I BEZKR╙LEWIE I WOLNE ELEKCJE .

SYTUACJA :

Polska na prze│omie XVI i XVII w. by│a Rz.P. Obojga Narod≤w. Struktura w│adzy w Rz. P. by│a do£µ przejrzysta. Na poziomie samorz╣du terytorialnego instytucje sprawowania w│adzy to sejmiki ziemskie i s╣dy podkomorskie. Na poziomie centralnym sejm walny z│o┐ony z trzech sejmuj╣cych stan≤w.

Sejm stanowi│ prawo.

Kr≤l sta│ na czele w│adz wykonawczych ( jakby£my dzi£ powiedzieli ), mia│ prawo mianowania urzΩdnik≤w ( ale nie mo┐e odwo│aµ ).Do uprawnie± monarchy nale┐a│a polityka zagraniczna i teoretycznie dow≤dztwo naczelne armii, z tym, ┐e w praktyce armi╣ zajmowali siΩ hetmani.

Narodem politycznym by│a szlachta, jej uprawnienia : wolno£µ osobista, monopol na posiadanie ziemi i w│adzy nad ch│opami, mo┐liwo£µ artykulacji i reprezentacji swoich interes≤w poprzez instytucje pa±stwa.

Ch│opi i mieszczanie uwa┐ani byli za poddanych.

W czasach Piast≤w nikt nie pyta│ siΩ o legalno£µ sprawowania w│adzy. Piastowie byli postrzegani jako naturalni panowie i dziedzice tej ziemi.Je£li nawet dochodzi│o do wybor≤w to w obrΩbie dynastii.

Mo┐liwo£µ wyboru monarchy pojawi│a siΩ przy powo│aniu na tron W│.Jagie││y. Wygl╣da│o to w ten spos≤b, ┐e Rada Kr≤lewska wskazywa│a kandydata, a zjazd szlachecki zatwierdza│. Z tym, ┐e ze wzglΩdu na dziedziczno£µ tronu na Litwie kandydatami do tronu kr≤lewskiego wskazywanymi przez RadΩ i zatwierdzanymi przez szlachtΩ byli przedstawiciele domu Jagiellon≤w.

W 1572 zmar│ bezpotomnie ostatni z Jagiellon≤w - Zygmunt August, nie uregulowawszy sprawy nastΩpstwa tronu i przed szlacht╣ stanΩ│y nas. problemy :

1. zabezpieczyµ pok≤j i porz╣dek w kraju poprzez przestrzeganie prawa,

2. okre£liµ kto ma sprawowaµ i w│adzΩ w czasie bezkr≤lewia

3. zwo│aµ sejm mimo braku kr≤la, na sejmie za£ nale┐a│o miejsce elekcji, procedurΩ wyboru monarchy za£ po wyborze sprecyzowaµ warunki umowy miΩdzy w│adc╣ a poddanymi.

To wszystko odbywa│o siΩ w toku walki o w│adzΩ miΩdzy magnateri╣ a £redni╣ szlacht╣. Niema│╣ rolΩ odgrywa│y te┐ konflikty religijne, bo i katolicy, i r≤┐nowiercy obawiali siΩ, by powo│anie nowego kr≤la nie doprowadzi│o do uprzywilejowania jednej ze stron.

Jak to rozwi╣zano ?

1. W woj. powo│ano konfederacje do utrzymania porz╣dku i prawa publicznego.

2. Ustanowiono tzw. s╣dy kapturowe, kt≤re mia│y za zadanie £cigaµ i skazywaµ wszelkiego rodzaju przestΩpc≤w.

3. W Polsce ju┐ wtedy nar≤d szlachecki podzielony by│ miΩdzy dwie opcje wyznaniowe na katolik≤w i kalwin≤w.

Trwa│y za┐arte spory, kto powinien byµ interrexsem, czyli miΩdzykr≤lem, ale te spory od│o┐ono do zwo│ania sejmu konwokacyjnego. Sejm zosta│ zwo│any przez jedyn╣ dzia│aj╣c╣ izbΩ - senat (wywodzi│ siΩ z Rady Stanu)

