Konsekwencje spo│eczno- gospodarcze rewolucji przemys│owej na prze│omie XIX i XX wieku na ziemiach polskich.

Przewr≤t przemys│owy, przej£cie od manufaktury do fabryki, rozpocz╣│ siΩ na zachodzie Europy, najwcze£niej w Anglii, bo ju┐ w ko±cu XVIII w. Wi╣za│ siΩ on z jednej strony z wzrastaj╣c╣ mechanizacj╣ produkcji, u│atwion╣ zw│aszcza dziΩki zastosowaniu si│y parowej, z drugiej ze zniesieniem ogranicze± utrudniaj╣cych poprzednio dop│yw r╣k do pracy w przemy£le czy narzucaj╣cych przymus cechowy. W nauce historycznej pojawi│y siΩ pogl╣dy, kt≤re chcia│yby problem przewrotu przemys│owego ograniczyµ do zachodniej Europy, choµby dlatego, ┐e industrializacja w £rodkowej i wschodniej Europie nie doprowadzi│a w XIX w. do przekszta│cenia tych teren≤w w kraje rolniczo - przemys│owe, utrzyma│ siΩ ich pierwotny rolniczy charakter. WiΩkszo£µ historyk≤w, nie neguj╣c odmienno£ci rozwoju industrializacja na tych obszarach przede wszystkim w por≤wnaniu z klasycznym wzorem angielskim, nie zajmuje tak skrajnego stanowiska. Niemniej istniej╣ i w£r≤d nich w╣tpliwo£ci co do terminu zaczynaj╣cego okres rewolucji przemys│owej w Polsce. WystΩpuj╣ pogl╣dy, ┐e o procesie tym mo┐na m≤wiµ dopiero w latach 70-tych czy nawet 80-tych XIX w. Wed│ug Tadeusza úepkowskiego okres przewrotu przemys│owego w Polsce to lata 1830 - 1890 i obejmuje najpierw îl╣sk i p≤ƒniej Kr≤lestwo.

Zanim zacz╣│ siΩ przewr≤t przemys│owy, rozwi╣zany zosta│ problem r╣k pracy. Wolno£µ osobist╣ uzyskali ch│opi na ziemiach polskich ju┐ na pocz╣tku XIX w. W zaborze pruskim od 1810 r. w│adze zlikwidowa│y obowi╣zek nale┐enia do cech≤w, zastΩpuj╣c go podatkiem przemys│owym. W Kr≤lestwie w 1816 r. wprowadzono tak┐e tolerancyjn╣ ustawΩ o cechach. Wolniej natomiast postΩpowa│a mechanizacja produkcji przemys│owej. W obliczu przemys│u nie decydowa│y sporadycznie wprowadzane udoskonalenia techniczne, kt≤rych wystΩpowanie mo┐na obserwowaµ ju┐ na prze│omie XVIII i XIX w. Chodzi│o bowiem o zasadnicze zastosowanie nowych form produkcji i maszyn, kt≤re zmienia│yby charakter dotychczasowej produkcji, a tak┐e trwale wi╣za│yby z prac╣ w fabryce specjalizuj╣cego siΩ robotnika. Prowadzi│o to do znacznego wzrostu wydajno£ci pracy i przemian w postawie samego robotnika.

Najwcze£niej przewr≤t przemys│owy nast╣pi│ w przemy£le g≤rniczo - hutniczym na G≤rnym îl╣sku. W por≤wnaniu z innymi krajami klasycznej rewolucji przemys│owej stanowi│o to wyraƒn╣ r≤┐nicΩ, poniewa┐ tam zaczyna│a siΩ we w│≤kiennictwie W latach dwudziestych XIX w. wprowadzono na îl╣sku przy £wie┐eniu stali system pudlingowy, znacznie przyspieszaj╣cy produkcjΩ. Przedtem za£ zaczΩ│o siΩ wprowadzanie maszyn parowych w g≤rnictwie i wielkich piec≤w na koks w hutnictwie ┐elaza. Proces ten uleg│ wyraƒnemu przyspieszeniu z pocz╣tkiem drugiej po│owy stulecia. W latach 1851 - 1861 powsta│o na îl╣sku 20 wielkich piec≤w na koks. Wzrasta│a te┐ koncentracja i wielko£µ produkcji. W latach 1804 -1866 produkcja sur≤wki ┐elaza wzros│a z 406 tys. cetnar≤w rocznie do 3448 tys., natomiast stali wzros│a w latach 1839 -1866 z 2,6 tys. cetnar≤w do 6,9 tys.

