomiczne "Myszeidos pie£ni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", w kt≤rych poeta okaza│ siΩ mistrzem parodii. Utwory te odznaczaj╣ siΩ lekko£ci╣, ironi╣ i humorem, co jest wynikiem umiejΩtnego ujΩcia b│ahego tematu w stylu eposu rycerskiego. "Myszeida" godzi│a w anarchiΩ szlacheck╣, o£miesza│a sferΩ obyczaj≤w i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczΩdza│a te┐ ciemnoty "zagnie┐d┐onej" w klasztorach. W wielu miejscach opowie£µ przybiera charakter satyryczny, aby skompromitowaµ aktualne z│o w Rzeczypospolitej, lecz aluzje do wsp≤│czesno£ci nigdy nie s╣ w "Myszeidzie" tak wyraziste, aby mog│y byµ odnoszone do rzeczywistych wydarze± i konkretnych ludzi. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny - "Monachomachia". Satyryczny obraz "£wiΩtych pr≤┐niak≤w" to £wiadomy cios poety wymierzony w o£wiatΩ kierowan╣ przez duchowie±stwo zakonne. O intencjach autora £wiadcz╣ s│owa jednego z bohater≤w:

"Szanujmy m╣drych, przyk│adnych, chwalebnych,

îmiejmy siΩ z g│upich , choµ i przewielebnych".

"Monachomachia" pozbawiona jest mimo wszystko bezpo£redniej napastliwo£ci, lecz obfito£µ reali≤w kompromituj╣cych ┐ycie zakonne mia│a swoj╣ wymowΩ.

Krasickiemu przy£wieca│ cel dydaktyczny, czego wyrazem mo┐e byµ jego stwierdzenie w zako±czeniu utworu: "Prawdziwa cnota krytyk siΩ nie boi". W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywa│a reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego £wiecki charakter, utw≤r Krasickiego by│ wa┐nym narzΩdziem w rΩkach wszystkich zwolennik≤w w walce o postΩp i o£wiatΩ. Jakby w obronie przed rozgniewanymi i obra┐onymi czytelnikami Krasicki napisa│ "AntymonachomachiΩ", w kt≤rej tylko pozornie wycofuje siΩ z wcze£niej przedstawionych pogl╣d≤w. Udowadnia, ┐e "Monachomachia" nie powinna dotkn╣µ tych, kt≤rzy s╣ w porz╣dku, a ci, kt≤rych dotknΩ│a, widocznie na krytykΩ zas│u┐yli. Kunsztowna ironia zabarwia r≤wnie┐ nader nieprzychylnie dla autora wypowiedzi braci zakonnych, dyskutuj╣cych nad tekstem "Monachomachii". Ko±czy to "odwo│anie" akcent czysto moralizatorski: przed braciszkami staje Prawda, by orzec, ┐e potwarzy nie nale┐y siΩ lΩkaµ, bo "sama pe│zn╣µ zwyk│a"; je£li za£ autor pisa│ prawdΩ - powinni siΩ poprawiµ.

