Walka o granicΩ zachodni╣ pa±stwa polskiego.

Pierwsze powstanie na G≤rnym îl╣sku

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r., z obozu w Piotrowicach wyruszy│a 40-osobowa grupa powsta±c≤w z Maksymilianem Iksalem na czele. Po kr≤tkim marszu dotar│a ona do folwarku w Go│kowicach, gdzie stacjonowa│ oddzia│ Gnenzschutzu. Powsta±cy podzieleni na trzy grupy, okr╣┐yli dw≤r i plac≤wki niemieckie, a nastΩpnie ruszyli do szturmu. Wr≤g jednak nie da│ siΩ zaskoczyµ. Wywi╣za│a siΩ walka. Powsta±cy byli nieƒle uzbrojeni i z furi╣ nacierali. Po zbli┐eniu siΩ do stanowisk wroga u┐yli granat≤w rΩcznych. Kr≤tkotrwa│y b≤j zako±czy│ siΩ sukcesem oddzia│u Iksala. Niemcy poddali siΩ. ZginΩ│o dw≤ch powsta±c≤w: Franciszek Panus i Franciszek Sernik oraz 6 Niemc≤w. Je±c≤w wziΩtych do niewoli odstawili powsta±cy do Cieszyna.

Powstanie objΩ│o najpierw powiat pszczy±ski. Komendant powiatowy Alojzy Fiza us│ucha│ rozkazu Iksala i da│ sygna│ podleg│ym sobie oddzia│om powsta±czym do akcji. Powiat pszczy±ski w planie bojowym powsta±c≤w podzielony zosta│ na dwie czΩ£ci. W po│udniowej czΩ£ci dow≤dztwo mia│ sprawowaµ komendant powiatowy Fiza, w p≤│nocnej - Stanis│aw Krzy┐owski.

Sygna│em do rozpoczΩcia dzia│a± bojowych mia│ byµ wybuch miny o p≤│nocy 16 sierpnia. Niezw│ocznie po us│yszeniu sygna│u oddzia│y mia│y uderzyµ na PszczynΩ i Miko│≤w. W obu tych miastach znajdowa│y siΩ g│≤wne si│y Grenzschutzu. MinΩ│a jednak┐e umowna godzina, a sygna│u nie by│o. Nast╣pi│a konsternacja i niepewno£µ w powsta±czych kompaniach. Nie wiadomo by│o co robiµ, czy czekaµ dalej, czy rozpocz╣µ walkΩ? Wtedy to Stanis│aw Krzy┐owski podj╣│ samodzielna decyzje, aby nie czekaj╣c niezw│ocznie wyruszyµ do boju. Oko│o 1:00 po p≤│nocy si│y Krzy┐owskiego pomaszerowa│y na Tychy. Decyzja by│a s│uszna, gdy┐ dziΩki zaskoczeniu powsta±cy szybko zdobyli dworzec kolejowy, folwark i pocztΩ. Kiedy îl╣zacy cieszyli siΩ ze zwyciΩstwa we dworze tyskim niespodziewanie uderzy│ jeszcze tej nocy oddzia│ Grenzschutzu z s╣siedniej wsi Czu│≤w. Zaskoczeni powsta±cy pocz╣tkowo siΩ cofnΩli, ale wkr≤tce przeszli do gwa│townego kontrataku, kt≤ry da│ im zwyciΩstwo. Dzie± 18 sierpnia by│ dniem najwiΩkszego nasilenia dzia│a± powsta±czych. Do boju ruszy│y dalsze oddzia│y w okrΩgu przemys│owym NajciΩ┐sze walki toczy│y siΩ w powiecie katowickim. W dw≤ch s╣siaduj╣cych miejscowo£ciach: Bogucicach i Ma│ej D╣br≤wce, trwa│y przez trzy dni. Najpierw w Bogucicach powsta±cy stoczyli trzygodzinny b≤j z nacieraj╣cymi policjantami i wojskiem. Po nadej£ciu nowych si│ wroga îl╣zacy wycofali siΩ ze wsi. NastΩpnego dnia kilkakrotnie ponowili szturmy, aby odbiµ miejscowo£µ; Niemcy mieli jednak zdecydowana przewagΩ ogniow╣.

Ze zmiennym szczΩ£ciem walczyli powsta±cy na terenie powiatu bytomskiego. zgrupowane tu by│y spore si│y Grenzschutzu, dobrze uzbrojone i przygotowane do walki.

