Polska, historia XXw do 1945.

Przed I wojn╣ £wiatow╣ w polityce polskiej dominowa│y dwie orientacje. Zwolennicy orientacji rosyjskiej, g│. narodowi demokraci, uwa┐ali, ┐e w przypadku zwyciΩstwa pa±stw Ententy ziemie polskie bΩdzie mo┐na zjednoczyµ pod panowaniem Rosji i uzyskaµ daleko id╣c╣ autonomiΩ. Zwolennicy orientacji austro-wΩgierskiej, tj. socjali£ci i ugrupowania galicyjskie, s╣dzili, ┐e zwyciΩstwo pa±stw centralnych pozwoli na po│╣czenie zaboru rosyjskiego z Galicj╣ i utworzenie trzeciego cz│onu monarchii habsburskiej (koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji austro-wΩgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powo│ali Naczelny Komitet Narodowy, kt≤ry przyst╣pi│ do organizowania Legion≤w Polskich; J.Pi│sudski rozbudowywa│ Polsk╣ OrganizacjΩ Wojskow╣. W│adze Austro- WΩgier, ze wzglΩdu na stanowisko Niemiec, zachowywa│y dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej. Rosja, kt≤ra planowa│a po zwyciΩstwie w wojnie, przesuniΩcie granicy na liniΩ Odry, nie wspomina│a o autonomii Polak≤w; jej stanowisko nie uleg│o zmianie nawet po wycofaniu siΩ 1915 wojsk rosyjskich z Kr≤lestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja uznawa│y sprawΩ polsk╣ za wewnΩtrzny problem Rosji. W nastΩpnych latach straty wojenne sk│oni│y pa±stwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Kr≤lestwie Polskim za cenΩ utworzenia satelickiego pa±stewka polskiego. Takie by│y 1916 za│o┐enia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-WΩgier, w kt≤rym wezwano Polak≤w do wstΩpowania do armii, choµ nie sprecyzowano ani granic, ani ustroju przysz│ej Polski. Akt przekre£li│ stuletni╣ solidarno£µ pa±stw zaborczych i wznowi│ kwestiΩ polsk╣ na arenie miΩdzynarodowej. 6 XII 1916 w Warszawie powsta│a Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Po rewolucji lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegat≤w przyzna│a Polsce prawo do niepodleg│o£ci, a Rz╣d Tymczasowy zapowiedzia│ utworzenie pa±stwa polskiego w sojuszu z Rosj╣; powo│ano KomisjΩ Likwidacyjn╣ do Spraw Kr≤lestwa Polskiego, Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczΩto formowanie Korpus≤w Polskich w Rosji. Zachodni cz│onkowie ententy coraz czΩ£ciej opowiadali siΩ za odbudow╣ Polski. Ententa uzna│a Komitet Narodowy Polski w Pary┐u, powsta│y w VIII 1917, za przedstawicielstwo polskie; zaczΩto formowaµ ArmiΩ Polsk╣ we Francji. Poniewa┐ pa±stwa centralne zwleka│y z realizacj╣ aktu 5 listopada, Pi│sudski odm≤wi│ z│o┐enia przysiΩgi na wierno£µ obu cesarzom i zosta│ internowany w Magdeburgu; przysiΩgi odm≤wi│y tak┐e I i III Brygada Legion≤w, kt≤re rozbrojono i internowano. We IX 1917 pa±stwa centralne powo│a│y RadΩ Regencyjn╣ jako najwy┐sz╣ w│adzΩ tymczasow╣ w Kr≤lestwie Polskim. Po brzeskim traktacie pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalaz│y siΩ pod kontrol╣ Niemiec