Stosunki polsko-litewskie XIV-XVI w.

Niezbyt £wietnie sko±czy│ siΩ okres piastowski dla polskiego pa±stwa i narodu. W por≤wnaniu z pocz╣tkami za Boles│aw≤w sprzed czterech niemal wiek≤w by│a spu£cizna Kazimierzowa okaleczonym zrΩbem bez najbujniejszych, najkonieczniejszy do ┐ycia konar≤w. Straci│a Polska ≤wczesna swe pobrze┐e morskie na rzecz kolonialnego pa±stwa ko£cielno-niemieckiego, straci│a îl╣sk na rzecz korony czeskiej w obrΩbie £wiΩtego rzymskiego imperium niemieckiego narodu", straci│a Grody Czerwie±skie, zajΩte przez WΩgr≤w. Taki by│ obraz pa±stwa u progu XV-go wieku. Polska potrzebowa│a silnego w│adcy oraz mΩ┐a dla m│odej kr≤lowej Jadwigi. 11. stycznia 1386 roku pos│owie polscy podpisali w Wa│kowysku pergamin, bΩd╣cy stwierdzeniem ze strony Korony, ┐e Jagie││o (wielki ksi╣┐Ω litewski; syn Olgierda) obrany zosta│ kr≤lem i panem" i ┐e dostanie JadwigΩ za ┐onΩ. Dopiero 2. lutego 1386 roku zjazd obu stron w Lublinie dokona│ pierwszej rzeczywistej unii Polski z Litw╣. Tradycja zarezerwowa│a jednak nazwΩ unii lubelskiej" dla uk│adu ko±cowego i ostatecznego, zawartego w bez ma│a 200 lat p≤ƒniej w tym samym mie£cie. Rozpatrzmy jakie by│y racje zar≤wno strony litewskiej jak i polskiej do zawarcia tego aktu. Po pierwsze w grΩ wchodzi│o wzajemne zabezpieczenie siΩ przed agresj╣ krzy┐ack╣. Drugim wa┐nym czynnikiem by│ problem Rusi. Panowie ma│opolscy d╣┐yli do utrzymania czy rozszerzenia swych wp│yw≤w na Podolu i Wo│yniu. Ale jeszcze wyraƒniej wystΩpowa│y tu interesy bojar≤w litewskich. Trzecim czynnikiem dzia│aj╣cym na rzecz unii by│y interesy Ko£cio│a katolickiego, kt≤ry chcia│ zdobyµ dla swoich wp│yw≤w olbrzymie obszary poga±skie lub zwi╣zane z Ko£cio│em bizantyjskim. Czwartym czynnikiem popieraj╣cym zwi╣zek by│o mieszcza±stwo. Tak na terenie KsiΩstwa Litewskiego jak i na obszarze Polski wielkim handlem zajmowa│ siΩ w XIV wieku patrycjat do£µ jednolity spo│ecznie i ze wzglΩdu na silne wp│ywy niemieckie do£µ jednolity kulturalnie. Wa┐n╣ przyczynΩ stanowi│o d╣┐enie feuda│≤w litewskich do zapewnienia sobie praw analogicznych z prawami feuda│≤w polskich. Wreszcie w 80-tych latach XIV wieku dzia│a│y jeszcze inne przyczyny. Wielki ksi╣┐Ω litewski przez zdobycie korony zapewnia│ sobie wyj╣tkow╣ pozycjΩ w£r≤d rozrodzonych przedstawicieli dynastii. Kierownikom polityki polskiej natomiast unia pozwala│a na zdobycie wiΩkszej pozycji na arenie miΩdzynarodowej, uniezale┐nienie siΩ od aliansu z WΩgrami, zabezpieczenie siΩ od Luksemburg≤w. Wszystkie te przyczyny z│o┐y│y siΩ i na powstanie, i na jej trwa│o£µ, mimo ┐e r≤┐ne przyczyny czynnik≤w poszczeg≤lnych fazach, w r≤┐nym stopniu wp│ywa│y na jej tre£µ i stale zmieniaj╣ce siΩ formy. Znamy ju┐ przyczyny. Mo┐emy zatem przej£µ do postanowie±. W Krewie za po£lubienie Jadwigi W│adys│aw Jagie││o zobowi╣za│ siΩ wraz z ca│╣ Litw╣ przyj╣µ chrzest w obrz╣dku │aci±skim, a ziemie Wielkiego KsiΩstwa Litewskiego przy│╣czyµ do Korony Kr≤lestwa Polskiego. Ta ostatnia sprawa nie by│a jednak jasna dla obu stron, Jagie││o bowiem rozumia│ przez przy│╣czenie (s│owo applicare w dokumencie krewskim) po│╣czenie Litwy i Polski pod jego panowaniem, mo┐now│adztwo za£ polskie jako wcielenie Litwy do Polski. Nowy kr≤l zobowi╣za│ siΩ r≤wnie┐ do odzyskania ziem utraconych przez Kr≤lestwo Polskie.