W úagiewnikach niewielki oddzia│ powsta±czy po kr≤tkiej walce zdo│a│ rozbiµ 100-osobowy posterunek Grenzschutzu, ale gdy przyby│y Niemcom posi│ki wsparte samochodami pancernymi - musia│ ust╣piµ pola.

Ostatnie walki w pierwszym powstaniu £l╣skim toczy│y siΩ w My-s│owicach, gdzie dzia│a│ batalion powsta±czy pod dow≤dztwem Ryszarda Ma±ki.

Od 19 sierpnia Niemcy zaczΩli systematy-cznie wypieraµ powsta±c≤w z ich pozycji. Si│y niemieckie by│y ci╣gle wzmacniane nieustannie przybywaj╣cymi oddzia│ami wojska, a prymitywnie uzbrojonym powsta±com coraz bardziej zacz╣│ siΩ dawaµ we znaki brak sprzΩtu wojskowego, a szczeg≤lnie amunicji. 24 sierpnia 1919 r. g│≤wny komendant powstania, porucznik Alfons Zgrzebniok, widz╣c ┐e powstanie jest przegrane, wyda│ rozkaz za-przestania walk. Pierwsze powstanie na îl╣sku by│o zako±czone.

Drugie powstanie

Po zako±czeniu pierwszego powstania POW G≤rnego îl╣ska przechodzi│a g│Ωboki kryzys. Wielu cz│onk≤w organizacji znalaz│o siΩ poza terenem îl╣ska, inni ┐yli w nΩdzy i ci╣g│ej obawie zemsty niemieckiej. O┐ywienie dzia│alno£ci POW zaczΩ│o siΩ na pocz╣tku 1920 r., ale jeszcze w kwietniu tego roku liczy│a ona tylko oko│o 5 tys. cz│onk≤w. Radykalny spo│ecznie charakter tej organizacji niepokoi│ jednak bardzo pi│sudczyk≤w, co przejawi│o siΩ niejednokrotnie w burzliwym, powsta±czym roku 1919. St╣d te┐ od 1920 r. starali siΩ oni przenikaµ w wiΩkszym ni┐ dot╣d stopniu do kierownictwa POW i wp│ywaµ na kierunek jej dzia│alno£ci. Nad odnow╣ organizacji rozpocz╣│ prace nowy sztab pod kierownictwem Alfonsa Zgrzebnioka. Teren plebiscytowy podzielono pocz╣tkowo na sze£µ, a nastΩpnie na dziewiΩµ okrΩg≤w. Na komendant≤w okrΩg≤w powo│ano min.: Karola Grzesika, J≤zefa Bu│Ω, Walentego Fojkisa, Rudolfa Kornke i Stanis│awa Mastalerza. Ka┐dy okrΩg dzieli│ siΩ na rejony obejmuj╣ce od kilku do kilkunastu gmin. Ni┐sze ogniwo stanowi│y organizacje terenowe, zwane te┐ organizacjami miejscowymi. Praca zmierzaj╣ca do nadania POW bardziej sprΩ┐ystego charakteru wkr≤tce zaczΩ│a przynosiµ rezultaty. Wzros│a ilo£µ cz│onk≤w. W ko±cu maja 1920 r. POW liczy│a ju┐ oko│o 7 tys., a w lipcu tego roku - oko│o 14 tys. os≤b.

16 sierpnia 1920 r., kiedy Armia Czerwona znajdowa│a siΩ pod Warszawa, berli±skie biuro prasowe poda│o k│amliw╣ wiadomo£µ o zajΩciu Warszawy. NastΩpnego dnia gazety niemieckie na G≤rnym îl╣sku na pierwszych stronach og│osi│y upadek stolicy Polski.