i Austro-WΩgier. Warunki pokoju wywo│a│y rozczarowanie Polak≤w; Kr≤lestwu Polskiemu odebrano nawet Che│mszczyznΩ, oddan╣ Ukrainie. Walcz╣cy u boku pa±stw centralnych Polski Korpus Posi│kowy przeszed│ pod Rara±cz╣ przez front, by po│╣czyµ siΩ z oddzia│ami II Korpusu Wschodniego; V 1918 si│y te stoczy│y bitwΩ pod Kaniowem, kt≤ra sta│a siΩ symbolem wsp≤│dzia│ania si│ polskich walcz╣cych dot╣d po przeciwnych stronach frontu. Korpusy Wschodnie, broni╣ce Polak≤w przed bolszewikami, zosta│y rozbrojone przez Niemc≤w. W I 1918 prezydent USA W. Wilson popar│ niepodleg│o£µ Polski (czterna£cie punkt≤w Wilsona). Wojna zako±czy│a siΩ klΩsk╣ wszystkich trzech zaborc≤w, co umo┐liwi│o wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wyda│a manifest formu│uj╣cy postulat niepodleg│o£ci Polski; 28 X w Krakowie powsta│a Polska Komisja Likwidacyjna. Na pocz╣tku XI 1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawni│ siΩ jako Naczelna Rada Ludowa (NRL). Jednocze£nie na ziemiach polskich narasta│a fala nastroj≤w rewolucyjnych; 5 XI powsta│a w Lublinie pierwsza Rada Delegat≤w Robotniczych. W nocy z 6 na 7 XI powo│ano w Lublinie Tymczasowy Rz╣d Ludowy Republiki Polskiej (premier I. Daszy±ski). W jego sk│ad weszli socjali£ci i dzia│acze PSL Wyzwolenie, a jego trzon stanowili cz│onkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10 XI 1918 Pi│sudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekaza│a mu naczelne dow≤dztwo nad tworz╣cym siΩ wojskiem, a 14 XI - ca│╣ w│adzΩ i rozwi╣za│a siΩ. Pi│sudski powierzy│ utworzenie rz╣du socjali£cie J. Moraczewskiemu; 21 XI rz╣d wyda│ manifest zapowiadaj╣cy reformΩ roln╣ i nacjonalizacjΩ niekt≤rych ga│Ωzi przemys│u, jednak uzale┐ni│ te reformy od uznania przez przysz│y Sejm Ustawodawczy; jednocze£nie wprowadzono korzystne dla robotnik≤w ustawodawstwo pracy i zapowiedziano wybory parlamentarne; Pi│sudski i nowy premier podpisali dekret o tymczasowych w│adzach Republiki Polskiej. Przeciwko rz╣dowi i niepodleg│o£ci wystΩpowa│y si│y radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rz╣d Moraczewskiego by│ bojkotowany przez prawicΩ w Polsce oraz nieuznawany przez ententΩ; dopiero nowy rz╣d I. Paderewskiego, powo│any w po│owie I 1919, zosta│ uznany przez KNP i ententΩ. Pod koniec I 1919 odby│y siΩ wybory do Sejmu Ustawodawczego w Kr≤lestwie i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce. Uk│ad si│ w Sejmie by│ r≤wnomierny. Prawica, centrum i lewica uzyska│y podobn╣ ilo£ci╣ mandat≤w; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyj╣│ Ma│╣ KonstytucjΩ; Naczelnikiem Pa±stwa pozosta│ Pi│sudski; pierwszy etap formowania pa±stwowo£ci zosta│ zako±czony. Nie roztrzygniΩta by│a kwestia granic Polski; XII 1918 roku rz╣d w Warszawie kontrolowa│ Kr≤lestwo i GalicjΩ Zachodni╣; 27 XII wybuch│o powstanie wielkopolskie, kt≤re doprowadzi│o do przejΩcia w│adzy przez