Kultura miΩdzywojnia
ôPrze┐ywamy epokΩ niepor≤wnywaln╣ z ┐adn╣
w historii Polski; nic w naszych dziejach
nie da siΩ zestawiµ z faktem zniesienia rozbior≤w;
tylko raz stopa wiek≤w mija tak╣ chwilΩ.ö
T.Peiper
Nigdy przedtem i nigdy potem w historii Polski nie by│o okresu w kt≤rym kultura rozwija│a siΩ tak bujnie. Lata 1918-1939 to lata kiedy nar≤d Polski zyska│ to┐samo£µ i musia│ nauczyµ siΩ ┐yµ na nowo. Jak wa┐nym okresem by│o dwudziestolecie miΩdzywojenne i jak wielkie postΩpy i osi╣gniΩcia mia│ nar≤d polski £wiadczyµ mo┐e chocia┐by stosunek do sprawy polskiej. Po roku 1939 istnienie pa±stwa Polskiego nie by│o choµby przez chwilΩ poddawane dyskusji , jedynie zastanawiano siΩ nad granicami i ustrojem Rzeczypospolitej co w £wietle kr≤tkiego okresu , kiedy to zrz╣dzenie losu podarowa│o Polsce mo┐liwo£µ bycia ônormalnymö pa±stwem ,sukcesem ogromnym. Jak wa┐n╣ jest sprawa kultury w dziejach narodu widzimy na przyk│adzie w│a£nie Polski kiedy to po latach zniewolenia i trwania na przek≤r zaborcom ludzie nie zatracili swojej pa±stwowo£ci i £wiadomo£ci. Po odzyskaniu niepodleg│o£ci i znalezieniu siΩ w nowej sytuacji , w pierwszych latach po wojnie , przewa┐a│y nurty artystyczne wyra┐aj╣ce wielki entuzjazm . Odbudowa odrodzonego pa±stwa ,towarzysz╣ca temu rado£µ ,odczuwalna niezale┐no£µ znalaz│y odzwierciedlenie w literaturze , kt≤ra zamanifestowa│a te pozytywne nastroje i zwi╣zan╣ z nimi £wiadomo£µ tw≤rczej swobody:ôOjczyzna moja wolna, wolna...
WiΩc zrzucam z ramion p│aszcz Konradaö
(Czarna wiosna) A.S│onimski
Pocz╣tkowe trudno£ci zwi╣zane by│y z poziomem kultury w poszczeg≤lnych zaborach. Oczywi£cie jedynie w Galicji wolno£µ by│a na tyle nieskrΩpowana ,┐e ┐ycie kulturalne mog│o toczyµ siΩ na poziomie europejskim i to w│a£nie do zaboru austriackiego dor≤wnaµ musia│a pozosta│a czΩ£µ kraju.
Epoka ta zaczΩ│a siΩ w listopadzie. Jesienny, pochmurny wiecz≤r przyni≤s│ Polsce wolno£µ û wymarzon╣, wy£nion╣, wyczekiwan╣. Po eksplozji rado£ci nadszed│ jednak czas refleksji. Pa±stwo, kt≤re w marzeniach Polak≤w jawi│o siΩ jako idealne, wcale takim nie by│o. Trudno£ci gospodarcze ,inflacja, strajki, zamordowanie pierwszego prezydenta û to prawdziwa rzeczywisto£µ II Rzeczypospolitej. S. »eromski pisze Przedwio£nie, kt≤ra zawiera diagnozΩ stanu pa±stwa na pocz╣tku lat dwudziestych i okre£la szanse jego rozwoju. Ostrzega. Nie minie wiele czasu, a literatura znowu bΩdzie musia│a ostrzegaµ. Przed zagro┐eniem ze strony faszyzmu, wojn╣, zag│ad╣, degradacj╣ kultury. Nadejd╣ straszne dni wrze£nia. Dwie pamiΩtne daty: pierwszy i siedemnasty. I £mierµ, kt≤ra sta│a siΩ symbolem: samob≤jstwo Stanis│awa Ignacego Witkiewicza.»yje jeszcze i brane jest za wz≤r drugie pokolenie pisarzy M│odej Polski. W 1924 Reymont otrzymuje NagrodΩ Nobla za powie£µ ôCh│opiö , inni tzw. ôpisarze │╣czno£ciö to Tadeusz Boy-»ele±ski , Leopold Staff i Bole£│aw Le£mian. Z ich wzorc≤w korzysta m│odsze pokolenie : Maria D╣browska ,Zofia Na│kowska czy Jaros│aw