Na sejmie konwokacyjnym ( przyzywanym ) w 1573 uchwalono, ┐e stanowisko interrexsa - naczelnika pa±stwa w czasie bezkr≤lewia bΩdzie sparwowaµ prymas ( kompetencje : zwo│ywanie sejmu podczas bezkr≤lewia, przewodniczenie senatowi, nominacja nowowybranego kr≤la, miejscem elekcji mia│a byµ wie£ Kamie± pod Warszaw╣. Miejscowo£µ ta nie zosta│a wybrana przypadkowo, bo na Mazowszu by│o najwiΩcej ma│o wykszta│conej, ale za to gorliwie katolickiej szlachty

Powo│anie prymasa na interrexsa mog│o u│atwiµ wyb≤r kr≤la wygodnego dla magnaterii i katolik≤w. Aby temu zapobiec na wniosek Jana Zamoyskiego ( przedstawiciela szlachty £redniej ) elekcja mia│a byµ "viritim", czyli ka┐dy szlachcic mia│ prawo osobi£cie uczestniczyµ w elekcji. Marsza│kiem zosta│ kalwinista - Jan Firllej.

W maju 1573 odby│a siΩ elekcja, wyb≤r pad│ na Henryka Walezego, brata kr≤la fran.

Warunki, na zasadzie kt≤rych kr≤l mia│ obj╣µ panowanie dzieli│y siΩ na dwa rodzaje :

- tzw. artyku│y henrykowskie - co£ w rodz. konstytucji, czyli zobowi╣zania publicznoprawnego, kt≤re p≤ƒniej monarcha elekcyjny mia│ poprzysi╣c po wst╣pieniu na tron ( niezmienne ),

- PACTA CONVENTA - zobowi╣zanie prywatnoprawne podpisywane przez ka┐dego w│adcΩ elekcyjnego ( zale┐ne od kandydata ).

ARTYKUúY HENRYKOWSKIE - monarcha zobowi╣zywa│ siΩ do :

1. zwo│ywania sejmu co 2 lata na 6 tyg. ( mo┐na by│o czΩ£ciej, ale nie ┐adziej ),

2. postanowienia konfederacji w-wskiej - swoboda wyznania,

3. zachowania poprzednich praw i przywilej≤w szlacheckich,

4. kr≤lowi dodano 16 senator≤w rezydent≤w ( ca│y czas u boku kr≤la ), bez kt≤rych nie m≤g│ podejmowaµ wa┐nych decyzji ( wymieniali siΩ kadencyjnie po 4 ),

! 5. szlachta mia│a prawo wypowiedzieµ pos│usze±stwo kr≤lowi w razie gdyby chcia│ niedotrzymywaµ swoich zobowi╣za±.

PACTA CONVENTA :

Henryk Walezy zobowi╣zywa│ siΩ :

1. podnie£µ z upadku AkademiΩ Krak (na koszt w│asny)

2. sprowadziµ do Polski gasko±sk╣ piechotΩ ( z Fr. ), (na koszt w│asny)

3. zbudowaµ flotΩ, (na koszt w│asny)

4. po£lubienie siostry Zygmunta Augusta - Anny Jagiellonki ( 50-letnia ).

Gdy Walezy przyby│ do Polski zszokowa│ wszystkich swym wygl╣dem ( wyperfumowany, kolczyki, koronki ).Walezy szokowa│ te┐ swoimi poczynaniami - bawi│ siΩ do p≤ƒna w nocy, ca│ymi tygodniami le┐a│ w │≤┐ku i czeka│ na £mierµ brata.

Panowanie Henryka Walezego nie trwa│o zbyt d│., bo ju┐ w czerwcu nas. roku, na wie£µ o £mierci brata, uciek│ do Fr.(odziedziczy│ koronΩ franc.) Szlachta stanΩ│a przed problemem kolejnego bezkr≤lewia.

II ELEKCJA

Szlachta stanΩ│a wobec ponownego bezkr≤lewia. Tym razem na tron polski powo│ano AnnΩ JagiellonkΩ.

W 1575 dosz│o do rozdwojenia elekcji - czΩ£µ szlachty wybra│a cesarza Maksymiliana II Habsburga, inna czΩ£µ na mΩ┐a Anny Jagiellonki wybra│a ksiΩcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.