Wersalski traktat pokojowy 1919 przyzna│ Polsce Pomorze Wschodnie bez Wolnego Miasta Gda±ska, tak┐e prawie ca│╣ WielkopolskΩ; na G≤rnym îl╣sku oraz Warmii i Mazurach mia│y siΩ odbyµ plebiscyty. W II 1920 roku Polska objΩ│a administracjΩ w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach plebiscytowym trwa│a ostra walka przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuch│y dwa polskie powstania na îl╣sku ( powstania £l╣skie 1919-21). Plebiscyt na Warmii i Mazurach odby│ siΩ VII 1920, podczas ofensywy bolszewickiej na WarszawΩ, tote┐ wiΩkszo£µ g│osuj╣cych opowiedzia│a siΩ za przynale┐no£ci╣ do Niemiec. Na wyniki plebiscytu g≤rno£l╣skiego (III 1921) wp│ynΩ│y g│osy os≤b urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkaj╣cych, g│. Niemc≤w. Gdy okaza│o siΩ, ┐e Polsce ma przypa£µ tylko niewielka czΩ£µ G≤rnego îl╣ska, V 1921 roku wybuch│o trzecie powstanie £l╣skie; X 1921 roku Rada Ligi Narod≤w ostatecznie przyzna│a Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46% jego ludno£ci i wiΩksz╣ czΩ£µ jego potencja│u przemys│owego. Na îl╣sku Cieszy±skim I 1919 wojska czeskie zajΩ│y ca│y obszar a┐ do Wis│y; V 1920 roku Rada Ambasador≤w Ententy podzieli│a sporny obszar pozostawiaj╣c po stronie czeskiej dwa powiaty z przewag╣ ludno£ci polskiej. W Polsce rozwa┐ano dwa programy wschodnie. Endecja pragnΩ│a w│╣czyµ do Polski obszary na kt≤rych ludno£µ niepolska stanowi│aby mniejszo£µ daj╣c╣ siΩ zasymilowaµ. Koncepcja federalistyczna Pi│sudskiego zak│ada│a utworzenie Litwy, Bia│orusi i Ukrainy stanowi╣cych przedmurze Polski na wschodzie. GranicΩ wschodni╣ II Rzeczpospolitej ustalono jednak w wyniku konflikt≤w zbrojnych z Ukrai±cami i bolszewikami. Do po│owy 1919 wojska polskie wypar│y oddzia│y ukrai±skie z Galicji Wschodniej ( wojna polsko-ukrai±ska 1918-19). Po klΩsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedzia│a pok≤j brzeski i rozpoczΩ│a marsz na zach≤d. Do pierwszego starcia z wojskami polskimi dosz│o II 1919 na Wile±szczyƒnie (wojna polsko-bolszewicka 1919-21); IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Pi│sudski w odezwie Do mieszka±c≤w by│ego Wielkiego KsiΩstwa Litewskiego zadeklarowa│ wolΩ stworzenia im mo┐liwo£ci samookre£lenia pa±stwowego. Ententa popiera│a Polak≤w przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowa│a dzia│a± polskich na Bia│orusi i Ukrainie; obszary te uznawa│a za czΩ£µ imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzyma│a mandat Ligi Narod≤w w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada paryskiej konferencji pokojowej odm≤wi│a Polsce prawa zorganizowania administracji na wsch≤d od linii Curzona. Na wiosnΩ 1920 roku Pi│sudski zawar│ porozumienie z atamanem S. Petlur╣ i ubiegaj╣c atak bolszewicki na Bia│orusi 25 IV 1920 rozpocz╣│ ofensywΩ na Ukrainie; 7 V wojska polskie wesz│y do Kijowa ustanawiaj╣c tam przyjazny