OBRADY SEJMU WIELKIEGO I JEGO REFORMY

Sytuacja wewnΩtrzna i miΩdzynarodowa Polski w latach 80 XVIII wieku by│a bardziej korzystna dla obozu reformatorskiego. Jego pozycjΩ umacnia│a publicystyczna dzia│alno£µ pisarzy politycznych takich jak - Hugo Ko││╣taj, czy Stanis│aw Staszic.

Zmieni│a siΩ te┐ sytuacja gospodarczo - spo│eczna. TZN. Pod wp│ywem przyjmowania siΩ wczesnokapitalistycznych form produkcji (druga po│owa XVIII wieku), pod wp│ywem rozwoju manufaktur magnackich umacnia siΩ rola mieszczan w ┐yciu gospodarczym. Popierali oni ob≤z walcz╣cy o reformy Rzeczpospolitej. Mimo korzystniejszej dla obozu reformatorskiego sytuacji walka o reformy w Polsce by│a uzale┐niona od charakteru sytuacji miΩdzynarodowej, od tego, czy zaborcy Polski nie bΩd╣ koncentrowali siΩ tylko na sprawie polskiej.

W latach 80 XVIII wieku korzystnym (dla Polski) elementem w sytuacji miΩdzynarodowej sta│a siΩ tzw. kwestia wschodnia. W sprawie tej chodzi│o o wojnΩ rosyjsko - tureck╣. RosjΩ w tej wojnie popiera│a Austria, a Prusy znalaz│y siΩ w przej£ciowej opozycji. Kr≤l Polski bΩdzie stara│ siΩ wykorzystaµ kwestiΩ wschodni╣ do walki o reformy. Licz╣c na poparcie Rosji, carycy Katarzyny II na reformy w Polsce doprowadzi│ do spotkania w Kanionie. Katarzyna II jednak nie wyrazi│a zgody na nie. Jednocze£nie powsta│ problem organizowania polskiego korpusu do poparcia Rosji w wojnie z Turcj╣. Pod pretekstem rozwi╣zania tej sprawy w 1788 roku zbiera siΩ Sejm , kt≤ry wkr≤tce odegra prze│omow╣ rolΩ w dziejach Polski jako Sejm Wielki lub Czteroletni. Od pocz╣tku sta│ siΩ szerok╣ walk╣ o reformy w Polsce. Marsza│kami Sejmu stali siΩ Stanis│aw Ma│achowski i Ksawery Sapiecha. Sejm od pocz╣tku zosta│ skonfederowany (decyzje przechodzi│y wiΩkszo£ci╣ g│os≤w i bez liberum veto).W czasie dyskusji powsta│y trzy obozy polityczne:

1. Hetma±ski - konserwatywny; dzia│a│ w nim Rzewuski, Branicki, SzczΩsny Potocki. Ob≤z by przeciwnikiem reform.
2. Ob≤z dworski (kr≤lewski) - reformatorski opowiada│ siΩ za reformami w oparciu o porozumienie z Rosj╣.
3. Ob≤z patriotyczny, kt≤ry opowiadaj╣c siΩ za reformami chcia│ je oprzeµ o wewnΩtrzne w│asne si│y i ewentualny sojusz z Prusami.

Obrady Sejmu przebiega│y w podnios│ej, patriotycznej atmosferze. W jej kszta│towaniu du┐╣ rolΩ odegra│a Kuƒnica ko││╣tajowska (Ko││╣taj i pisarze z nim zwi╣zani - Jakub Jasi±ski, Franciszek Salezy, Jezierski). Obok kuƒnicy wystΩpowali te┐ publicy£ci mieszcza±scy. Do Warszawy dociera│y echa pierwszych wyst╣pie± rewolucji francuskiej. Za rad╣ Ko││╣taja ≤wczesny prezydent w-wy - Jan Dekert wezwa│ na spotkanie w XI 1789 roku przedstawicieli 141 miast kr≤lewskich z ca│ej Rzeczpospolitej.

Mieszczanie podpisali tzw. ôakt zjednoczenia miastö, po czym w ciemnych strojach udali siΩ tzw. ôczarn╣ procesj╣ö na zamek do kr≤la i Sejmu.

Tam przedstawiono postulaty, kt≤re p≤ƒniej znajd╣ siΩ w ôprawie ustawy o miastachö. Czarna procesja wywo│a│a panikΩ w£r≤d niekt≤rych konserwatywnych pos│≤w, zaczΩto m≤wiµ o pocz╣tkach rewolucji podobnej do francuskiej. W tym samym czasie zaczΩ│y siΩ te┐ wyst╣pienia ch│opskie, kt≤re nasili│y siΩ wiosn╣ 1789 roku.

