Przemiany spo│eczno - gospodarcze na ziemiach polskich w latach 1831 - 1848.

ZAB╙R ROSYJSKI :

Po upadku powstania listopadowego car przyst╣pi│ do polityki represji : ksi╣┐Ω Iwan Paskiewicz zosta│ mianowany ksiΩciem warszawskim i przyznano mu stanowisko namiestnika Kr≤lestwa Polskiego; Kr≤lestwo obci╣┐ono kontrybucj╣ na utrzymanie 100 tys. armii rosyjskiej; przyw≤dc≤w powstania skazano zaocznie na £mierµ oraz konfiskatΩ maj╣tk≤w. Z tym, ┐e tych kt≤rych ujΩto r≤wnie┐ skazano na £mierµ, ale p≤ƒniej u│askawiono zamieniaj╣c karΩ na ciΩ┐kie roboty na Syberii; zamkniΩto Uniwersytet i PolitechnikΩ w W-wie; zbudowano CytadelΩ ( potΩ┐na twierdza g≤ruj╣ca nad miastem ) - w X pawilonie urz╣dzono wiΩzienie polityczne.

Car Miko│aj, aby przed opini╣ europejsk╣ zamaskowaµ represyjn╣ formΩ rz╣d≤w zni≤s│ konstytucjΩ z 1815 roku. W jej miejsce og│oszony zosta│ Statut Organiczny Kr≤lestwa Polskiego, kt≤ry przewidywa│ zniesienie sejmu i wojska polskiego, zniesienie odrΩbnej koronacji cara na kr≤la polskiego, przy│╣czenie Kr≤lestwa do cesarstwa z utrzymaniem jednak Rady Stanu i Rady Administracyjnej podporz╣dkowanej namiestnikowi Paskiewiczowi. Statut gwarantowa│ odrΩbno£µ ustawodastwa cywilnego i karnego, u┐ywalno£c jΩzyka polskiego jako urzΩdowego, wolno£µ wyznania, samorz╣d terytorialny. Statut Organiczny nie wszed│ jednak w ┐ycie.

Kr≤lestwo otrzyma│o organizacjΩ rosyjsk╣, jΩzyk rosyjski sta│ siΩ drugim oficjalnym jΩzykiem urzΩdowym, wojew≤dztwa zmieniono na grubernie, za£ w roku 1841 zniesiono RadΩ Stanu. Jej kompetencje przejΩ│y administracje w Petersburgu.

W ramach represji ustanowiono barierΩ celn╣ na granicy z Rosj╣. Chodzi│o o to, aby podkopaµ rozw≤j polskiego gospodarstwa : na wyroby przemys│owe sprowadzane z Kr≤lestwa Polskiego wprowadzono 16% taryfΩ celn╣, za£ na wyroby sprowadzane z Rosji do Kr≤lestwa Polskiego 3%. Wobec takiej polityki gospodarczej czΩ£µ przemys│owc≤w przenios│a siΩ poza granice Kr≤lestwa do okrΩgu bia│ostockiego ( przemys│ w│≤kienniczy ). Jednocze£nie ta±sze zbo┐e rosyjskie zaczΩ│o stanowiµ powa┐n╣ konkurencjΩ dla gospodarki rolnej. Wobec czego w│a£ciciele maj╣tk≤w ziemskich zaczΩli przechodziµ na hodowlΩ, ruguj╣c ch│op≤w z dotychczas u┐ytkowanej ziemi. Dopiero administracja carska powstrzyma│a te praktyki zakazuj╣c rug≤w w stosunku do ch│op≤w posiadaj╣cych wiΩcej ni┐ 3 morgi gruntu. By│ w tym r≤wnie┐ ukryty podtekst polityczny : ch│opi zaczΩli postrzegaµ w carskiej administracji si│Ω chroni╣c╣ ich przed dziedzicami.

Polityka gospodarcza Rosji w stosunku do Kr≤lestwa nie by│a zbyt konsekwentna : z przyczyn gospodarczych wprowadzono barierΩ celn╣ na wyroby z Kr≤lestwa, jako formΩ represji, jednak na pocz╣tku lat 40-tych j╣ zniesiono w ramach politycznego przy│╣czania Kr≤lestwa do imperium rosyjskiego.

W Kr≤lestwie Polskim w tym czasie mia│y ju┐ miejsce powa┐ne zmiany gospodarcze i spo│eczne : w latach 1845-1848 zbudowano kolej warszawsko-wiede±sk╣; po zniesieniu barier celnych zacz╣│ rozwijaµ siΩ przemys│ jako zaspokojenie popytu na rynkach rosyjskim i dalekowschodnim; niemal po│owa ch│opskich gospodarstw zamiast pa±szczyzny p│aci│a czynsz; o£rodkiem prowadz╣cym politykΩ gospodarcz╣ by│ Bank Polski w Warszawie bΩd╣cy w rΩkach Polak≤w; wzros│a liczba ludno£ci w miastach, a jednocze£nie pojawi│a siΩ bardzo nowoczesna struktura spo│eczna, a mianowicie obok istniej╣cych wielkich grup ludno£ci, takich jak : ch│opi, szlachta, zr≤┐nicowany stan mieszcza±ski, pojawi│a siΩ bur┐uazja wielkoprzemys│owa ( grupa nieliczna, ale bogata ) oraz pocz╣tki proletariatu wielkoprzemys│owego -- najemnych robotnik≤w fabrycznych. Politycznie jednak spo│ecze±stwo w Kr≤lestwie Polskim nie mia│o ┐adnej mo┐liwo£ci reprezentacji czy artykulacji swoich interes≤w zbiorowych, b╣dƒ to spo│ecznych, b╣dƒ narodowych. »ycie polityczne mog│o siΩ rozwijaµ tylko poprzez dzia│anie nielegalne.