Nastawienie siΩ na koks przy wytopie prowadzi│o zarazem do zmiany w lokalizacji hutnictwa. Dawniej rozrzucone w terenach lesistych, teraz zaczΩ│o siΩ koncentrowaµ w zag│Ωbiu wΩglowym, gdzie powstawa│y szybko wielkie osady przemys│owe tj. Zabrze, Siemianowice, Katowice. Jednocze£nie szybko rozwija│o siΩ wydobycie wΩgla. 1800 r. na obszarze Zag│Ωbia G≤rno£l╣skiego by│o 18 kopal±, w 1864 ju┐ 93. Wydobycie w tych latach wzros│o z 37 tys. ton do 4632 tys. ton, a wiΩc wzros│o a┐ o 125 razy. DziΩki temu postΩpowa│ szybki wzrost liczby pracownik≤w. Obok produkcji ┐elaza powa┐n╣ rolΩ w rozwoju nowoczesnego przemys│u na îl╣sku pe│ni│o hutnictwo cynku. MiΩdzy 1825 a 1867 r. produkcja cynku wzros│a z 12 tys. ton do 42 tys. ton. W latach 40 - tych prawie 40 % £wiatowego zapotrzebowania na cynk dostarcza│ G≤rny îl╣sk. W oparciu o hutnictwo rozwija│ siΩ tak┐e przemys│ metalowy. Pod panowaniem austriackim îl╣sk Cieszy±ski prze┐ywa│ podobny rozw≤j. W 1839 r. za│o┐ono wielk╣ hutΩ w Trzy±cu, co przyjΩto za prze│omowe znaczenie dla wzrostu produkcji g≤rniczo - hutniczej.

W Kr≤lestwie rozw≤j przemys│u ciΩ┐kiego nie rysowa│ siΩ tak r≤wnomiernie. Przewr≤t przemys│owy dokonywa│ siΩ tutaj wolniej. Tak wiΩc rozbudowuj╣c zak│ady przemys│owe trzymano siΩ raczej starych form produkcji. Wprawdzie po przejΩciu rz╣dowych kopal± i hut w 1833 r. przez Bank Polski nast╣pi│a znaczna rozbudowa zak│ad≤w - najwa┐niejsze by│o zbudowanie wielkich piec≤w na koks w Henrykowie, a zw│aszcza Huty Bankowej w D╣browie G≤rniczej w 1840 r., kt≤ra sta│a siΩ jednym z najwiΩkszych zak│ad≤w tego typu w Europie. Mimo wprowadzenia maszyn parowych w kopalniach nie przynios│o to zmian w ca│ym przemy£le. Wkr≤tce okaza│o siΩ, ┐e wΩgiel miejscowy nie mia│ tych w│a£ciwo£ci koksuj╣cych, na kt≤re liczono. Nie przystosowany do nowych warunk≤w pracy by│ tak┐e system zwi╣zany z Korpusem G≤rniczym. W rezultacie nowe huty by│y wykorzystywane w 20 %. Ma│e zapotrzebowanie rynku wewnΩtrznego pokrywa│y tradycyjne zak│ady, opieraj╣ce sw╣ produkcjΩ na tanim wΩglu drzewnym. Powodowa│o to, ┐e na 22 piece dzia│a│o tylko ich 11 co mia│o miejsce w 1846 r. Wzrost wydobycia wΩgla w Zag│Ωbiu D╣browskim ( od 1846 do 1864 r. ze 100 tys. ton do 225 tys. ) by│ niepor≤wnywalnie mniejszy ni┐ na s╣siednim G≤rnym îl╣sku. Dopiero pod koniec lat 50 - tych prze│amany zosta│ wieloletni kryzys w hutnictwie Kr≤lestwa, jednak daleko by│o wci╣┐ do radykalnych zmian w zakresie produkcji i techniki.