Wszystkie te fakty mia│y wp│yw na atmosferΩ obrad Sejmu. W pierwszej kadencji obrad:

1. Zniesiono RadΩ Nieustaj╣c╣,
2. Adama Pomi±skiego z czas≤w pierwszego Sejmu Rozbiorowego uznano jako zdrajcΩ narodu, przeprowadzono s╣d i usuniΩto z kraju, Sejm za┐╣da│ usuniΩcia obcych wojsk z Rzeczpospolitej.
3. Przyj╣│ reformΩ wojskow╣ planuj╣c sta│╣ armiΩ w liczbie 65 tys. (pierwotnie 100 tys.).Realizacja tej gwarantowa│a nastΩpn╣ reformΩ:
4. Skarbow╣. W/g niej opodatkowano duchowie±stwo i szlachtΩ. Duchowni mieli p│aciµ podatek w wysoko£ci 20% od swoich dochod≤w, a szlachta 10%. ReformΩ tΩ okre£la siΩ jako tzw. ôwieczyst╣ ofiarΩö lub ôofiarΩ 10 groszyö.

R≤wnie┐ w pierwszej kadencji dosz│o do podpisania uk│adu Polski z Prusami. Uk│ad ten zosta│ podpisany w 1790 roku i mia│ charakter antyaustriacki.

W drugiej kadencji :

1. Pozbawiono szlachtΩ nieposesjonat≤w zasiadania i g│osowania na sejmikach (ta decyzja po£rednio godzi│a w pozycjΩ magnaterii, kt≤ra wykorzystywa│a go│otΩ w walce politycznej).
2. W IV 1791 roku przyjΩto ustawΩ o miastach (prawo o miastach):

• mieszczanie uzyskali prawo nabywania ziem,
• dostΩpu do urzΩd≤w,
• uzyskiwania stopni oficerskich,
• zasiadania w Sejmie z g│osowaniem doradczym oraz decyduj╣cym w sprawach miast
• zawiera│a ona zakaz wiΩzienia mieszczan bez wyroku s╣dowego,
• przewidywa│a szersz╣ nobilitacjΩ,
• m≤wi│a o zniesieniu zakazu zajmowania siΩ rzemios│em i handlem przez szlachtΩ, co po£rednio umacnia│o pozycjΩ gospodarcz╣ i spo│eczn╣ mieszczan,
• odnosi│a siΩ do 141 miast kr≤lewskich.

NajwiΩkszymi osi╣gniΩciami Sejmu Czteroletniego by│y postanowienia dotycz╣ce reformy ustrojowej pa±stwa, kt≤r╣ przeprowadzono patrioci og│aszaj╣c konstytucjΩ 03 maja 1791 roku.

Konstytucja zosta│a przeprowadzona w formie zamachu stanu (pod nieobecno£µ konserwatywnych pos│≤w - nie wr≤cili oni jeszcze z £wi╣t wielkanocnych).

Przygotowywanie konstytucji trwa│o do£µ d│ugo, redagowanie odbywa│o siΩ w tajemnicy. NajwiΩkszy wp│yw na ukszta│towanie tre£ci ustawy mia│ kr≤l Stanis│aw August Poniatowski, tak┐e pose│ Piattoli oraz Ignacy Potocki, a tak┐e Hugo Ko││╣taj.

• W atmosferze do£µ napiΩtej przy obecno£ci tylko 1/3 pos│≤w, przy nacisku mieszczan W-wy, kt≤rzy zgromadzili siΩ na Placu Zamkowym i znaleƒli na galeriach gmachu Zamku Kr≤lewskiego rozpoczΩto s│ynn╣ sesjΩ. W dodatku stworzono wra┐enie jakoby Rzeczpospolitej grozi│ drugi rozbi≤r. Wtedy Poniatowski o£wiadczy│, ┐e jedyny ratunek widzi w przyjΩciu ustawy rz╣dowej, po czym natychmiast odczytano jej projekt i poddano dyskusji. W reakcji na te fakty histerycznie oponowa│ zwolennik Branickiego pose│ Suchorzewski, ale Izba Poselska przyjΩ│a ustawΩ, po czym odby│o siΩ uroczyste zaprzysiΩ┐enie konstytucji. NastΩpnego dnia niewielka grupka pos│≤w z│o┐y│a manifest protestacyjny. Nie spowodowa│ on jednak ┐adnych konsekwencji. Protesty uniewa┐niono. PrzyjΩta ustawa by│a pierwsz╣ reform╣ przeprowadzon╣ w Polsce w XVIII wieku bez obecno£ci obcych wojsk w kraju. Polska wykaza│a jakie rozwi╣zania ustrojowe odpowiada│yby jej potrzebom i tradycjom. Ta ustawa by│a drug╣ na £wiecie konstytucj╣ po ameryka±skiej z 1787 roku. Po raz pierwszy regulowa│a dwie zasadnicze sprawy:
• organizacjΩ w│adz pa±stwowych
• prawa i obowi╣zki obywateli.