Iwaszkiewicz. Odzyskanie niepodleg│o£ci mia│o dla kultury wielkie znaczenie. Arty£ci zaczΩli powo│ywaµ zwi╣zki i ugrupowania , co wcze£niej by│o nie mo┐liwe. Poeci w owym czasie skupieni zostali w trzech ugrupowaniach . Awangarda Krakowska to ludzie skupieni wok≤│ Tadeusza Peipera i jego pisma ôZwrotnicaö. Z cz│onk≤w nale┐y wymieniµ przede wszystkim J.Przybosia ,Jana Parandowskiego oraz Adama Wa┐yka. G│osili oni zwi╣zek literatury z teraƒniejszo£ci╣ w przeciwie±stwie do przysz│o£ciowego futuryzmu . Najbardziej pasjonuj╣cym tematem mia│o byµ ┐ycie wielkich miast sk╣d has│o: ô3 x M û miasto , masa , maszynaö. G│osili r≤wnie┐ postulat ekwiwalentyzacji uczuµ co oznacza│o wstyd uczuµ i ich okie│znanie poniewa┐ poeta ma streszczaµ £wiat a nie odtwarzaµ swoje wnΩtrze.
ô»agaryö to ugrupowanie poet≤w skupionych wok≤│ czasopisma o takiej w│a£nie nazwie maj╣ce swoj╣ siedzibΩ w Wilnie. Orientacja ta nosi│a nazwΩ drugiej awangardy. Nale┐eli do niej m.in.: Jerzy Putrament , Czes│aw Mi│osz , Teodor Bujnicki oraz Antoni Go│ubiew.
Ich tw≤rczo£µ to poezja pokoleniowa. Podmiot liryczny to zbiorowo£µ . U nich nie m≤wi siΩ ôjaö ,lecz ômyö. Cz│owiek to male±ki ,skromny element £wiata , to ôpy│ek dmuchawca na │╣kach czarnych £wiataö (Cz.Mi│osz) . Dominuj╣ca tematyka to katastrofizm a ulubiony styl to nawi╣zanie do stylu biblijnego poprzez zastosowanie paralaksy ,kt≤ra dodaje wypowiedzi patosu i wznios│o£ci.
Najwa┐niejszym chyba i najbardziej wp│ywowym ugrupowaniem poetyckim okresu dwudziestolecia , nie mieszcz╣cym siΩ w pojΩciu awangardy s╣ Skamandryci. Przedstawiciele to tzw. ôwielka pi╣tkaö czyli: Julian Tuwim, Jan Lecho±, Antoni S│onimski, Kazimierz Wierzy±ski i Jaros│aw Iwaszkiewicz.Potem do│╣czyli Kaziemiera I││akowicz≤wna , Maria Pawlikowska-Jasnorzewska oraz Jerzy Libert. Pocz╣tki ugrupowania zwi╣zane s╣ z Uniwersytetem Warszawskim i wydawanym tam pismem ôPro Arte et Studioö. NastΩpnie ukazywa│y siΩ ôSkamanderÆ i ôWiadomo£ci Literackieö. Form╣ dzia│alno£ci Skamadryt≤w by│ tak┐e kabaret ôPod Pikadoremö. Poeci Ci chcieli unikn╣µ uog≤lnie± i nie tworzyli jasno przedstawionego programu jednak wskazaµ kilka za│o┐e± tej grupy jak : zwi╣zek poezji z teraƒniejszo£ci╣ ,kult ┐ycia , witalizm , ┐╣danie doskona│o£ci artystycznej oraz postulat absolutnej wolno£ci w doborze temat≤w i £rodk≤w wyrazu czego przyk│adem mo┐e byµ jeden z tekst≤w Bruno Jasie±skiego (futurysta ale wzoruj╣cy siΩ na Skamandrze) : ôSpszedaje £Ω pu│ darmo stare tradycje[...].BΩdƒemy zwoziµ taczkami z placuw ,skweruw i ulic ±e£wie┐e mumie mickiewiczuw i s│owackih.ö Tak w│a£nie dzia│ali futury£ci .Pogarda dla dziedzictw kultury i ortografii to bluƒnierstwo ale jeszcze wa┐niejsze by│y deklaracje estetyczne. Stern i Wat a tak┐e Jasie±ski wychwalali ordynarno£µ i trywialno£µ , deklarowali np. ┐e: ôgga g╣siora jest piΩkniejsze od £piewu s│owikaö. Uderzali w odwieczne przekonania ,┐e sztuka jest rzecz╣ wznios│╣ i ┐e we wznios│ym stylu powinna opiewaµ ôpoetyckieö tematy.
