POLSKA I LITWA W DOBIE PIERWSZYCH JAGIELLON╙W.

1. Rz╣dy Ludwika Andegawe±skiego (1370 -1382)

Zgodnie z odpowiednimi uk│adami panem i dziedzicem korony kr≤lestwa polskiego zosta│ Ludwik Andegawe±ski - siostrzeniec kr≤la Kazimierza ( S╣ na to odpowiednie uk│ady pomiΩdzy Kazimierzem Wielkim a Ludwikiem i zobowi╣zaniem Ludwika, ┐e przysz│y kr≤l nie naruszy istniej╣cego ustawodawstwa - przywilej w Budzie 1355 r.)

To zobowi╣zanie zosta│o wystawione wobec szlachty i duchowie±stwa. Ludwik WΩgierski nie za bardzo przejmowa│ siΩ rz╣dami w Polsce, jego wiΩksze zainteresowania koncentrowa│y siΩ na sprawach wΩgierskich.

Centralnym elementem panowania Ludwika jest przywilej w Koszycach (1374 r.), w kt≤rym zwalnia│ szlachtΩ od obci╣┐e± podatkowych z wyj╣tkiem 2 groszy od │ana ch│opskiego. Przywilej ten gwarantowa│ tak┐e jedno£µ pa±stwa polskiego. Zawiera│ te┐ zobowi╣zanie, ┐e kr≤l nie bΩdzie powierza│ zamk≤w i starostw osobom obcej narodowo£ci.Szlachta zwolniona od podatk≤w zobowi╣zywa│a siΩ do walki w obronie kraju. Powszechnie wtedy uwa┐ano, ┐e szlachta p│aci monarsze daninΩ krwi. Celem Ludwika by│o osadzenie na tronie jednej ze swoich c≤rek.

Rz╣dy Ludwika nie cieszy│y siΩ specjaln╣ popularno£ci╣. Dochodzi│o nawet do napiΩµ spo│ecznych, ale w roku 1382 Andegawe±czyk zmar│. Przez 2 lata w Polsce trwa│a wojna domowa miΩdzy zwolennikami sukcesji c≤rek Ludwika (g│. panowie Ma│opolscy ), a panami wielkopolski, kt≤rzy chcieli osadziµ na tronie polskim Ziemowita IV z Piast≤w Mazowieckich. Koniec ko±c≤w uk│ad si│ przechyli│ siΩ na korzy£µ zwolennik≤w sukcesji andegawe±skiej, z tym, ┐e koronΩ polsk╣ powierzono m│odszej c≤rce Jadwidze, brutalnie zerwano jej zarΩczyny z ksiΩciem Wilhelmem Habsburgiem i za mΩ┐a przydano jej w│adcΩ Litwy ksiΩcia Jagie││Ω. Oczywi£cie by│o to ma│┐e±stwo czysto polityczne, opatrzone do£µ istotnymi warunkami:

W zamian za uzyskanie rΩki Jadwigi i tronu polskiego Jagie││o zobowi╣zuje siΩ przyj╣µ chrzest w obrz╣dku │aci±skim wraz ze swoimi braµmi i nawr≤ciµ LitwΩ na chrze£cija±stwo. Przy│╣czyµ do Polski ziemie Litwy i Rusi, odzyskaµ utracone przez PolskΩ terytoria (Pomorze). W│a£ciwie by│ to program polityczny W│adys│awa Jagie││y, kt≤ry trwa│ przez ca│e jego panowanie (1386-1434).By│a to umowa, kt≤ra przesz│a do historii pod nazw╣ Unii w Krewie 1385 r.

W nastΩpnym roku zjazd szlachty w Lublinie obwo│a│ Jagie││Ω kr≤lem, natomiast Jagie││o musia│ potwierdziµ istniej╣cy system szlacheckich uprawnie±. Kr≤la typuje rada kr≤lewska (rada dostojnik≤w ), ale zatwierdza zjazd szlachty.

2. W jaki spos≤b monarcha usi│owa│ zrealizowaµ postanowienia unii w Krewie.

Jagie││o uda│ uda│ siΩ na LitwΩ i dokona│ chrztu ludno£ci przy pomocy duchowie±stwa polskiego. Zorganizowa│ w Wilnie biskupstwo, wyda│ przywilej dla bojar≤w litewskich gwarantuj╣c im dziedziczne posiadanie ziemi i uwolnienie od osobistych £wiadcze± na rzecz ksiΩcia, z tym, ┐e uprawnienie to otrzymali tylko wyznawcy religii katolickiej. Polityka Jagie││y napotka│a na op≤r. Przyw≤dc╣ niezadowolonych by│ stryjeczny brat Jagie││y Witold, kt≤ry sprzymie┐y│ siΩ wtedy z krzy┐akami, kt≤rzy 2 razy oblegli Wilno.