ZAB╙R PRUSKI :

Po Kongresie Wied±skim zab≤r pruski cieszy│ siΩ pewn╣ autonomi╣. Utworzono Wielkie KsiΩstwo Pozna±skie. Na tym terenie r≤wnie┐ mia│y miejsce reformy spo│eczno-gospodarcze, kt≤re obejmowa│y ca│e spo│ecze±stwo Prus. Reformy te nosz╣ nawet nazwΩ "pruskiej drogi do kapitalizmu". Polega│y one na tym. ┐e ch│opi w zaborze pruskim otrzymali ziemie na w│asno£µ ( 1823 rok ), ale za wysokim odszkodowaniem roz│o┐onym na wiele lat. CzΩsto cen╣ uw│aszczenia by│o oddanie na rzecz dworu po│owy u┐ytkowanych grunt≤w.

Polityka w│adz pruskich uleg│a zaostrzeniu po upadku powstania listopadowego.

Przedstawicielem rz╣du w Wielkim KsiΩstwie Pozna±skim zosta│ Eduard Flottewell. Celem polityki tego dygnitarza by│a germanizacja KsiΩstwa Pozna±skiego. Polega│o to na tym, ┐e stanowiska w administracji i s╣downictwie zaczΩto obsadzaµ Niemcami; jΩzyk niemiecki sta│ siΩ jΩzykiem urzΩdowym; promowano wykupywanie ziemi z r╣k polskich i parcelacjΩ miΩdzy Niemc≤w; zlikwidowano odrΩbno£µ administracyjn╣ Wielkiego KsiΩstwa Pozna±skiego w latach 30-tych.

Antypolska polityka uleg│a z│agodzeniu po wst╣pieniu na tron pruski ( 1840 rok ) Fryderyka Wilhelma IV i odwo│aniu Flottewella : cenzura sta│a siΩ bardziej liberalna, zwiΩkszy│a siΩ swoboda stowarzyszania siΩ i mo┐liwo£ci u┐ywania jΩzyka polskiego.

W tym te┐ czasie pojawila siΩ ideologia pracy organicznej. Oznacza│a ona legalne dzia│anie w takich dziedzinach jak : gospodarka, o£wiata, kultura, nauka, opieka spo│eczna. Jej celem mia│o byµ wzmocnienie polskiego ┐ycia narodowego, pog│Ωbianie £wiadomo£ci narodowej szerokich warstw spo│ecznych, modernizacja stosunk≤w gospodarczo--spo│ecznych przy rezygnacji z d╣┐e± niepodleg│o£ciowych traktowanych w danym momencie historycznym jako nierealne i niemo┐liwe do urzeczywistnienia ( polityczne przystosowanie siΩ ).

GDZIE INDZIEJ TEN RODZAJ AKTYWNOîCI SPOúECZNEJ NIEZALE»NEJ OD RZÑDU NAZYWANY BYú ORGANIZACJÑ SPOúECZE╤STWA OBYWATELSKIEGO.

Najbardziej charakterystyczne przejawy pracy organicznej to : za│o┐enie przez Karola Marcinkowskiego Towarzystwa Pomocy Naukowej, kt≤re u│atwia│o zdobycie wykszta│cenia m│odzie┐y niezamo┐nej; wybudowanie, r≤wnie┐ przez niego, gmachu Bazaru, w kt≤rym mie£ci│y sie polskie sklepy, warsztaty, w kt≤rym mia│y siΩ odbywaµ r≤┐ne polskie imprezy -- w inicjatywie tej chodzi│o o integracjΩ polskich £rodowisk ( inteligencja, szlachta, ch│opi ), jak i wspieranie gospodarczej aktywno£ci Polak≤w; ORGANIZACJA SPOúECZE╤STWA CYWILNEGO; gromadzenie du┐ych zbior≤w bibliotecznych ( Biblioteka Dzia│y±skich w Kurniku ); za│o┐enie przez Hipolita Cegielskiego w 1846 roku warsztatu naprawy maszyn rolniczych, z kt≤rego wyros│a w p≤ƒniejszych latach fabryka maszyn rolniczych. Praca organiczna to gospodarka, edukacja, organizacja pomocy spo│ecznej oraz uczenie umiejΩtno£ci wsp≤lnego dzia│ania w ramach istniej╣cych praw i poprzez istniej╣ce prawa. By│a to dzia│alno£µ patriotyczna, ale pozbawiona element≤w politycznych.