Pa±stwo litewskie by│o jednak zbyt silne, by podporz╣dkowaµ siΩ Polsce, mimo ┐e ju┐ w XIV wieku rozpocz╣│ siΩ proces unifikacji szlachty - bardzo przecie┐ r≤┐nych - kraj≤w. Rzecznikiem samodzielno£ci Litwy i zerwania unii z Polsk╣ sta│ siΩ Witold ( wielki ksi╣┐Ω litewski; syn Kiejstuta i Biruty, brat stryjeczny W│adys│awa II Jagie││y), pragn╣cy ca│kowitej niezale┐no£ci i korony. D╣┐y│ on do stworzenia pa±stwa obejmuj╣cego wszystkie ziemie kultury ruskiej. W latach 1389-90 podj╣│ pr≤bΩ przejΩcia w│adzy na Litwie. Odni≤s│ pora┐kΩ i zbieg│ do Krzy┐ak≤w. Wraz z nimi wyprawia│ siΩ na LitwΩ. 4. sierpnia 1392 roku dosz│o do ugody ostrowskiej. Na jej podstawie Jagie││o Witoldowi nie tylko ca│╣ jego ojcowiznΩ ustΩpowa│ i Wo│ynia z úuckiem, ale powierza│ mu tak┐e reprezentacjΩ na Litwie w│a£ciwej w│adzy kr≤lewskiej. Pod│o┐em zasadniczym tego porozumienia by│o utrzymanie w ca│ej pe│ni nie naruszonego niczym dzie│a z lat 1385/86. Jednak ju┐ w 1398 roku zawar│ uk│ad soli±ski z Krzy┐akami, na mocy kt≤rego odst╣pi│ im »mudƒ w zamian za pomoc w walce z Rusi╣ i Tatarami. Jednak┐e na przeszkodzie realizacji tych plan≤w stanΩ│a klΩska, jak╣ poni≤s│ (wraz z posi│kuj╣cymi go panami polskimi) w 1399 roku nad rzek╣ Worskla w bitwie z wojskami tatarskimi. KlΩska ta oraz powstanie ludno£ci litewskiej doprowadzi│y do ponownego zbli┐enia z Polsk╣.