Kr≤lestwo wyprzedzi│o inne ziemie polskie w unowocze£nianiu przemys│u w│≤kienniczego. Z powodu wprowadzenia w 1832r. przez Miko│aja I wysokich ce│ miΩdzy Kr≤lestwem a Cesarstwem nie op│aca│o siΩ eksportowaµ sukna ( zw│aszcza grubsze ). Zarz╣dzenie to poci╣gnΩ│o za sob╣ dwa nastΩpstwa. Produkcja sukna prostszego uleg│a skurczeniu, a sukiennicy zaczΩli przenosiµ siΩ zn≤w, jak przed kilkunastu laty, za granicΩ, tym razem do Cesarstwa, tworz╣c nowy o£rodek tekstylny w okrΩgu bia│ostockim. Stosunkowo lepiej upora│y siΩ z tymi trudno£ciami wiΩksze zak│ady, kt≤re nastawi│y siΩ na produkcjΩ sukna wy┐szych gatunk≤w. G│≤wny punkt ciΩ┐ko£ci przeni≤s│ siΩ jednak na przemys│ bawe│niany. Wyroby jego z powodzeniem konkurowa│y na rynku wewnΩtrznym z suknem, a tak┐e importowanymi jak dot╣d, w du┐ym stopniu z Rosji, produktami bawe│nianymi. Jego g│≤wne o£rodki to ú≤dƒ i Pabianice, kt≤re wysuwa│y siΩ na czo│o produkcji tekstylnej. Wprawdzie rozbudowane wtedy zak│ady Geyera w úodzi mia│y charakter manufakturowy, a tkanie sprowadzanej w du┐ym stopniu z zagranicy przΩdzy opiera│o siΩ na nak│adzie, ale og≤lna produkcja prze┐ywa│a silny wzrost o czym po£rednio £wiadczy choµby wzrost liczby wrzecion miΩdzy 1836 a 1850 r. z 7,3 tys. do 61,3 tys. Istotne znaczenie mia│ przy tym fakt, ┐e rozw≤j ten dokonywa│ siΩ g│≤wnie w oparciu o kapita│y krajowe.

Ponownie rynek rosyjski zosta│ otwarty w 1851 r. dziΩki zniesieniu barier celnych miΩdzy Kr≤lestwem a Cesarstwem. Wywar│o to istotny wp│yw na przyspieszenie przewrotu przemys│owego w zakresie produkcji ( liczba wrzecion w 1863 r. osi╣gnΩ│a 116,2 tys.), a tak┐e na jej znaczne zmechanizowanie. Ju┐ wcze£niej objΩ│o ono przΩdzalnictwo i apreturΩ, od lat 50 - tych mechanizacji ulega ca│y proces. W úodzi w 1854 r. powsta│a fabryka bawe│niana K. Scheiblera z przΩdzalni╣ mechaniczn╣ na 18 tys. wrzecion i tkalni╣ mechaniczn╣ o 30 warsztatach. Geyer r≤wnie┐ zmechanizowa│ w tym roku dzia│ tkacki, a potem dalsi producenci. Wynikiem tego by│ wzrost warto£ci produkcji bawe│nianej z 2,7 mln. rubli ( 1850 r.) do 8,1 mln. rubli ( 1860 r. ).