W 1392 r. Jagie││o zawar│ ugodΩ z Witoldem, moc╣ kt≤rej przekaza│ mu w│adzΩ na Litwie, zachowuj╣c og≤lne zwierzchnictwo. Tymczasem Witold mia│ bardzo ambitne plany rozci╣gniΩcia swojego w│adztwa na po│udniowym-wschodzie, ale jego konkurentami byli Tatarzy. Aby zabezpieczyµ siΩ na p≤│nocy zawar│ w 1398 roku uk│ad moc╣ kt≤rego przekazywa│ »mudƒ Zakonowi Krzy┐ackiemu. By│ to dla zakonu krzy┐ackiego bardzo wa┐ny nabytek terytorialny, albowiem dziΩki temu krzy┐acy mogli po│╣czyµ siΩ terytorialnie z zakonem kawaler≤w Mieczowych w Inflantach.

Plany Witolda uleg│y jednak za│amaniu. W 1399 roku poni≤s│ klΩskΩ pod Worskl╣. Musia│ wiΩc powr≤ciµ do koncepcji p≤│nocnej. Zainspirowa│ powstanie na »mudzi, co £ci╣gnΩ│o wyprawy krzy┐ackie na LitwΩ. Wcze£niej jednak w 1401 roku zawarto UniΩ WILE╤SKO-RADOMSKÑ. Moc╣ tej unii Witold zosta│ uznany ksiΩciem do┐ywotnim Litwy pod zwierzchni╣ w│adz╣ Jagie││y. Unia pozwoli│a na sojusz polsko-litewski w wojnie z Krzy┐akami w 1404 roku.

W 1402 r. Zakon Krzy┐acki najecha│ na LitwΩ. Polakom uda│o siΩ uzyskaµ poparcie kurii papieskiej, kt≤ra zakaza│a najazd≤w. W 1404 roku zosta│ zawarty pok≤j w Raci╣┐u. Warunkiem tego pokoju by│o zatwierdzenie zakonu przy jego ziemiach, Polacy mogli wykupiµ ziemiΩ dobrzy±sk╣ zostawion╣ krzy┐akom jeszcze przez W│adys│awa Opolczyka. Sumy na wykupienie zosta│y zebrane przez sejmiki szlacheckie.. Natomiast »mudƒ nadal pozostawa│a w rΩkach Krzy┐ak≤w.

W dalszym ci╣gu trwa│y napiΩcia na granicy krzy┐acko-polskiej, a jeszcze bardziej krzy┐acko-litewskiej W 1408 r. wielkim mistrzem zosta│ Urlyk von Jungingen.. W 1409 r.(maj) na »mudzi wybuch│o wielkie powstanie za wiedz╣ i wol╣ ksiΩcia Witolda. W trakcie rokowa± polsko-krzy┐ackich pose│ polski Miko│aj Tr╣ba dopu£ci│ siΩ tzw. kontrolowanego przecieku. Wielki mistrz spyta│ pos│a polskiego, czy kr≤l polski udzieli pomocy Witoldowi, je┐eli Krzy┐acy t│umi╣c powstanie na »mudzi bΩd╣ zmuszeni do wypowiedzenia wojny Litwie, kt≤ra popiera i wspomaga buntownik≤w. W≤wczas pose│ polski niby siΩ wygada│-tak powiada : kr≤l polski poprze ca│╣ sw╣ potΩg╣ , na co mistrz Krzy┐ak≤w odkrzykn╣│ : tu was mam i wypowiedzia│ wojnΩ Polsce. Na co dyplomacja polska og│osi│a, ┐e jest ofiar╣ agresji, lecz to nie Polska z│ama│a warunki dwukrotnie zaprzysiΩ┐anego pokoju kaliskiego, co wiΩcej kr≤l polski mia│ s│uszne prawo wezwaµ do obrony swoich ziem wszystkich swoich poddanych │╣cznie ze schizmatykami i poganami.