ZwyciΩ┐y│ Batory, kt≤ry przyby│ do Polski wcze£niej, Maksymilian zmar│ natomiast Gda±sk, kt≤ry nie uzna│ elekcji si│╣ zosta│ zmuszony do pos│usze±stwa.

Poj. siΩ powa┐niejszy problem w Inflantach, albowiem car moskiewski korzystaj╣c z k│opotu Batorego i wcze£niejszego bezkr≤lewia , zaj╣│ Inflanty a┐ po rzekΩ DƒwinΩ. By│o to przyczyn╣ d│ugoletniej wojny. Wojna dzieli│a siΩ na szereg kampanii i by│a prowadzona ze zmiennym szczΩ£ciem.

Kr≤l, ┐eby mieµ pieni╣dze na wojnΩ , z jednej str. bez problemu zrzek│ siΩ swoich uprawnie± s╣downiczych, dziΩki czemu m≤g│ powstaµ s╣d apelacyjny w postaci trybuna│u koronnego dla Polski i trybuna│u litewskiego.

W rΩku kr≤la i s╣du sejmowego pozostawa│y takie sprawy jak : zdrada stanu i wykroczenia urzΩdnik≤w w s│u┐bie kr≤lewskiej.

Co wiΩcej Batory chc╣c mieµ pieni╣dze na wojnΩ pomija│ sejm, a odwo│ywa│ siΩ bezpo£rednio do sejmik≤w, co utrwala│o rodzaj decentralizacji.

W czasach Batorego RP zdoby│a siΩ na najwiΩkszy wysi│ek militarny i na wojny moskiewskie wystawi│a ok. 70 tys. ┐o│nierzy. Wojna zako±czy│a siΩ w 1582 rozejmem w Jamie Zapolskim : 10-letnim rozejmem i zwrotem RP Inflant i ziemi p│ockiej.

Co prawda Batory snu│ b. ambitne plany, chcia│ pokonaµ RosjΩ, po│╣czyµ siΩ z ni╣ i w oparciu o zasoby Polski i Rosji rozprawiµ siΩ z Turcj╣ i uwolniµ siΩ od zale┐no£ci lennej ksiΩstwo Siedmiogrodu, a mo┐e i ca│e WΩgry .Na to jednak nie uzyska│, ani pieniΩdzy, ani poparcia.

Po £mierci Batorego r≤wnie┐ powstaje problem nastΩpstwa tronu i elekcji.Kandydat≤w by│o kilku :

- najwiΩksz╣ popularno£ci╣ cieszy│a siΩ kandydatura "Piasta", - szczeg≤lnie tak╣ kandydaturΩ forsowa│ Kanclerz Wielki koronny hetman Jan Zamoyski,

- najpowa┐niejszym kontrkandydatem by│ Maksymilian Habsburg,

- Anna Jagiellonka upatrzy│a sobie kandydaturΩ Zyzia (syn jej siostry Katarzyny Jagiellonki, ┐ony Jana III Wazy , w│adcy Szwecji).

Szlachta przysta│a na Zyzia, bo uwa┐ano, ┐e p│ynie w nim zacna krew jagie││owa.

Zygmunt III Waza (1587 - 1632 ) zosta│ koronowany w 1587 przy poparciu Jana Zamoyskiego. Ten sam Zamoyski w bitwie pod Byczyn╣ w 1587 zada│ klΩskΩ drugiemu kandydatowi Maksymilianowi.

ZYGMUNT III WAZA ( 1587-1632 )

By│ on wychowany w duchu fanatycznego katolicyzmu. Imponowa│y mu wzorce monarchii absolutnej, szczeg≤lnie Habsburg≤w. Bardziej czu│ siΩ Szwedem ni┐ Polakiem i Waz╣, a nie Jagiellonem.

W I fazie swoich rz╣d≤w odsun╣│ od wp│yw≤w Jana Zamoyskiego, kt≤ry przeszed│ do opozycji.

Pr≤bowa│ odsprzedaµ koronΩ polsk╣ innemu z Habsburg≤w - Ernestowi .Rzecz ca│a siΩ wyda│a.

Monarcha zosta│ postawiony przed tzw. sejmem inkwizycyjnym, gdzie zobowi╣za│ siΩ nie handlowaµ tronem polskim i nieopuszczaµ kraju bez zgody stan≤w.