Dwoma postaciami kt≤rych tw≤rczo£µ zwi╣zana jest z dalej wymienionymi formistami i Witkacym s╣ Bruno Schulz oraz Witold Gombrowicz. Ten pierwszy czyni╣c punktem wyj£cia swych opowiada± do£wiadczenia osobiste , wprowadza je w kr╣g symboli i mit≤w uniwersalnych , tym samym nawi╣zuje do teorii psychologicznych Z.Freuda oraz zw│aszcza Karola Junga.Drugi natomiast odwo│uje siΩ do surrealistycznej techniki obrazowania opartej na zestawieniach sprzecznych argument≤w , nag│ych skojarze± oraz zerwaniu z zasad╣ prawdopodobie±stwa w konstrukcji zdarze± i postaci.
Je£li chodzi o architekturΩ to przede wszystkim w 1920 roku uznano Wawel za gmach reprezentacyjny i go odnowiono. Podobnie Zamek Kr≤lewski w Warszawie, Pa│ac pod Blach╣, úazienki i Belweder. ZajΩto siΩ r≤wnie┐ budow╣ i renowacj╣ muze≤w spo£r≤d kt≤rych prym wiod│o Muzeum Narodowe w Warszawie . Bodƒcem i polem do popisu dla architekt≤w by│ fakt ,i┐ nowo odrodzone pa±stwo mia│o du┐e zapotrzebowanie na budynki u┐yteczno£ci publicznej gdzie g│≤wnym architektem by│ Stanis│aw Nowakowski . Kolejn╣ spraw╣ by│o wielkie o┐ywienie poczucia narodowo£ci co przyczyni│o siΩ do zapotrzebowania na powstanie w│asnego stylu wobec czego wielk╣ karierΩ zrobi│ eklektyzm narodowy (tzw. styl dworkowy) w kt≤rym g│≤wnymi przedstawicielami byli T.To│wi±ski i R.Gutt. Powstawa│o wiele osiedli mieszkaniowych oraz gmach≤w urzΩd≤w i biur. P≤ƒniej w latach trzydziestych realizowano koncepcje zainspirowane inspirowane programem Le CorbusierÆa i szko│y Bauhaus. Przeznaczenie tej architektury to przede wszystkim funkcjonalno£µ. Wielkim osi╣gniΩciem by│a budowana praktycznie od podstaw Gdynia.
Osi╣gniΩµ a polu muzycznym mo┐e nie by│o wiele ale to w│a£nie ta dziedzina zrobi│a bodaj┐e najwiΩksz╣ karierΩ miΩdzynarodow╣ spo£r≤d ca│ej sztuki XX-lecia. Okres ten to prymat trzech ludzi : Jan Kiepura û £piewak , kompozytor Karol Szymanowski oraz pianista a tak┐e wielki polityk J.I. Paderewski.