W 1401 roku zosta│a zawarta nowa umowa, w Wilnie i Radomiu, uznaj╣ca odrΩbno£µ Litwy i Witolda (magnus dux wielki ksi╣┐Ω) jako do┐ywotnio panuj╣cego ksiΩcia Litwy, pod zwierzchni╣ w│adz╣ Jagie││y (supremus dux najwy┐szy ksi╣┐Ω). Pod bezpo£rednim wp│ywem stosunk≤w spo│ecznych panuj╣cych w Polsce akty unii zosta│y zatwierdzone nie tylko przez kr≤la, ksiΩcia i pan≤w polskich, ale i przez bojar≤w litewskich. W 1401 roku Litwa przyst╣pi│a te┐ do walki z Krzy┐akami, kt≤ra zako±czy│a siΩ dla Witolda niezbyt pomy£lnie w 1404 roku. Sprawy krzy┐ackie i konieczno£µ po│o┐enia kresu nowym niepokojom na granicach obu pa±stw le┐a│y te┐ u podstaw nowego uk│adu miΩdzy Polsk╣ a Litw╣. Na zjeƒdzie, kt≤ry odby│ siΩ w paƒdzierniku 1413 roku w Horodle, obie strony zmodyfikowa│y prawny stan rzeczy. Przede wszystkim ostatecznie stwierdzona zosta│a odrΩbno£µ Litwy. Po £mierci Witolda na tron wielkoksiÜ┐Ωcy mia│ wst╣piµ - w porozumieniu z Polsk╣ - nowy w│adca. W tej sytuacji unia oznacza│a sojusz miΩdzy dwoma r≤wnorzΩdnymi pa±stwami., Litwa zobowi╣zywa│a siΩ do nie│╣czenia siΩ z wrogami Polski. R≤wno£µ obu stron potwierdzona te┐ by│a przez kolejne postanowienia. Katolickie rody bojarskie uzyska│y od Jagie││y i Witolda takie same przywileje, jakimi cieszy│a siΩ polska szlachta. ZewnΩtrznym tego przejawem i manifestacj╣ by│o przyjΩcie 47 najwiΩkszych rod≤w do herb≤w szlachty polskiej. Sam akt unii wymienia przy tym stanowiska pa±stwowe, kt≤re odpowiadaµ mia│y analogicznym polskim - wojewodom, kasztelanom, starostom. Znaczenie tego nie polega│o jedynie na na£ladowaniu wzor≤w polskich. Sytuacja polityczno-spo│eczna istniej╣ca w Koronie odpowiada│a najistotniejszym potrzebom bojar≤w litewskich. Unia horodelska by│a wynikiem wsp≤lnych interes≤w w zakresie kolonizacji ziem ruskich, kontroli polityki pa±stwowej przez wielkie rody mo┐now│adcze obu kraj≤w. By│a te┐ utwierdzeniem r≤┐nic spo│ecznych, ustroju pa±stwowego, roli w│adcy. Zapad│o te┐ postanowienie o wsp≤lnych zjazdach, na kt≤rych miano decydowaµ o problemach istotnych dla obu pa±stw. Unia w Horodle nie rozwi╣za│a jednak wszystkich przeszk≤d na drodze do £ci£lejszego zwi╣zku obu kraj≤w. Do czΩstych spor≤w dochodzi│o miΩdzy Polsk╣ a Litw╣ z powodu Wo│ynia, Podola i Podlasia (oba pa±stwa ro£ci│y sobie prawo do dominacji na tych obszarach). Litwini obawiali siΩ przewagi Polak≤w, zaniku starych, miejscowych zwyczaj≤w na rzecz nowych. Czynnikami dziel╣cymi oba kraje by│y ponadto silne r≤┐nice spo│eczne, jΩzykowe i kulturalne. W 1429 roku Witold zamierza│ nawet (mimo oporu Polak≤w) przyj╣µ koronΩ kr≤lewsk╣ ofiarowan╣ mu przez Cesarza Zygmunta Luksemburskiego w czasie zjazdu w úucku. DÜ┐enia te przerwa│a jednak Witoldowi £mierµ.