rz╣d ukrai±ski; VII 1920 bolszewicy zaczΩli ofensywΩ na Bia│orusi; si│y polskie rozpoczΩ│y odwr≤t; na pocz╣tku sierpnia Armia Czerwona dotar│a do Wis│y; Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Bia│ymstoku zapowiada│ utworzenie polskiej republiki sowieckiej. Nast╣pi│a mobilizacja spo│ecze±stwa, powo│ano rz╣d koalicyjny (premier W. Witos); w decyduj╣cej warszawskiej bitwie Wojska Polskie obroni│o stolicΩ, a rozpoczΩte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusi│o oddzia│ybolszewickie do wycofania; na pocz╣tku wrze£nia Polacy nacierali na ca│ym froncie; 12 X obie strony podpisa│y rozejm i rozpoczΩ│y rokowania; 18 III 1921podpisano ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroni│o niepodleg│o£µ Polski i prawdopodobnie zapobieg│o bolszewizacji Europy. Nie mog╣c wypracowaµ kompromisu z Litwinami w sprawie Wile±szczyzny, Pi│sudski poleci│ genera│ L. »eligowskiemu zajΩcie spornego obszaru pod pozorem buntu czΩ£ci wojsk polskich; na zajΩtym terenie utworzono LitwΩ £rodkow╣, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, kt≤ry uchwali│ przy│╣czenie Litwy £rodkowej do Polski.Obszar II Rzeczypospolitej wyni≤s│ 388,6 tys. km2, a ludno£µ liczy│a 27,2 mln os≤b (1921). Polska by│a pa±stwem silnie zr≤┐nicowanym spo│ecznie i gospodarczo. Poziom startu gospodarki polskiej w 1918 roku by│ bardzo niski ze wzglΩdu na ogromne zniszczenia wojenne, a tak┐e konieczno£µ zast╣pienia utraconych rynk≤w pa±stw zaborczych oraz budowy rynku og≤lnopolskiego; wobec wysokich koszt≤w wojny i odbudowy bud┐et pa±stwa wykazywa│ stale deficyt, pokrywany drukiem banknot≤w Polskiej Krajowej Kasy Po┐yczkowej, co prowadzi│o do inflacji. Po│o┐enie miΩdzynarodowe Polski by│o niepewne, gdy┐ Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodzi│y siΩ ze skutkami wojny, wysuwa│y roszczenia terytorialne wobec Polski i wsp≤│pracowa│y przeciwko zwyciΩskiej Entencie; 1922 zawar│y traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opiera│a siΩ na sojuszu z Francj╣ (1921), pozosta│e pa±stwa zachodnie nie by│y zainteresowane stosunkami z Polsk╣. Ze wzglΩdu na r≤┐nice interes≤w nie uda│o siΩ te┐ zacie£niµ wsp≤│pracy z s╣siadami ze wschodniej Europy. W 17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwali│ konstytucjΩ; charakteryzowa│a siΩ ona przewag╣ w│adzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad wykonawcz╣ (prezydent i rz╣d), co wynika│o z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnie± Pi│sudskiemu, kt≤rego uwa┐ano za g│≤wnego kandydata do prezydentury. Wybory parlamentarne z 1922 przynios│y r≤wnowagΩ prawicy (Narodowa Demokracja), centrum Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, Chrze£cija±ska Demokracja w Polsce i Narodowa Partia Robotnicza), lewicy (Polska PartiaSocjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie) i mniejszo£ci narodowych. Wyb≤r