Wy┐yny artyzmy Krasicki osi╣gn╣│ w obyczajowych "Satyrach" oraz "Bajkach i przypowie£ciach". "Satyry" piΩtnuj╣ pogo± za mod╣ cudzoziemsk╣ i ┐ycie nad stan, ods│aniaj╣ zdro┐no£ci ┐ycia dworskiego i zami│owanie do pija±stwa, krytykuj╣ rozrzutno£µ i marnotrawstwo, poddaj╣ krytyce wszelkie ujemne zjawiska spo│eczne, szkodliwe dla moralno£ci narodu. Nie brak w nich tak┐e akcent≤w spo│ecznych ("Pan nie wart s│ugi") i politycznych ("Do kr≤la"). WystΩpuj╣ tutaj satyry-kazania, skupiaj╣ce uwagΩ na zjawiskach og≤lnych, znamionuj╣cych kulturΩ XVIII wieku, kt≤ra z jednej strony pomaga postΩpowi w nauce, usuwa przes╣dy i zabobony, z drugiej za£ niepokoi obni┐eniem poziomu moralnego. Poeta dostrzeg│ sprzeczno£ci tkwi╣ce we wsp≤│czesnym £wiecie i ujawni│ je, krytykuj╣c to wszystko, co by│o z│e i niebezpieczne dla moralno£ci indywidualnej i spo│ecznej. "Pija±stwo" jest nie tylko krytyk╣ zgubnego na│ogu, odbieraj╣cego cz│owiekowi jego godno£µ, ale zawiera r≤wnie┐ smutn╣ refleksjΩ nad s│abo£ci╣ natury ludzkiej i bezsilno£ci╣ racjonalnych argument≤w. Za podsumowanie s╣d≤w Krasickiego o czasach, w jakich mu przysz│o ┐yµ, nale┐y uznaµ satyrΩ "îwiat zepsuty". Jest pe│na gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty £wiat, kt≤ry stworzy│ zepsute spo│ecze±stwo, kt≤rego nieprzemy£lane dzia│ania doprowadzi│y do os│abienia Rzeczpospolitej. Autor uwa┐a jednak, ┐e nie mo┐na poddawaµ siΩ ani rozpaczy, ani zaistnia│ej sytuacji, lecz bez wzglΩdu na rezultat, nale┐y broniµ kraju.

Prawdziwe mistrzostwo osi╣gn╣│ Krasicki w bajkach, kt≤re podobnie jak satyry, stanowi│y gatunek literacki rozpowszechniony w dobie o£wiecenia. Krasicki pisa│ zar≤wno bajki o tre£ci spo│ecznej i politycznej, jak i o problematyce moralnej, kt≤re wyra┐aj╣ filozofiΩ poety, g│osz╣ okre£lone zasady postΩpowania, formu│uj╣ idea│y ┐yciowe i przynosz╣ praktyczne wskazania. M╣dro£µ bajek wyp│ywa z wnikliwej obserwacji £wiata i ludzi. îwiat w bajkach, bΩd╣cy w istocie odbiciem rzeczywisto£ci, nie jest przedstawiony optymistycznie. Krasicki przedstawia £wiat bezwzglΩdnej przemocy, bezgranicznej g│upoty, niedorzecznych d╣┐e± i zgubnych aspiracji. Si│a znajduje siΩ w nim ponad prawem. W│adca, a jest nim w│adca absolutny, kieruje siΩ interesem w│asnym, podporz╣dkowuje sobie poddanych i robi to w spos≤b przewrotny pod mask╣ praworz╣dno£ci. Wiele jest w ┐yciu ob│udy, zar≤wno w spo│ecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych. Trudno o prawdziw╣ przyjaƒ±, kt≤ra sprawdza siΩ w chwilach pr≤by. O tych ponurych sprawach m≤wi poeta ze spokojem sceptycznego obserwatora, czΩsto z wykwintnym dowcipem, kt≤ry │agodzi pesymistyczn╣ prawdΩ o £wiecie.

Bajki s╣ wiernym odzwierciedleniem stosunk≤w i uk│ad≤w miΩdzyludzkich o ponadczasowej warto£ci, a przestrogi w nich zawarte i m╣dro£µ mora│≤w mog╣ zawsze s│u┐yµ jako bro± przeciwko skutkom ludzkiej g│upoty i niespodziankom codzienno£ci. Krasicki jest moralist╣. Uczy skromno£ci i umiaru, g│osi zasadΩ "z│otego £rodka", ostrzega przed z│udnymi pozorami. Chwali pracowito£µ i rzetelno£µ, ceni zdrowy rozs╣dek i do£wiadczenie, potΩpia natomiast pr≤┐no£µ, zarozumialstwo i lekkomy£lno£µ, co jest cech╣ charakterystyczn╣ ca│ej jego tw≤rczo£ci.