Wznowienie sojuszu, jednak kr≤tkotrwa│e, nast╣pi│o w 1437 roku w Grodnie. Jednak ju┐ od 1440 roku, po objΩciu w│adzy na Litwie przez Kazimierza, zerwany zosta│ nawet formalny zwi╣zek dw≤ch pa±stw. îmierµ W│adys│awa w 1440 roku w bitwie pod Warn╣ postawi│a przed polsk╣ szlacht╣ problem wyboru nastΩpcy tronu. Zjazd w Sieradzu w 1445 roku zwr≤ci│ siΩ do ksiΩcia Litwy - Kazimierza Jagiello±czyka o przyjΩcie ber│a. M│odszy syn Jagie││y opar│ siΩ na opozycji wobec Ole£nickiego ( biskupa krakowskiego, kt≤ry sta│ na czele pan≤w krakowskich) wygrywaj╣c atut , jaki dla polskich pan≤w stanowi│a ponowna unia z Litw╣. UmiejΩtnie graj╣c na zw│okΩ doprowadzi│ do tego, ┐e uda│o mu siΩ w 1447 roku obj╣µ tron nie zobowi╣zuj╣c siΩ do ┐adnych ustΩpstw. Jeszcze przed wyjazdem do Polski Kazimierz wyda│ w 1446 roku akt reguluj╣cy wzajemne stosunki obu kraj≤w. Na zasadzie ca│kowitej r≤wno£ci mia│y utrzymywaµ sw≤j braterski zwi╣zek" poprzez osobΩ panuj╣cego, przy czym Litwie zagwarantowano nienaruszalno£µ jej granic, a szlachcie litewskiej prawa, analogiczne do polskich. Mimo wiΩc formalnie luƒnego zwi╣zku proces jednoczenia obu organizm≤w pa±stwowych posun╣│ siΩ naprz≤d. W 1499 roku podpisano akt tzw. unii wile±skiej zacie£niaj╣cej przymierze Litwy z Polsk╣. Zgodnie z umow╣ oba kraje mia│y sobie wzajemnie pomagaµ przeciw wrogom i wsp≤│dzia│aµ w elekcjach swych w│adc≤w. Kolejn╣ uniΩ podpisano w Mielniku w 1501 roku, jednak nie wesz│a ona w ┐ycie.

Wybuch wojen inflanckich sta│ siΩ tym czynnikiem, kt≤ry postawi│ na porz╣dku dziennym sprawΩ formalno-prawnego okre£lenia wzajemnych stosunk≤w polsko-litewskich. Zagro┐enie p≤│nocnych granic Litwy mia│o miejsce po niemal dwustuletnim okresie zrastania siΩ ustroj≤w obu kraj≤w. Ostatnimi czynnikami hamuj╣cymi uniΩ by│o stanowisko Jagiellon≤w, kt≤rym zale┐a│o na utrzymaniu pozycji jedynego │╣cznika Polski i Litwy, oraz mo┐now│adztwa litewskiego broni╣cego spo│eczno-politycznego priorytetu w swym kraju. W 1565 roku Zygmunt II August nie licz╣cy ju┐ na nastΩpcΩ tronu, a zwi╣zany z ruchem egzekucyjnym, zrezygnowa│ z dziedzicznych praw do Litwy i podj╣│ ┐ywe starania o przyspieszenie unii. W latach 1562-1563 nast╣pi│a likwidacja ostatnich ogranicze± prawnych szlachty prawos│awnej, co zjedna│o j╣ dla sprawy zwi╣zku. Mo┐now│adztwo litewskie zmuszone do ustΩpstw politycznych (rezygnacja z odrΩbnych s╣d≤w), by│o atakowane przez szlachtΩ Wielkiego KsiΩstwa, uczestnicz╣c╣ w obradach sejm≤w polskich. Kolejny sejm zebra│ siΩ w roku 1568 w Lublinie. Zjechali siΩ r≤wnie┐ pos│owie sejmu litewskiego. Przy silnym nacisku szlachty polskiej d╣┐╣cej do unii, magnateria litewska pod wodz╣ Miko│aja Radziwi││a Rudego stara│a siΩ odwlec lub nie dopu£ciµ do £ci£lejszego zwi╣zku obu kraj≤w. W 1569 roku przedstawiciele oligarchii litewskiej opu£cili potajemnie obrady, licz╣c na ich zawieszenie, tym bardziej ┐e wraz z magnatami wyjecha│a wiΩkszo£µ przedstawicieli litewskiej izby poselskiej. Wyjazd przedstawicieli Wielkiego KsiΩstwa wbrew oczekiwaniom przyspieszy│ zawarcie unii, bowiem pod naciskiem sejmu polskiego Zygmunt August zgodzi│ siΩ inkorporowaµ do Polski terytoria sporne: wojew≤dztwa podlaskie, wo│y±skie i brac│awskie, a nastΩpnie na wniosek pos│≤w z Wo│ynia, jeszcze i kijowskie. W kilkana£cie dni p≤ƒniej uchwalono akt unii, kt≤rego brzmienie og│oszone na Litwie znalaz│o uznanie tamtejszej szlachty. Zmusi│o to mo┐nych litewskich do ponownego przybycia na sejm lubelski wraz z pos│ami ziemskimi i podjΩcia rokowa± z Polakami w sytuacji ju┐ du┐o mniej korzystnej.