G. Narutowicza na prezydenta spotka│ siΩ z gwa│town╣ reakcj╣ prawicy narodowej, kt≤ra usi│owa│a nie dopu£ciµ do jego zaprzysiΩ┐enia; 16 XII 1922 prezydent zosta│ zamordowany przez jej zwolennika. Nowym prezydentem zosta│ wybrany S. Wojciechowski, kt≤ry wraz z premierem gen. W. Sikorskim doprowadzi│ do uspokojenia atmosfery; Pi│sudski usun╣│ siΩ z ┐ycia politycznego. W wyniku paktu lanckoro±skiego 1923 w maju 1923 powsta│a koalicja Chjeno-Piasta i drugi rz╣d Witosa; na jesieni 1923 roku hiperinflacja doprowadzi│a do za│amania gospodarki i masowych wyst╣pie± robotniczych, st│umionych si│╣; rz╣d Witosa ust╣pi│ w warunkach chaosu i zagro┐enia pa±stwa. Na czele rz╣du stan╣│ W. Grabski, kt≤ry I 1924 rozpocz╣│ reformΩ skarbowo-walutow╣; zr≤wnowa┐ywszy bud┐et, IV 1924 Grabski powo│a│ do ┐ycia Bank Polski i wprowadzi│ now╣ walutΩ (z│oty); sytuacjΩ p│atnicz╣ Polski os│abi│a 1925 wojna celna z Niemcami; nast╣pi│ nawr≤t inflacji i XI 1925 rz╣d Grabskiego ust╣pi│. W tym samym roku uchwalono ostatecznie reformΩ roln╣ i podpisano konkordat. Pod koniec 1925 pogorszy│a siΩ sytuacja miΩdzynarodowa Polski, bowiem uk│ady z Locarno nie da│y pe│nej gwarancji granicy polsko-niemieckiej; ponadto Niemcy i ZSRR na mocy uk│adu berli±skiego z IV 1926 zacie£ni│y wsp≤│pracΩ. Rz╣d A. Skrzy±skiego nie zdo│a│ powstrzymaµ pogarszania siΩ nastroj≤w, mimo poprawiaj╣cej siΩ od IV 1926 koniunktury gospodarczej. Kolejny rz╣d Chjeno-Piasta, ostro krytykowany przez lewicΩ i zwolennik≤w Pi│sudskiego, utworzy│ Witos.12 V 1926 Pi│sudski rozpocz╣│ wojskowy zamach stanu i w ci╣gu trzech dni zaj╣│ WarszawΩ (przewr≤t majowy); prezydent Wojciechowski i premier Witos ust╣pili. Nowym premierem zosta│ K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Narodowe wybra│o prezydentem Pi│sudskiego, kt≤ry nie przyj╣│ wyboru i wysun╣│ kandydaturΩ I. Mo£cickiego; jego wyb≤r faktycznie zalegalizowa│ zamach majowy. 2 VIII 1926 Sejm zmieni│ konstytucjΩ wzmacniaj╣c uprawnienia prezydenta (nowela sierpniowa). Stronnicy Pi│sudskiego (sanacja) znajdowali siΩ zar≤wno na lewicy (czΩ£µ PPS, PSL Wyzwolenie i Zwi╣zek Naprawy Rzeczpospolitej), w£r≤d pracownik≤w administracji, w wojsku, jak i na prawicy (konserwaty£ci ziemia±scy). Dezorientacja w partiach u│atwi│a sanacji opanowanie w│adzy, jednak stopniowo narasta│ konflikt miΩdzy rz╣dem i parlamentem, ograniczanym w swych konstytucyjnych funkcjach. Wybory rozpisane na marzec 1928 nie przynios│y rozstrzygniΩcia; Bezpartyjny Blok Wsp≤│pracy z Rz╣dem (BBWR), kt≤ry zdoby│ 28% mandat≤w, nie m≤g│ kontrolowaµ parlamentu. Konflikt miΩdzy rz╣dem i opozycj╣ narasta│; IX 1929 PSL Piast, NPR, chadecja, PSL Wyzwolenie, Stronnictwo Ch│opskie i PPS zawi╣za│y sojusz dla obrony demokracji ; latem 1930 przyw≤dcy Centrolewu usi│owali doprowadziµ do odwo│ania rz╣du. Na jego czele stan╣│ jednak Pi│sudski, a prezydent Mo£cicki rozwi╣za│ Sejm