ZAB╙R AUSTRIACKI :

Sytuacja polityczna wygl╣da│a w ten spos≤b, ┐e teoretycznie spo│ecze±stwo reprezentowa│ sejm galicyjski, ale faktycznie nie mia│ on ┐adnej rzeczywistej w│adzy. Faktyczn╣ w│adzΩ sprawowa│a administra-cja podporz╣dkowana Wiedniowi. Na jej czele sta│ gubernator, pod-legali mu starostowie kieruj╣cy cyrku│ami ( obw≤d administracyjny ). Szkolnictwo i Uniwersytet Lwowski podlega│y germanizacji.

Galicja by│a podzielona na GalicjΩ wsch. i zach. Za granicΩ mo┐na przyj╣µ rzekΩ San. W Galicji wsch. wystΩpowa│y jeszcze problemy narodowo£ciowe ze wzglΩdu na siln╣ obecno£µ ┐ywio│u ukrai±skiego. Stolic╣ tej czΩ£ci Galicji by│ Lw≤w, w zach. za£, po 1846 roku, najbar-dziej prΩ┐nym o£rodkiem kultury by│ Krak≤w.

Najwa┐niejsz╣ inicjatyw╣ kulturaln╣ by│o za│o┐enie w 1817 roku we Lwowie zak│adu narodowego fundacji Maksymiliana Ossoli±skiego. Mie£ci│a siΩ tam biblioteka, muzeum, drukarnia.

Stosunki spo│eczne w Galicji uleg│y znacznej petryfikacji ( termin pochodz╣cy z budownictwa oznacza utrwalenie, ugruntowanie ). Podstawowe klasy spo│eczne to ziemia±stwo ( s│abe liczebnie, ale wp│ywowe ), chlopstwo, niewielki odsetek mieszcza±stwa ( g│≤wne miasta : Lw≤w, Krak≤w, Przemy£l, Rzesz≤w ), silna obecno£µ mniejszo£ci ( ┐ydowska, ukrai±ska ). S│abo rozwiniΩte szkolnictwo prowadzone g│≤wnie przez zakony. Rolnictwo folwarczno --pa±szczyƒniane.

Dla Austrii prowincja galicyjska to obszar £ci╣gania podatk≤w i poboru rekruta. Jedyne o£rodki przemys│owe to kopalnie soli w Bo£ni i Wieliczce.

Mo┐liwo£ci legalnego ┐ycia politycznego r≤wnie┐ bardzo ograniczone, ale w latach 30-tych, pierwszej po│owie lat 40-tych, w Galicji silnie rozbudowana by│a dzia│alno£µ spiskowa. Sko±czy│o siΩ to tragicznie -- rabacj╣ galicyjsk╣.

Uw│aszczenie ch│op≤w w Galicji nast╣pi│o dopiero w roku 1848, w dobie Wiosny Lud≤w.

PODSUMOWANIE :

Podsumowuj╣c spo│ecze±stwo polskie w latach 1831-1848 mo┐emy dostrzec g│Ωbokie zr≤┐nicowanie spowodowane czΩ£ciowo polityk╣ zaborc≤w, a czΩ£ciowo naturalnymi procesami spo│ecznymi.

Najlepiej rozwiniΩt╣ gospodarczo i spo│ecznie dzielnic╣ by│ zab≤r pruski. Tam przej£ciowo istnia│y najwiΩksze mo┐liwo£ci pracy organicznej. Mo┐na tutaj by│o wykorzystaµ pruskie poczucie prawa, niezale┐no£µ s╣downictwa, przestrzeganie przepis≤w.

Najbrutalniejszej polityce by│ poddany zab≤r rosyjski, gdzie prowadzono celow╣ politykΩ antypolsk╣ wymierzon╣ g│≤wnie w szlachtΩ i duchowie±stwo, w polsk╣ kulturΩ. Jednym z przejaw≤w walki z polsko£ci╣ by│o zniesienie unii brzeskiej i przymusowe wcielenie grekokatolik≤w do cerkwii prawos│awnej, likwidacja wielu zakon≤w katolickich, a tak┐e ograniczenie kontakt≤w ko£cio│a polskiego z Rzymem. Szczeg≤lnie ostr╣ i brutaln╣ politykΩ prowadzono na ziemiach zabranych ( na wsch≤d od Bugu ).

Stosunkowo najmniej antypolsk╣ politykΩ prowadzono w Galicji. Spiski galicyjskie zwalczano raczej pod has│ami obrony porz╣dku spo│ecznego. Co wiΩcej monarchia Habsburg≤w by│a monarchi╣ katolick╣ i wielonarodowo£ciow╣, gdzie Niemcy stanowili niewielki procent ludno£ci. Jednak Galicja by│a najbardziej zacofanym zaborem, je£li chodzi o rozw≤j gospodarczy, i najbiedniejszym.

W tym czasie pewnej wyrazisto£ci nabra│y dwie koncepcje niepodleg│o£ci : przez powstanie oraz przez umocnienie narodu poprzez pracΩ organiczn╣ z przystosowaniem siΩ do otaczaj╣cej rzeczywisto£ci. Obie koncepcje mia│y swoich zwolennik≤w.