Malarstwo miΩdzywojnia to g│≤wnie Krak≤w i ukonstytuowana na gruncie kubizmu grupa malarzy formist≤w. Jej trzon to Tytus Czy┐ewski ,Leon Chwistek oraz bracia Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie. Grupa za│o┐ona w 1917 do kt≤rej po wojnie do│╣czy│ Witkacy. Spo£r≤d satelit≤w grupy wyr≤┐niµ nale┐y bez w╣tpienia Leona Schillera ,p≤ƒniejszego wybitnego re┐ysera teatralnego. Grupa nie by│a sformalizowana . ú╣czy│o ich przede wszystkim przekonanie ,┐e sztuka nie jest odtworzeniem rzeczywisto£ci. Nie skupiali siΩ na jednym kierunku . Nawi╣zywali do r≤┐nych kierunk≤w ,przede wszystkim za£ do ekspresjonizmu i kubizmu na gruncie kt≤rego grupa ta powsta│a.
Tytus Czy┐ewski nie podejmowa│ za│o┐e± teoretycznych i nasyca│ swe obrazy emocjo-nalno£ci╣ wbrew za│o┐eniom kubizmu. Czy┐ewski pisa│ r≤wnie┐ wiersze lecz nie odznaczy│ siΩ niczym szczeg≤lnym na tym polu.
Zbigniew Pronaszko by│ malarzem i rzeƒbiarzem. Najwybitniejszym jego dzie│em rzeƒbiarskim by│ dzi£ ju┐ nie istniej╣cy pomnik Adama Mickiewicza w Wilnie.Spo£r≤d formist≤w du┐╣ rolΩ odegrali Leon Chwistek i Witkacy.Leon Chwistek by│ wybitnym matematykiem i logikiem. Jego tw≤rczo£µ malarska sk│ania│a siΩ ku ekspresjonizmowi i futuryzmowi.Opracowa│ w│asn╣ teoriΩ ôstrefizmuö û podzia│ obrazu na strefy form i kolor≤w wed│ug kt≤rej tworzy│ swoje kompozycje.
Osobny rozdzia│ stanowi osoba Stanis│awa Ignacego Witkiewicza. Ca│a tw≤rczo£µ Witkacego, nie tylko malarstwo opiera│a siΩ na teorii Czystej Formy. Tw≤rczo£µ dramatyczna Witkacego odnios│a najwiΩksze sukcesy spo£r≤d jego dzie│. Pos│uguje siΩ w niej podobnie jak Gombrowicz grotesk╣ i deformacj╣.
W okresie dwudziestolecia zawrotn╣ karierΩ zrobi│y radio i film jednak jako tylko £rodki masowego przekazu nie mog│y konkurowaµ z sztuk╣ tak╣ jak malarstwo czy poezja wobec czego w Polsce nie by│y tak bardzo rozpowszechnione z czym zwi╣zany jest te┐ brak wiΩkszych sukces≤w naszych rodak≤w w tych dziedzinach.
Ogromne znaczenie dla ┐ycia spo│ecznego i presti┐u II Rzeczpospolitej mia│a nauka. Dziedzina wymagaj╣ca wielkich nak│ad≤w pieniΩdzy oraz tw≤rczych umys│≤w i talent≤w. W okresie miΩdzywojnia nast╣pi│a du┐a intensywno£µ bada± co zaowocowa│o wymiernymi rezultatami i korzy£ciami.Wielkimi sukcesami na arenie miΩdzynarodowej pochwaliµ siΩ mo┐e polska matematyka kt≤rej to trzej profesorowie UW: Zygmunt Janiszewski , Stefan Mazurkiewicz oraz Wac│aw Sierpi±ski zyskali rozg│os dziΩki czasopismu ôFundamenta Mathematicaeö po£wiΩconemu g│≤wnie logice oraz teoriom mnogo£ci i funkcji rzeczywistych. Pismo to opr≤cz tego ┐e by│o jednym z najbardziej uznanych i rozchwytywanych pism , wykszta│ci│o kolejne pokolenie matematyk≤w.
Biologia to r≤wnie┐ pasmo sukces≤w polskich profesor≤w. Przede wszystkim nale┐y wspomnieµ o pracach Kazimierza Funka nad witaminami oraz Ludwika Hirszfelda nad grupami krwi (kt≤rego dzie│em s╣ oznaczenia obowi╣zuj╣ce na ca│ym £wiecie).