W dniu 28 czerwca 1569 roku zosta│a uchwalona ostatecznie unia miΩdzy obydwoma pa±stwami. Za│o┐enia jej oparte by│y na zasadzie r≤wno£ci stron. Polska i Litwa istnieµ mia│y jako dwa pa±stwa, posiadaj╣ce odrΩbn╣ administracjΩ, urzΩdy, prawo, wojsko, skarb. Zwi╣zek wzajemny zabezpieczony by│ wsp≤lnym sejmem, elekcj╣ wsp≤lnego w│adcy, prowadzeniem wsp≤lnych wojen i polityki zagranicznej. Unia lubelska stwarza│a mo┐liwo£µ swobodnego nabywania d≤br w obu pa±stwach przez szlachtΩ i polsk╣ i litewsk╣, co przyczynia│o siΩ do ujednolicenia stanu szlacheckiego. Nast╣pi│a polonizacja szlachty litewskiej, przejΩcie wielu zwyczaj≤w, praw i urzΩd≤w (niezale┐nie od trwaj╣cego stale poczucia odrΩbno£ci). Unia wie±cz╣c d│ugoletni etap stosunk≤w polsko-litewskich, jednocze£nie stwarza│a prawne podstawy dalszego ich rozwoju na okres przesz│o dwustu lat.

OdrΩbno£µ prawnopa±stwow╣ Litwy i Korony znios│a w 1791 roku Konstytucja 3-go maja │╣cz╣c je w jeden organizm pa±stwowy. Stosunki Polski z Litw╣ by│y niew╣tpliwie jedn╣ z najistotniejszych tre£ci dziej≤w polityki okresu jagiello±skiego. Jakkolwiek w ci╣gu wiek≤w zmienia│y siΩ formy wiΩzi │╣cz╣cych oba kraje. ZwiÜzek utrzymywa│ siΩ jedynie na zasadzie b╣dƒ unii personalnej, kiedy to Kazimierz Jagiello±czyk, Aleksander, Zygmunt Stary i Zygmunt August byli jednocze£nie kr≤lami i wielkimi ksi╣┐Ωtami, b╣dƒ na zasadzie luƒnych um≤w miΩdzypa±stwowych. Tak np. w 1499 roku uk│ad w Wilnie w ciΩ┐kim dla Litwy okresie wojen moskiewskich zawarty przez Aleksandra i Jana Olbrachta jako dw≤ch r≤wnorzΩdnych w│adc≤w. By│y te┐ okresy silnej wsp≤│zale┐no£ci jak np. po unii lubelskiej. îledz╣c losy obu kraj≤w i ≤wczesnej Europy odnajdujemy jak istotne by│y stosunki polsko-litewskie, nie tylko w polityce wewnΩtrznej, ale przede wszystkim na arenie miΩdzynarodowej.