i zarz╣dzi│ nowe wybory; kampania wyborcza przebiega│a pod wra┐eniem aresztowania przyw≤dc≤w Centrolewu, oskar┐onych o przestΩpstwa pospolite i osadzonych w twierdzy w Brze£ciu, p≤ƒniej skazanych w procesie brzeskim; BBWR uzyska│ ponad po│owΩ mandat≤w.Od ko±ca 1929 w kraju narasta│ kryzys gospodarczy prowadz╣cy do wzrostu napiΩµ spo│ecznych i wp│yw≤w ugrupowa± skrajnych. W 1931, w wyniku zjednoczenia ruchu ch│opskiego, powsta│o Stronnictwo Ludowe(SL). W 1934 utworzono. Ob≤z Narodowo-Radykalny(ONR), kt≤ry rozpad│ siΩ nastΩpnie na ONR-ABC i ONR-FalangΩ. Po zamachach terroryst≤w ukrai±skich w│adze sanacyjne utworzy│y ob≤z w Berezie Kartuskiej, do kt≤rego kierowano na podstawie orzeczenia administracyjnego. Mimo pogarszaj╣cego siΩ stanu zdrowia Pi│sudskiego, sanacja umacnia│a siΩ u w│adzy; 1933 Mo£cicki zosta│ ponownie zosta│ wybrany prezydentem; 1935 roku, w wyniku manipulacji regulaminem sejmowym, sanacja przeprowadzi│a uchwalenie nowej konstytucji wzmacniaj╣cej pozycjΩ prezydenta; sta│ siΩ on naczeln╣ w│adz╣ wykonawcz╣, zwierzchnikiem rz╣du i si│ zbrojnych. Ordynacja wyborcza praktycznie odsunΩ│a opozycjΩ od wp│ywu na kszta│t organ≤w ustawodawczych i rz╣du. Na skutek pogorszenia siΩ od ko±ca lat 20. stosunk≤w niemiecko-sowieckich dyplomacja polska mog│a prowadziµ politykΩ r≤wnowagi; VII 1932 zawarto polsko-sowiecki uk│ad o nieagresji (V 1934 przed│u┐ony na dalsze 10 lat), a I 1934 - polsko-niemieck╣ deklaracjΩ o nieagresji. 12 V 1935 roku zmar│ Pi│sudski. Jego zwolennicy podzielili siΩ na umiarkowan╣ grupΩ prezydenta Mo£cickiego i bardziej radykaln╣ grupΩ wojskowych z W. S│awkiem i E. Rydzem-îmig│ym. W 1935 wybory parlamentarne odby│y siΩ wed│ug nowej ordynacji, tote┐ sanacja uzyska│a ogromn╣ przewagΩ w obu izbach. Przed│u┐aj╣cy siΩ kryzys potΩgowa│ niezadowolenie spo│eczne; powtarza│y siΩ demonstracje robotnicze, prawicowa m│odzie┐ organizowa│a ekscesy antysemickie. W II 1936 roku powsta│ centrowy Front Morges, a X 1937 NPR i chadecja po│╣czy│y siΩ w Stronnictwo Pracy (SP). Sanacja rozwi╣za│a BBWR i II 1937 powo│a│a Ob≤z Zjednoczenia Narodowego (OZN), kt≤rego program opiera│ siΩ na zasadach solidaryzmu spo│ecznego i podkre£la│ znaczenie silnego pa±stwa. W zwi╣zku z napiΩciami spo│ecznymi i wysokim bezrobociem, rz╣d przyst╣pi│ do realizacji programu aktywizacji gospodarki, w tym budowy Centralnego OkrΩgu Przemys│owego; 1936-1939 nast╣pi│o wyraƒne o┐ywienie koniunktury. Pod koniec lat 30. polska scena polityczna uleg│a konsolidacji; poza obozem rz╣dz╣cym istnia│y cztery g│≤wne partie: Stronnictwo Narodowe (SN), SP, SL i PPS. W 1938 nast╣pi│o z│agodzenie napiΩµ spo│ecznych, tote┐ wybory parlamentarne zako±czy│y siΩ wzglΩdnym sukcesem sanacji. Narastanie niebezpiecze±stwa wojny sprzyja│o zamro┐eniu wewnΩtrznych konflikt≤w politycznych. Po uk│adzie monachijskim X 1938 Polska zajΩ│a Zaolzie. Niemcy wysunΩ│y propozycjΩ w│╣czenia do Rzeszy Wolnego Miasta Gda±ska, budowy eksterytorialnej szosy │╣cz╣c╣ Prusy Wschodnie z reszt╣ Niemiec i wsp≤lnych dzia│a± na wschodzie. W III 1939 Wielka Brytania, a p≤ƒniej Francja udzieli│y Polsce gwarancji niepodleg│o£ci; 28 IV Hitler wypowiedzia│ polsko-niemiecki uk│ad o nieagresji. 