POLITYKA WAZ╙W

Zygmunt III nie czu│ siΩ zwi╣zany z tronem polskim, dlatego po £mierci swego ojca w 1596 wyprawi│ siΩ do Szwecji maj╣c przy tym poparcie stan≤w RP.

W Szwecji jednak nie utrzyma│ siΩ zbyt d│., bo jako katolik nie zdoby│ sobie poparcia ludno£ci szwedzkiej ( protestanci ).

Zosta│ zdjΩty z tronu, korona zosta│a powierzona bocznej linii Waz≤w - ksiΩciu Karolowi Suderma±skiemu ( brat ojca ).

Zygmunt nie zrezygnowa│ z korony szweckiej, mimo, ┐e musia│ uchodziµ z tego kraju.

Aby uzyskaµ poparcie RP jako kr≤l szwedzki, przekaza│ Polsce Inflanty w 1600 ( Inflanty szweckie - EstoniΩ ).

To sta│o siΩ powodem wojny polsko-szwedzkiej toczonej ze zmiennym szczΩ£ciem w 1600-1605.

W 1605 Polska odnios│a zwyciΩstwo pod wodz╣ Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem ko│o Rygi.

Jednak mimo tego zwyciΩstwa sytuacja monarchy nie by│a zbyt dobra, bo nie mia│ pieniΩdzy na zorganizowanie i wyekwipowanie silnej armii.

Zygmunt III wysun╣│ program reform przewiduj╣cy utworzenie sta│ego, niezale┐nego od sejmu, skarbu i w oparciu o to sta│ej armii.D╣┐y│ te┐ do tego, aby sejmy ko±czy│y siΩ uchwa│ami.

Monarcha mia│ poparcie polit. w pewnej grupie senator≤w i magnat≤w tzw. regalist≤w, a tak┐e wiΩkszo£ci episkopatu.Poparcie episkopatu kupi│ sobie kr≤l polityk╣ eliminowania innowierc≤w z ┐ycia publicznego uni╣ brzesk╣.

Przeciw kr≤lowi opowiedzieli siΩ wybitni dzia│acze stronnictwa egzekucyjnego - Jan Zamoyski, Miko│aj Zebrzydowski, Stanis│aw »≤│kiewski, wspierani przez ob≤z protestant≤w i prawos│awnych.

Do otwartego konfliktu nie dochodzi│o dok╣d ┐y│ Jan Zamoyski. Po jego £mierci w 1605 izba poselska odrzuci│a program reform kr≤lewskich, w odpowiedzi na to kr≤l zablokowa│ ustawy wykonawcze do konfederacji warszawskiej i

W takiej sytuacji w 1606 dosz│o do tzw. rokoszu Zebrzydowskiego, pod has│em obrony wolno£ci i praw RP.

Niekt≤rzy z rokoszu chcieli detronizacji kr≤la, inni, bardziej umiarkowani, tylko nacisku.Za kr≤lem opowiedzieli siΩ hetmani.

W 1607 dosz│o do bitwy pod Guzowem, gdzie wojska monarchy odnios│y zwyciΩstwo nad rokoszanami, ale czΩ£µ magnat≤w nie bior╣ca udzia│u w rokoszu twierdzi│a, ┐e kr≤l zwyciΩski bΩdzie groƒny, a pokonany - bezu┐yteczny. Doprowadzono wiΩc do kompromisu, w wyniku kt≤rego kr≤l zachowa│ swoj╣ w│adzΩ, ale przyrzek│ nie przeprowadzaµ reform, oraz wybaczy│ buntownikom.

Rokosz Zebrzydowskiego jest pierwszym symptomem rozdƒwiΩku miΩdzy libertatem a majestatem. Wtedy te┐ po raz pierwszy pojawi│o siΩ has│o, ┐e monarcha d╣┐y do w│adztwa absolutnego - absolutium dominium i je£li szlachta zgodzi siΩ na zbyt wysokie podatki i zbyt siln╣ armiΩ, to armiΩ niczym miecz "kr≤l rych│o na karki poddanych obr≤ci". Zwolennik≤w szlachty nazywano popularystami, kr≤la regalistami.