W innych o£rodkach przemys│ tekstylny "trzyma│ siΩ kurczowo" dawnych form produkcji. Najwyraƒniej wyst╣pi│o to na îl╣sku. W stosunkowo najbardziej unowocze£nionej produkcji bawe│nianej pierwsza mechaniczna tkalnia bawe│ny powsta│a dopiero w 1859 r. Zasadniczo jednak tkactwo i przΩdzalnictwo utrzymywa│o siΩ nadal w ramach nak│adu, przy czym na barki cha│upnika spad│o ca│e ryzyko i ciΩ┐ar produkcji. W rezultacie s│ynne p│≤ciennictwo £l╣skie prze┐ywa│o kryzys, nie bΩd╣c w stanie konkurowaµ z nowoczesnymi zak│adami.

Z innych dzia│≤w produkcji przemys│owej pewien postΩp mo┐na zauwa┐yµ w cukrownictwie. ZaczΩ│y powstawaµ wielkie fabryczne cukrownie i rafinerie, wyposa┐one w kilka kot│≤w parowych. O tym wzro£cie £wiadcz╣ dane : 1843 r. - 40 tys. pud≤w, 1854 r. - 276 tys. pud≤w.

W latach 50 - tych przemiany wystΩpuj╣ tak┐e w przemy£le metaloprzetw≤rczym, przede wszystkim zwi╣zanym z produkcj╣ maszyn.

Nawet w Galicji otworzy│y siΩ w ko±cu perspektywy szybszego rozwoju przemys│owego dziΩki wynalazkowi Ignacego úukasiewicza ( lampa naftowa ) co spowodowa│o zainteresowanie siΩ rop╣ naftow╣.

Pocz╣tki przewrotu przemys│owego na ziemiach polskich, podobnie jak w innych krajach, zwi╣zane by│y z przewrotem komunikacyjnym, kt≤ry umo┐liwia│ bardziej masowy i szybszy przew≤z zar≤wno surowca, jak i produkt≤w. Zasadnicze znaczenie mia│a nie tyle budowa dr≤g bitych - jakkolwiek i w tej dziedzinie niema│o dokonano, zw│aszcza w Kr≤lestwie i Pozna±skiem, czy prace nad usp│awnianiem rzek i przystosowaniem ich do potrzeb ┐eglugi parowej - ile budowa kolei ┐elaznych. Do pocz╣tku lat 60 - tych linie kolejowe po│╣czy│y najwa┐niejsze centra produkcyjne ziem polskich ze sob╣ i rynkami zbytu. Nie pozosta│o to bez wp│ywu na kszta│towanie siΩ rynku wewnΩtrznego. Jednocze£nie przy rozbudowie kolei wa┐n╣ rolΩ odgrywa│y interesy pa±stwa, kt≤re j╣ inwestowa│o, sieµ kolejowa sprzyja│a przede wszystkim po│╣czeniom wewn╣trz danego kraju. Uderzaj╣co ma│o po│╣cze± by│o miΩdzy zaborami, co z czasem wywar│o ujemny wp│yw na utrzymuj╣ce siΩ jeszcze wiΩzi gospodarcze.

Je£li chodzi o £rodki finansowe na rozbudowΩ przemys│u, sytuacja kszta│towa│a siΩ rozmaicie w poszczeg≤lnych zaborach. Na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim dominuj╣c╣ rolΩ odgrywa│ kapita│ pochodzenia obcego, g│≤wnie niemiecki. Zw│aszcza na îl╣sku by│ to zwykle kapita│ pochodzenia junkierskiego, tak ┐e wielka w│asno£µ ziemska i przemys│owa znajdowa│a siΩ w rΩku tej samej warstwy. Kapita│ kupiecki by│ aktywniejszy tylko w niekt≤rych dziedzinach produkcji np. cynku. Jedynie w Pozna±skiem przy rozwoju przemys│u rolniczego czy pracuj╣cego na potrzeby rolnictwa pewn╣ rolΩ odegra│ miejscowy kapita│ polski.