23 VIII 1939 zawarto w Moskwie uk│ad o nieagresji miΩdzy ZSRR i Niemcami zawieraj╣cy tajny protok≤│ dodatkowy, przewiduj╣cy podzia│ stref wp│yw≤w w Europie Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mo│otow); 25 VIII Anglia zawar│a z Polsk╣ uk│ad o wzajemnej pomocy, kt≤ry nie powstrzyma│ Niemiec przed napa£ci╣ na PolskΩ.1 IX 1939 rozpoczΩ│a siΩ agresja niemiecka (kampania wrze£niowa 1939); mimo zobowi╣za± sojuszniczych i wypowiedzenia wojny, Wielka Brytania i Francja nie podjΩ│y dzia│a± przeciwko Niemcom. Niemcy wygrali bitwΩ graniczn╣ i wtargnΩli w g│╣b kraju, z│amali obronΩ na Wi£le i Sanie, podjΩli pr≤bΩ okr╣┐enia wojsk polskich na wsch≤d od Warszawy; pr≤ba kontrofensywy polskiej nad Bzur╣ zako±czy│a siΩ niepowodzeniem; 17 IX rozpoczΩla siΩ agresja sowiecka; w ci╣gu nastΩpnych dw≤ch tygodni rozproszony op≤r polski zosta│ zd│awiony, Warszawa kapitulowa│a 28 IX, ostatni╣ bitwΩ stoczono pod Kockiem. W obliczu przegranej kampanii wrze£niowej w│adze pa±stwa polskiego przesz│y do Rumunii, gdzie zosta│y internowane; prezydent RP Mo£cicki 29 IX na swojego nastΩpcΩ wyznaczy│ W│adys│awa Raczkiewicza, kt≤ry 30 IX mianowa│ premierem gen. Sikorskiego (7 XI zosta│ r≤wnie┐ naczelnym wodzem); 1 X zaprzysiΩ┐ono rz╣d Rzeczypospolitej Polskiej na uchodzstwie, a 9 XII 1939 powo│ano RadΩ Narodow╣ spe│niaj╣c╣ rolΩ parlamentu; rozpoczΩto formowanie jednostek Wojska Polskiego. Pod koniec kampanii wrze£niowej powstawa│y organizacje konspiracyjne (konspiracja w Polsce 1939-45); przed kapitulacj╣ Warszawy (27 IX) utworzono S│u┐bΩ ZwyciΩstwu Polski (SZP). Trzecia Rzesza i ZSRR 28 IX 1939 zawar│y traktat o granicach i przyjaƒni, w kt≤rym og│osi│y upadek pa±stwa polskich, ustali│y jego podzia│ na linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowi╣za│y siΩ do zwalczania polskich d╣┐e± niepodleg│o£ciowych. Ziemie zajΩte przez Niemcy (okupacja niemiecka w Polsce 1939-45) zosta│y czΩ£ciowo w│╣czone do III Rzeszy, z pozosta│ej czΩ£ci utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). W│adze niemieckie wprowadzi│y policyjno- wojskowy re┐im okupacyjny, realizowa│y politykΩ terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych i przekszta│cenia spo│ecze±stwa w pos│uszn╣ si│Ω robocz╣, »yd≤w stopniowo izolowa│y w gettach; d╣┐y│y do ca│kowitej germanizacji ziem w│╣czonych do III Rzeszy; w GG zorganizowa│y system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i pauperyzacji spo│ecze±stwa. Ziemie zajΩte przez ZSRR (okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w sk│ad ZSRR (z