Stanis│aw Bry│a , specjalista ds. spawalnictwa ,kt≤rego prace nad budowaniem most≤w znacznie wyprzedza│y konkurent≤w , Mieczys│aw Wolfke odkrywca ciek│ego helu zwanego helem II czy te┐ Ignacy Mo£cicki to profesorowie b╣dƒ te┐ uczeni darzeni estym╣ nie tylko w Polsce ale r≤wnie┐ i poza granicami kraju ze wzglΩdu na swe odkrycia i trud w│o┐ony w pracΩ nad rzeczami dot╣d nieznanymi.
Wydawaµ by siΩ mog│o i┐ nikt nie bΩdzie w stanie przebiµ osi╣gniΩµ Marii Sk│odowkiej-Curie dwukrotnej laureatki nagrody Nobla .Jednak tradycje rodzinne podtrzyma│a c≤rka Irena Joliot-Curie kt≤ra otrzyma│a Nobla w roku 1935 w dziedzinie chemii za syntezΩ nowych element≤w radioaktywnych. Po raz pierwszy wykaza│a ona i┐ elementy radioaktywne mo┐na otrzymywaµ w spos≤b sztuczny. Jest jednak w tym przypadku ma│a niejasno£µ, ot≤┐ Irena nie by│a tak do ko±ca Polk╣ jednak korzenie czyni╣ z niej p≤│-PolkΩ wobec czego mo┐emy £mia│o dopisaµ j╣ do panteonu zas│u┐onych nauce Polak≤w. Nie przebi│a ona oczywi£cie osi╣gniΩµ swojej zdolnej matki jednak dziΩki temu i innym sukcesom zdo│a│a chocia┐ wyj£µ z jej cienia.
Nauki humanistyczne r≤wnie┐ by│y reprezentowane przez siln╣ grupΩ naukowc≤w.
îwiatow╣ karierΩ zrobi│ Bronis│aw Malinowski uznany za jednego z ojc≤w etnologii dziΩki badaniom Nowej Gwinei i na Wyspie Tobrianda .
Na terenie Polski r≤wnie┐ dzia│ali archeologowie : W 1934 roku para W. Antoniewski i J. Kostrzewski znaleƒli Biskupin.
Dzia│a wielu wybitnych historyk≤w. M. Handelsman - historyk i pedagog bada stosunki polsko-francuskie w okresach £redniowiecznym i nowo┐ytnym. S. Kutrzeba bada historiΩ prawa polskiego .Tym samym tematem oraz dodakowo ustrojem polski oraz s╣downictwem zajmuje siΩ M. Bazler. Franciszek Bujak zapocz╣tkowa│ w Polsce badania nad demografi╣ i metrologi╣ by│ r≤wnie┐ badaczem gospodarki polskiej.
Ostatnim ale niemniej wa┐nym jest slawista A. Brucker znawca folkloru i jΩzyka staropolskiego oraz badacz kultury religijnej.
Okres dwudziestolecia wojennego jako okres bardzo intensywnych poszukiwa± prac i zmian umo┐liwi│ Polakom choµby czΩ£ciowo nadrobiµ czas stracony pod zaborami.
Jak ju┐ wcze£niej wspomnia│em by│ to czas przemian jakiego wcze£niej nie by│o i najprawdopodobniej nie bΩdzie. Napisano i wydano ogromn╣ ilo£µ ksi╣┐ek , najprawdopodobniej ilo£µ ta jest najwiΩksz╣ liczb╣ wydanych ksi╣┐ek za ┐ycia autor≤w. Poprawienie statusu kulturalnego Polski w Europie przyczyni│o siΩ do wzmo┐onej wsp≤│pracy profesor≤w z ca│ego £wiata z Polsk╣. Mo┐na zaryzykowaµ stwierdzenie ,┐e tak spojone spo│ecze±stwo mog│oby przetrwaµ kolejne dziesi╣tki lat o czym mogli£my siΩ przekonaµ podczas namiastki tego po oku 1939. Wysi│ek narodu nie poszed│ na marne poniewa┐ Polacy potrafi╣ prze│amaµ ka┐d╣ barierΩ co udowodnili dokonuj╣c kulturalnego awansu na wielka skalΩ w pierwszych latach naszego wieku.
Bartek Olasik
ICQ UIN 6337341