Wa┐n╣ rolΩ odegra│ tak┐e Krasicki w dziejach powie£ci polskiej. Z jego imieniem │╣czy siΩ bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powie£ci "Miko│aja Do£wiadczy±skiego przypadki". Na przyk│adzie dziej≤w swego g│≤wnego bohatera pragn╣│ Krasicki pouczyµ czytelnik≤w, jak wygl╣da ┐ycie przeciΩtnego szlachcica, jak siΩ przedstawia jego wychowanie, jakie gro┐╣ mu niebezpiecze±stwa, gdy dostanie siΩ pod z│e wp│ywy. Bohater powie£ci odradza siΩ moralnie dopiero dziΩki pracy. Praca stanowi bowiem warto£µ moraln╣ i jest tak┐e ƒr≤d│em zdrowia fizycznego. Powie£µ Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. W╣tek przygodowy splata siΩ tu z dydaktyk╣. Przygody bohatera zabawiaj╣, a jego dzia│alno£µ jako gospodarza i obywatela uczy i mo┐e stanowiµ wz≤r do na£ladowania.

Druga powie£µ Krasickiego - "Pan Podstoli" jest po czΩ£ci traktatem spo│eczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza siΩ do podr≤┐y narratora oraz do rozm≤w, kt≤re prowadzi on ze wzorowym gospodarzem, Panem Podstolim. Tre£ci╣ tych rozm≤w s╣ aktualne zagadnienia spo│eczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytu│owy utworu jest wzorem ziemianina-obywatela. Jest cz│owiekiem wykszta│conym, pracowitym, odznacza siΩ g│Ωbokim poczuciem odpowiedzialno£ci obywatelskiej. "Moribus antiquis" - motto zawarte we wstΩpie powie£ci mo┐na uznaµ za dewizΩ pana Podstolego. Kultywuje ona tradycje przesz│o£ci, z kt≤rych wyp│ywa przekonanie o tym, ┐e nie wolno w reformach spo│ecznych i£µ zbyt daleko. Tak wiΩc mo┐na z ca│╣ pewno£ci╣ stwierdziµ, ┐e ustami g│≤wnego bohatera, pana Podstolego, Krasicki wyra┐a│ pogl╣dy umiarkowane spo│ecznie, gdy┐ w jego rozumowaniu o£wiecenie oznacza g│≤wnie uzdrowienie stosunk≤w gospodarczych kraju i podniesienie og≤lnej kultury i o£wiaty.

Zdobycze Krasickiego s╣ widoczne na wielu p│aszczyznach artyzmu. Zaszczepi│ on na gruncie polskim pewne gatunki literackie, niekt≤re zastane uklasyczni│. Do perfekcji doprowadzi│ estetykΩ ┐artu. By│ w ca│ej tw≤rczo£ci dostojny, ale jednocze£nie prosty. Odegra│ on wa┐n╣ rolΩ w opracowaniu wzorca komedii dydaktycznej. W niezwyk│ej r≤┐norodno£ci i bogactwie dorobku literackiego "ksiΩcia poet≤w" wyczuwa siΩ jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii o£wiecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i powie£ciopisarz czu│ siΩ wychowawc╣ spo│ecze±stwa, wskazuj╣c i krytykuj╣c zjawiska ujemne, ale kreuj╣c tak┐e wzorce pozytywne. Uwydatnia│ warto£µ pracy, uczciwo£ci i rozs╣dku. Walczy│ z ciemnot╣, niezale┐nie od tego, pod jak╣ postaci╣ siΩ ona objawi│a. G│≤wne cechy tw≤rczo£ci Krasickiego takie jak trafno£µ obserwacji, jasno£µ i precyzja jΩzyka, mistrzostwo w wyra┐aniu wa┐kich tre£ci w aforystycznym skr≤cie oraz w operowaniu dowcipem, ironi╣, kpin╣ i parodi╣, znakomicie przystawa│y do przyjΩtej przez poetΩ koncepcji literatury jako narzΩdzia spo│ecznej edukacji, kt≤ra na p│aszczyƒnie literackiej zosta│a w spos≤b niezwykle kunsztowny i urozmaicony urzeczywistniona.