Wojna trwa│a w latach 1409-1411, jej kluczowym momentem by│a bitwa pod Grunwaldem (15 lipiec 1410 r.), by│o to naj£wietniejsze zwyciΩstwo orΩ┐a polskiego w dobie £redniowiecza. Rozgromiona zosta│a ca│a armia krzy┐acka, prys│ mit o potΩdze zakonu. Pocz╣tkowo miasta i zamki krzy┐ackie przechodzi│y na stronΩ polsk╣, jednak politycznych cel≤w wojny nie uda│o siΩ osi╣gn╣µ. Omawiaj╣c bitwΩ pod Grunwaldem nale┐y zwr≤ciµ uwagΩ, ┐e przeciw Krzy┐akom wyst╣pi│a po│╣czona koalicja si│ polskich, litewskich, by│y r≤wnie┐ posi│ki ruskie i tatarskie. Zakon natomiast mia│ w swoich szeregach wielu tzw. go£ci z kraj≤w zachodnioeuropejskich. W szeregach wojsk zakonnych walczyli ksi╣┐Ωta pomorscy. Sojusznikiem zakonu by│ cesarz-Zygmunt Luksemburski, kt≤ry nawet wypowiedzia│ wojnΩ Polsce w tym okresie.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto pok≤j polsko-krzy┐acki.Krzy┐acy zrezygnowali ze »mudzi na okres ┐ycia Jagie││y i Witolda, ziemia dobrzy±ska mia│a pozostaµ przy Polsce. Kupcy obu pa±stw maj╣ swobodΩ handlu na przeciwnych terytoriach. Zakon zobowi╣za│ siΩ wyp│aciµ Polsce 100 tys. kop groszy tytu│em wykupu je±c≤w.

W historiografii istnieje szereg spor≤w na temat wykorzystania b╣dƒ niewykorzystania zwyciΩstwa pod Grunwaldem. Nie nale┐y jednak zapominaµ, ┐e zakon mimo poniesionej klΩski by│ wielk╣ i dobrze zorganizowan╣ potΩg╣ militarn╣, polityczn╣ i gospodarcz╣. Tak wiΩc mimo klΩski zdo│a│ szybko odzyskaµ utracone zamki, za£ twierdza Malbork przy nik│ej ilo£ci piechoty wojsk polskich by│a faktycznie nie do zdobycia. Ponadto zaczyna│a siΩ jesie±, istnia│y du┐e k│opoty z aprowizacj╣ zgromadzonych si│. Ponadto Litwini nie byli zainteresowani w umacnianiu potΩgi kr≤la polskiego.( W│asne cele osi╣gnΩli - odzyskali »mudƒ ).

W 1412 roku odby│ siΩ zjazd w kt≤rym udzia│ wziΩli: JagiΩ││o,Witold, Zygmunt Luksemburski. Przyrzekli oni sobie przyjaƒ± i pok≤j, co wiΩcej po┐yczy│ Zygmuntowi 30 tys. kop groszy pod zastaw tzw. Grod≤w spiskich. Miasta te pozostawa│y przy Polsce do 1789 roku. W 1413 roku Polska i Litwa podpisa│y nastΩpn╣ UniΩ w Horodle. Unia mia│a charakter zdecydowanie antykrzy┐acki, wystawiono trzy dokumenty: wsp≤lny kr≤la i Witolda, oraz osobno pan≤w polskich i litewskich. Unia ta zacie£nia│a wiΩzy miΩdzy Polsk╣ a Litw╣, ale zaznacza│a odrΩbno£µ pomiΩdzy krajami. Litwini zobowi╣zali siΩ do porozumienia z Polakami przy wyborze wielkiego ksiΩcia.

II dokument- w razie £mierci kr≤la bez prawych nastΩpc≤w, nowa elekcja w Polsce zostanie przeprowadzona w porozumieniu z Witoldem i Litwinami.

III dokument - bojarzy litewscy zostan╣ dopuszczeni do rod≤w heraldycznych (mogli pieczΩtowaµ siΩ herbami szlachty polskiej) Wielu bojar≤w otrzyma│o wtedy te same prawa co szlachta polska i zosta│a przyjΩta do polskich herb≤w. Byli to bojarowie wyznania katolickiego. Na Litwie wprowadzono wtedy podzia│ na :kasztelanie i wojew≤dztwa.(wojew≤dztwa - dawne ziemie ksi╣┐╣t dzielnicowych, kt≤re otrzyma│y pe│en komplet urzΩdnik≤w ziemskich z wojewod╣ na czele. Ni┐ej od nich by│y kasztelanie - dawne okrΩgi grodowe ). Obie strony zobowi╣zywa│y siΩ do wsp≤lnych narad w Lublinie i Parczewie. W 1414 roku mia│a miejsce nastΩpna wojna z Zakonem tzw. wojna g│odowa, poniewa┐ Krzy┐acy zamknΩli siΩ w swoich zamkach i nie wystΩpowali w pole. Pod wp│ywem wys│annika papieskiego obie strony zgodzi│y siΩ na rozejm i przedstawienia swoich pretensji papie┐owi, cesarzowi b╣dƒ soborowi, kt≤ry wtedy obradowa│.