Po raz pierwszy okre£lenie obywatela i narodu odnosi│o siΩ nie tylko do samej szlachty, ale te┐ do mieszczan i ch│op≤w. Konstytucja zachowywa│a dotychczasowe , og≤lne przywileje szlachty, zwiΩksza│a jednak prawa dla mieszczan (ca│╣ ustawΩ o miastach w│╣czono do niej), pozbawia│a jednak wyraƒnie dotychczasowych praw go│otΩ szlacheck╣. Konstytucja pozbawia│a szlachtΩ prawa najwy┐szej zwierzchno£ci nad ch│opem, dok│adnie stwierdza│a ┐e ch│op≤w przejmuje siΩ ôpod opiekΩ pa±stwa i rz╣du krajowegoö. Zapewnia│a te┐ wolno£µ osobist╣ nowym osadnikom zza granicy. ZachΩca│a te┐ pan≤w do zawierania z poddanymi um≤w dotycz╣cych ich £wiadcze±. W ten spos≤b konstytucja otwiera│a drogΩ do integracji pa±stwa w stosunku miΩdzy poddanymi, a szlacht╣. Sprawa ch│opska zosta│a postawiona jako og≤lnopa±stwowa.

Najbardziej istotne zmiany wprowadza│a do funkcjonowania pa±stwa (organizacji najwy┐szych w│adz pa±stwowych).W/g niej nast╣pi│o dalsze scalenie pa±stwa polskiego i litewskiego, tzn. Zosta│y zlikwidowane odrΩbne instytucje centralne, wprowadzono wsp≤lne wojsko i skarb, zachowano jednak odrΩbno£ci prawne, ale szlachta litewska uzyska│a prawo obsadzania po│owy stanowisk w organach centralnych. Tym samym konstytucja znosi│a dotychczasowy dualizm pa±stwowy utrwalony w nastΩpstwie unii lubelskiej z 1569 roku. Konstytucja oparta by│a o monteskiuszowski podzia│ w│adzy tylko pa±stwowej, chocia┐ tylko czΩ£ciowo j╣ realizowano. Najwy┐szym organem w│adzy pozostawa│ sejm. Nie traci│ szlacheckiego charakteru, lecz usprawniono jego dzia│anie. Dla sejmu ustanowiono dwuletni╣ kadencjΩ. W tym czasie sejm mia│ byµ ôzawsze gotowyö. W razie potrzeby sejm zwo│ywa│ sejm lub marsza│ek. W g│osowaniu zniesiono liberum veto, podejmowano wiΩc decyzje wiΩkszo£ci╣ g│os≤w ustawodawstwo, a tak┐e uchwalanie podatk≤w i kontrola innych organ≤w pa±stwowych. Konstytucja znosi│a instrukcje poselskie . Od tej pory sta│y siΩ tylko zaleceniami nie zawsze obowi╣zuj╣cymi. Co 25 lat mia│ zbieraµ siΩ sejm konstytucyjny i tylko on m≤g│ zmieniaµ fundamentalne podstawy prawa w Polsce.

Konstytucja wprowadza│a monarchiΩ dziedziczn╣ w miejsce elekcyjnej. Przewidywa│, ┐e tron po Stanis│awie Augu£cie mia│ trzymaµ jeden z Vetin≤w z linii saskiej. W ten spos≤b starano siΩ zmniejszyµ mo┐liwo£µ ingerencji pa±stw obcych w sprawy polskie. Konstytucja znosi│a odpowiedzialno£µ monarchy, co poprzednio by│o ƒr≤d│em rokosz≤w i konfederacji. Odpowiedzialni przed sejmem byli ministrowie (w│a£nie w Polsce w/g niej po raz pierwszy w £wiecie wprowadzano odpowiedzialno£µ ministr≤w przed parlamentem). Konstytucja powo│ywa│a nowy system w│adzy wykonawczej tzw. ôStra┐ Prawö. Sk│ada│a siΩ ona z kr≤la (kt≤ry jej przewodniczy│), prymasa, piΩciu ministr≤w, policji spraw wew., interes≤w zagranicznych, wojny, skarbu), nastΩpcy tronu, marsza│ka sejmu z g│osem doradczym. Ministr≤w powo│ywa│ kr≤l.