SPRAWA ROSJI

Tymczasem, niezale┐nie od wojny domowej, w Polsce mia│y miejsce inne wydarzenia. Pocz╣tek XVIIw. to okres wy┐u demograficznego, je£li chodzi o populacjΩ szlacheck╣. Pojawi│ siΩ wiΩc problem zatrudnienia b╣dƒ posiadania dla m│odzie┐y szlacheckiego pochodzenia. Tymczasem Rosja przesz│a okres kryzysu. Po £mierci Iwana IV Groƒnego i jego syna Fiodora - ostatnich Rurykowicz≤w, nast╣pi│ kryzys dynastyczny po│╣czony z kryzysem spo│.-gosp.

Po objΩciu tronu przez Borysa Godunowa, ujawni│o siΩ niezadowolenie ch│op≤w z narzuconych im ogranicze±. Wyst╣pi│a przeciw niemu te┐ opozycja bojarska.

Wtedy w Polsce objawi│ siΩ niejaki Dymitr (Samozwaniec), kt≤ry obwie£ci│, ┐e jest cudownie ocalonym dzieckiem cara ros., i ┐e je£li otrzyma wsparcie i odzyska nale┐n╣ mu koronΩ, to zaprowadzi w Rosji katolicyzm, a tych kt≤rzy mu pomog╣ sowicie wynagrodzi.

Dymitr uzyska│ poparcie po cichu dworu kr≤lewskiego, a jawnie kilku wielkich magnat≤w polskich, min. wojewody sandomierskiego - Jerzego Mniszka, kt≤ry wyda│ za Dymitra sw╣ c≤rkΩ MarynΩ.

T│umy szlachty popar│y roszczenia samozwa±ca i Dymitrowi uda│o siΩ odebraµ MoskwΩ 1604-1606.

Nie utrzyma│ siΩ d│. u w│adzy, bo obali│o go powstanie ludowe. Bojarzy osadzili na tronie Wasyla Szujskiego.

Ale b. Szybko objawi│ siΩ drugi Dymitr cudownie ocalony niczym pierwszy. Rozpozna│a go sama Maryna.

II Samozwa±cowi uda│o siΩ opanowaµ znaczne po│acie Rosji, zagrozi│ Moskwie. Na pomoc II Dymitrowi pospieszy│y wojska dawnych rokoszan.

Wobec takiego obrotu spraw Szujski zwr≤ci│ siΩ z pro£b╣ o pomoc do Szwecji, co z kolei sta│o siΩ powodem ju┐ oficjalnej wojny polsko-ros. 1609-1611.Zygmunt III by│ bowiem za interwencj╣ w Moskwie, bo w podporz╣dkowaniu sobie Moskwy widzia│ £rodek do przywr≤cenia sobie korony szwedzkiej.

Kluczowym momentem tej wojny by│o zwyciΩstwo hetmana St. »≤│kiewskiego w bitwie pod K│uszynem ( 4.07.1610 ).Zaj╣│ on MoskwΩ, a tam bojarowie zaproponowali, aby carem ros. zosta│ W│adys│aw, syn Zygmunta, oczywi£cie pod warunkiem przej£cia na prawos│awie, na co z kolei nie zgodzi│ siΩ Zygmunt, kt≤ry chcia│ korony dla siebie.

Przewlekaj╣ce siΩ rokowania doprowadzi│y do tego, ┐e w 1612 pad│ broniony przez Polak≤w Kreml, a w Moskwie koronowano na cara Miko│aja Romanowa ( 1613 ).

Po pewnym czasie dosz│o te┐ do zmiany sojusz≤w, albowiem wrogiem Rosji sta│a siΩ r≤wnie┐ Szwecja. W takiej sytuacji Rosjanie zdecydowali siΩ na rozejm w Dywilinie ( 1619 ) moc╣ kt≤rego Wielkie KsiΩstwo Litewskie odzyska│o ziemiΩ smole±sk╣, siewiersk╣ i czernihowsk╣.

Warunki tego pokoju przesz│y w tzw. pok≤j wieczysty w Polanowie w 1634 - zawarty ju┐ przez nastΩpcΩ W│adys│awa IV .