W 1414-1418 mia│ miejsce sob≤r w Konstancji. Na tym to soborze delegacja polska, w sk│ad kt≤rej wchodzi│ wybitny polski uczony Pawe│ W│odkowic, wyst╣pi│a z pogl╣dem, ┐e moc╣ prawa naturalnego poganie maj╣ prawo do posiadania ┐ycia, mienia i w│asnych pa±stw, a co za tym idzie, cesarz nie ma prawa do nadawania ziem poga±skich jakiejkolwiek osobie b╣dƒ instytucji jako ziem niczyich ( chodzi│o o podstawy prawne istnienia pa±stwa zakonnego ). Krzy┐acy odpowiedzieli paszkwilami.

W 1419 roku mia│a nastΩpna wojna z Krzy┐akami, z tym ┐e znowu odwo│ano siΩ do arbitra┐u Zygmunta Luksemburskiego. Wyrok wydany przez cesarza wywo│a│ oburzenie polskiej szlachty. By│o to w gruncie potwierdzenie warunk≤w I pokoju toru±skiego.

W 1422 roku wybuch│a nastΩpna wojna, nie przynios│a roztrzygniΩcia, ale w roku 1422.IX.27 zawarto z Krzy┐akami pok≤j nad jeziorem Melno. Polska odzyska│a niekt≤re ziemie przygraniczne, ale Krzy┐acy zrezygnowali ze »mudzi na rzecz Litwy po wsze czasy.

W latach 30-tych (1430-1435) Krzy┐acy w│╣czyli siΩ do rozgrywek wewnΩtrznych na Litwie popieraj╣c jednego z pretendent≤w do tronu wielkoksi╣┐Ωcego( w 1431 r. zmar│ Witold ). To wywo│a│o konflikt z Polsk╣, kt≤ry przerodzi│ siΩ w wojnΩ. Krzy┐acy popierali îwidrygie││Ω, Polacy za£ Kiejstutowicza Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz wznowi│ uniΩ z Polsk╣ w zamian za uzyskan╣ pomoc. Wojna przeci╣gnΩ│a siΩ do 1435 roku ( po £mierci Jagie││y1434 ), Polacy byli posi│kowani przez czeskich husyt≤w, kt≤rzy pustoszyli ziemie zakonne i wreszcie w Brze£ciu Kujawskim w 1435 roku (grudzie±) Krzy┐acy przyjΩli upokarzaj╣ce warunki :

a) nie bΩd╣ s│uchali rozkaz≤w cesarskich

b) je£li z│ami╣ postanowienia pokoju, wtedy poddani maj╣ prawo do wypowiedzenia pos│usze±stwa

Po pokoju w Brze£ciu Kujawskim polityka polska zaanga┐owa│a siΩ w sprawy wschodnie, natomiast na ziemiach pa±stwa zakonnego dosz│o do pewnych proces≤w emancypacyjnych tamtejszego spo│ecze±stwa. W 1440 roku stany pruskie szlachty i miast zawi╣za│y konfederacjΩ tzw. ZWIÑZEK PRUSKI. Zwi╣zek pocz╣tkowo tolerowany, a nawet akceptowany przez Krzy┐ak≤w jako stanowa reprezentacja spo│ecze±stwa bardzo szybko wszed│ w zatarg z pa±stwem zakonnym. Sprawa opar│a siΩ o s╣d cesarski i papieski. Cesarz wyda│ wyrok nakazuj╣cy rozwi╣zanie zwi╣zku, a przyw≤dc≤w na karΩ £mierci skaza│. Papie┐ natomiast ob│o┐y│ cz│onk≤w zwi╣zku pruskiego kl╣tw╣. Nie nale┐y przy tym zapominaµ, ┐e zar≤wno mieszcza±stwo, jak i w przewa┐aj╣cej czΩ£ci rycerstwo ziem pruskich by│o pochodzenia niemieckiego. A wiΩc owe wyroki dotyczy│y spraw wewnΩtrznych pa±stwa krzy┐ackiego.