wyj╣tkiem Wile±szczyzny, przekazanej Litwie i w│╣czonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie w│adze okupacyjne wprowadzi│y oparty na terrorze re┐im polityczno-policyjny obowi╣zuj╣cy na obszarze ZSRR; obywatelom RP przymusowo nada│y obywatelstwo sowieckie; wiele os≤b aresztowa│y, czΩ£µ ludno£ci deportowa│y w g│╣b ZSRR. W XI 1939 gen. Sikorski powo│a│ Zwi╣zek Walki Zbrojnej (ZWZ), kt≤rego g│≤wnym zadaniem by│o przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, a w dzia│alno£ci bie┐╣cej prowadzenie wywiadu i propagandy oraz - pocz╣tkowo tylko w ograniczonym zakresie - walki zbrojnej (Zwi╣zek Odwetu). Powsta│y konspiracyjne organizacje zbrojne podporz╣dkowane g│≤wnym partiom politycznym obozu rz╣dz╣cego: Bataliony Ch│opskie, Narodowa Organizacja Wojskowa, Gwardia Ludowa WRN; II 1940 ukszta│towa│ siΩ reprezentuj╣cy opiniΩ stronnictw politycznych Polityczny Komitet Porozumiewawczy; powo│ano DelegaturΩ Rz╣du RP na Kraj. W opozycji do ZWZ i Delegatury Rz╣du pozosta│y konspiracyjne organizacje pi│sudczyk≤w i obozu narodowego; poza strukturami pa±stwa podziemnego istnia│y organizacje komunistyczne. Na uchodzstwie V-VI 1940 jednostki Polskich Si│ Zbrojnych na Zachodzie walczy│y w kampanii norweskiej (Narwik) i francuskiej, po czym czΩ£µ ┐o│nierzy i w│adze RP ewakuowano do Wielkiej Brytanii; jednostki polskie walczy│y w bitwie o Wielk╣ BrytaniΩ (lotnicy) i w bitwie o Atlantyk (okrΩty).Po napa£ci na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowa│a ca│e terytorium Polski; Niemcy przygotowali plan przesiedlenia wiΩkszo£ci mieszka±c≤w ziem polskich na SyberiΩ (Generalny Plan Wschodni); rozpoczΩli eksterminacjΩ »yd≤w (obozy masowej zag│ady: Che│mno, Auschwitz, Sobib≤r, Treblinka); ┐ydowskie organizacje konspiracyjne podejmowa│y walkΩ zbrojn╣ (IV-V 1943 powstanie w getcie warszawskim). Jednocze£nie w│adze niemieckie zaostrzy│y re┐im okupacyjny i wzmog│y eksploatacjΩ ekonomiczn╣ (od 1941 wzros│a rola ziem polskich jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu wschodniego i obszaru znajduj╣cego siΩ praktycznie poza zasiΩgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji 14 II 1942 ZWZ przemianowano na ArmiΩ Krajow╣, kt≤rej 1942 podporz╣dkowa│a siΩ wiΩkszo£µ NOW, 1943 pion taktyczny BCh, 1944 czΩ£µ NSZ. AK prowadzi│a m.in. dywersjΩ i sabota┐ (Kierownictwo Dywersji), propagandΩ (Biuro Informacji i Propagandy), wywiad i dzia│ania partyzanckie. 30 VII 1941 rz╣d RP zawar│ uk│ad z rz╣dem ZSRR; na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne, w│adze ZSRR zwolni│y z wiΩzie± i │agr≤w czΩ£µ obywateli RP; zaczΩto formowanie Armii Polskiej w ZSRR 1941-42(dow≤dca gen. W. Anders), kt≤ra III-VIII 1942 w wyniku stara± polskich i porozumienia sowiecko-brytyjskiego zosta│a ewakuowana do Iraku. ZwyciΩska bitwa pod Stalingradem wzmocni│a pozycjΩ Stalina w koalicji antyfaszystowskiej