STOSUNKI POLSKO-TURECKIE

W latach 20-tych dosz│o do skomplikowania sytuacji na kresach po│-wsch RP - Zygmunt III chc╣c dochowaµ sojuszu Habsburgom ( od 1618 ), kt≤rzy byli uwik│ani w wojnΩ 30-letni╣ ( 1618-1648 ), pos│a│ im na pomoc nieregularne oddzia│y Lisowczyk≤w.

Lennik turecki, ksi╣┐Ω Siedmiogrodu - Gabor Bethlem razem z powsta±cami czeskimi i wΩgierskimi obleg│ Wiede±. I kiedy oblega│ Wiede±, na Siedmiogr≤d spad│ najazd Lisowczyk≤w. Bethlem musia│ zako±czyµ oblΩ┐enie by ratowaµ Siedmiogr≤d, kt≤ry by│ lennem Turcji, co sta│o siΩ przyczyn╣ wojny.

By│y i inne powody, a mian. nad Dnieprem, na Dzikich Polach mieszka│a spo│eczno£µ Kozak≤w. Byli to ludzie wolni, bitni, posiadali w│asn╣ organizacjΩ wojskow╣, a w sezonie trudnili siΩ napadami na tureckie wybrze┐a Morza Czarnego, a na swoich │odziach potrafili dotrzeµ nawet do przedmie£µ Konstantynopola. W odpowiedzi na to, czΩsto lennicy su│tana tureckiego, tzw. Tatarzy Krymscy naje┐d┐ali na po│.-wsch. kresy RP.

Tak wiΩc powod≤w do zadra┐nienia nie brakowa│o.

SytuacjΩ komplikowa│ jeszcze fakt wypraw polskich magnat≤w na lenna tureckie w Mo│dawii i Wo│oszczyƒnie.

Dosz│o do wojny z Turcj╣, gdzie w 1620 armia polska ponios│a klΩskΩ w bitwie pod Cecor╣ ( 28.IX.1620 ), gdzie zgin╣│ St.»≤│kiewski.

1620.9.X. wyprawa turecka dotar│a pod Chocim , gdzie op≤r stawi│ hetman Jan Karol Chodkiewicz i w│a£nie wtedy zosta│ zawarty pok≤j potwierdzaj╣cy granicΩ polsko-tureck╣, gdzie str. polska zobowi╣zywa│a siΩ do nieingerowania w sprawy Mo│dawii i Wo│oszczyzny.

SPRAWY POLSKO-SZWEDZKIE

Korzystaj╣c z zaanga┐owania Polski w sprawy po│.-wsch. Szwecja w 1617 wznowi│a wojnΩ.

W 1622 armia szwedzka zajΩ│a polskie Inflanty, a┐ po rzekΩ DƒwinΩ. Zawarto rozejm w Mitawie.

W 1626 Szwecja wznowi│a wojnΩ przerzucaj╣c dzia│ania wojenne na tereny Prus Ksi╣┐Ωcych i Pomorza Gd.

Wojna przebiega│a niepomy£lnie i w 1629 zawarto ze Szwecj╣ rozejm w Altmarku - Szwedzi :

- zatrzymali porty pruskie z wyj. Pucka, Gda±ska i Kr≤lewca,

- zatrzymali te┐ znaczn╣ czΩ£µ Inflant na p│n. od D┐winy,

- uzyskali prawa do pobierania czΩ£ci ce│ z handlu pols.

Rozejm zosta│ przed│u┐ony w 1635, ale Szwedzi wycofali siΩ z twierdz na wybrze┐u pruskim i zrezygnowali z pobierania ce│.

By│y to ju┐ efekty polityki Zygmunta III, kt≤re nast╣pi│y . po £mierci w 1632.

NastΩpca zosta│ wybrany bezkonfliktowo jego syn W│adys│aw. Czu│ siΩ on przede wszystkim Waz╣, spadkobierc╣ korony szwedzkiej, ale nie czu│ siΩ ju┐ tak gorliwym katolikiem, z tym ┐e marzy│a mu siΩ wielka wojna z Turcj╣ w wyniku kt≤rej zdo│a│by na ziemiach odebranych Turcji utworzyµ w│asn╣ monarchiΩ dziedziczn╣, a mo┐e nawet wzmocniµ w│adzΩ w RP. Dlatego robi│ co m≤g│, aby sprowokowaµ tak╣ wojnΩ.