Nieco inaczej kszta│towa│a siΩ sytuacja w Kr≤lestwie. Pocz╣tkowo nadal du┐╣ aktywno£µ inwestycyjn╣ okazywa│o pa±stwo zw│aszcza w przemy£le g≤rniczo - hutniczym. Bank Polski nie tylko sam bezpo£rednio inwestowa│ powa┐ne kwoty w rozw≤j tego przemys│u, ale u│atwia│ tak┐e koncentracjΩ kapita│u poprzez kredyty udzielane osobom prywatnym. Ros│y tak┐e fortuny przez korzystne dzier┐awy np. monopoli lub innych dochod≤w pa±stwowych. W ten spos≤b powstawa│a rodzima warstwa kapitalist≤w Znajdowa│a ona oparcie w£r≤d czΩ£ci wielkich posiadaczy ziemskich, kt≤rzy nie wahali siΩ sw≤j uzyskany z produkcji rolnej kapita│ pomna┐aµ przez wk│ady w przedsiΩbiorstwa przemys│owe. Przyk│adem wsp≤│dzia│ania miΩdzy tymi grupami mog╣ byµ powi╣zania jednego z najwiΩkszych kapitalist≤w Kr≤lestwa Polskiego Piotra Steinkellera z úubie±skimi. Warstwy te dosz│y do g│osu, gdy wskutek trudno£ci rynkowych zaczΩ│o s│abn╣µ bezpo£rednie zainteresowanie Banku Polskiego inwestowaniem w przemy£le. Gdy nie powiod│o siΩ puszczanie w dzier┐awy, nast╣pi│o powolne wyprzedawanie kierowanych przez Bank przedsiΩbiorstw.

W latach 50 - tych na fali wzrastaj╣cej koniunktury zwiΩksza│ siΩ nap│yw do Kr≤lestwa obcego Kapita│u. Ju┐ przedtem inwestowa│ on g│≤wnie w przemy£le w│≤kienniczym. Jest to przede wszystkim zn≤w kapita│ niemiecki, kt≤ry opanowa│ np. kolej warszawsko - wiede±sk╣ czy zak│ady w »yrardowie. Pr≤bowa│ rywalizowaµ z nim na terenie Kr≤lestwa tak┐e kapita│ francuski. Z obcymi centrami finansowymi wi╣zali siΩ coraz silniej miejscowi kapitali£ci przemys│owi. Jeden z najwiΩkszych bankier≤w warszawskich tej doby, Leopold Kronenberg, w nie ma│ym stopniu zawdziΩcza│ sw╣ pozycjΩ oparciu siΩ na kapitalistach francuskich, m. in. Na Rotszyldzie. Wreszcie na terenie Galicji silnie penetrowa│ kapita│ austriacki. W tych warunkach rozw≤j przemys│u dostosowywa│ siΩ w du┐ym stopniu do koniunktury og≤lnoeuropejskiej, zw│aszcza do zapotrzebowania na terenie Niemiec i Rosji. W mniejszym stopniu rozw≤j ten uwzglΩdnia│ potrzeby s│abego jeszcze rynku wewnΩtrznego. Rozwojem przemys│u kierowa│a chΩµ prΩdkiego i znacznego zysku, mniej natomiast my£lano o dostosowaniu go do sytuacji ekonomicznej kraju. U ƒr≤de│ tego stanu le┐a│ brak w│asnej pa±stwowo£ci polskiej. Niemniej b│Ωdem by│oby traktowanie industrializacji jako procesu pochodz╣cego z zewn╣trz i nastawionego na potrzeby zewnΩtrzne. Chocia┐ w historiografii polskiej pojawi│a siΩ i taka interpretacja, przewa┐a obecnie teza o silnym zakorzenieniu siΩ przemys│u w ┐yciu gospodarczym ziem polskich tej doby. îwiadczy│aby o tym m. in. Odporno£µ na r≤┐ne wahania koniunkturalne na rynkach europejskich.