Niemcy postanowili wykorzystaµ ciΩ┐k╣ sytuacje Polski i na pocz╣tek przej£µ do ofensywy dyplomatycznej. Na miΩdzynarodowej konferencji w Spaa (15-16 lipca 1920 r.). Niemcy za┐╣dali pozostawienia ca│ego G≤rnego îl╣ska w ich rΩkach. Delegat polski na konferencjΩ w Spaa, zabiegaj╣cy o pomoc Francji i Wielkiej Brytanii, musia│ wys│uchaµ w pokorze brutalnych antypolskich wyst╣pie± Lloyda GeorgeÆa. Na konferencji tej uda│o siΩ Francji przeprowadziµ uchwa│Ω o wzmocnieniu oddzia│≤w alianckich stacjonuj╣cych na G≤rnym îl╣sku o wojska francuskie przebywaj╣ce dotychczas na îl╣sku Cieszy±skim. Na pocz╣tku sierpnia pierwsze oddzia│y nowych kontyngent≤w wojsk francuskich zaczΩ│y nap│ywaµ na G≤rny îl╣sk. Wywo│a│o to gwa│towny sprzeciw Niemc≤w. R≤wnie┐ robotnicy £l╣scy i kolejarze, kt≤rzy s╣dzili ┐e oddzia│y te maj╣ byµ u┐yte do walki z Armi╣ Czerwon╣ niejednokrotnie nie chcieli przepuszczaµ transport≤w wojskowych. Wykorzysta│y to nacjonalistyczne organizacje niemieckie do nasilenia atak≤w na Francuz≤w i Polak≤w.

18 sierpnia dow≤dca kompanii POW z Szopienic Jan Stanek rozbi│ posterunek Sipo i zorganizowa│ obronΩ ludno£ci polskiej. Tego samego dnia batalion powsta±c≤w pod dow≤dztwem Walentego Fojkisa, komendanta okrΩgu katowicko-pszczy±skiego, przyby│ do Sosnowca, aby domagaµ siΩ od dow≤dztwa POW wydania broni i rozpoczΩcia powstania. Alfons Zgrzebniok pod naciskiem zdecydowanej postawy ludzi Fojkisa zgodzi│ siΩ na wydanie broni. W ci╣gu nastΩpnych kilkunastu godzin ca│a p≤│nocna czΩ£µ powiatu katowickiego zosta│a zdobyta przez powsta±c≤w, a walki przenios│y siΩ na teren innych powiat≤w.

Po wybuchu powstania wielki entuzjazm zapanowa│ w Mys│owicach. Na 176 zaprzysiΩ┐onych cz│onk≤w POW do wojsk powsta±czych zg│osi│o siΩ ponad 3 tys. ochotnik≤w. G│≤wna plac≤wka niemiecka znajdowa│a siΩ tu na terenie kopalni mys│owickiej. Niemcy skoncentrowali 120-osobowy oddzia│ Sipo i 40-osobow╣ boj≤wkΩ doskonale uzbrojon╣.

Znaczne si│y niemieckie znajdowa│y siΩ r≤wnie┐ w samych Mys│owicach. Powsta±cy pod wodz╣ Ryszarda Ma±ki zaatakowali najpierw kopalniΩ, ale ogie± broni maszynowej by│ zbyt silny i atak siΩ za│ama│. Ruszono wobec tego na miasto. Po dw≤ch godzinach walk Mys│owice by│y w rΩku powsta±c≤w. Wtedy zn≤w ponowiono szturmy na kopalniΩ, kt≤re da│y pe│ny sukces (wziΩto 150 je±c≤w i wiele sprzΩtu wojennego).

W powiecie pszczy±skim powsta±cy pod dow≤dztwem Stefana Krzy┐owskiego ju┐ w nocy z 18 na 19 sierpnia zdo│ali opanowaµ du┐╣ czΩ£µ powiatu.

W powiecie rybnickim powsta±cy wyst╣pili przeciwko boj≤wkom i policji niemieckiej. God≤w, Zebrzydowice, JastrzΩbie-Zdr≤j, Wodzis│aw, Niedobczyce, Psz≤w, Rudy i inne miejscowo£ci znalaz│y siΩ w polskich rΩkach. Sukcesem zako±czy│y siΩ wyst╣pienia powsta±c≤w w p≤│nocnych rejonach powiatu tarnog≤rskiego, w s╣siaduj╣cych rejonach powiatu zabrskiego i po│udniowo-wschodnim rejonie powiatu lublinieckiego.

Niemcy pr≤bowali siΩ broniµ w Kamienicach, Bobienicy, Psarach, Lubszy i Ligocie ale po kr≤tkich walkach zostali wyparci z tych miejscowo£ci. R≤wnie┐ w powiecie bytomskim powsta±cy pod dow≤dztwem Rudolfa Kornkego ruszyli do boju 19 sierpnia. Rozbark, Brzeziny îl╣skie, Wielka D╣br≤wka, Brzozowice, Piekary îl╣skie, Miechowice i úagiewniki zosta│y uwolnione od plac≤wek niemieckich.

19 sierpnia w Bytomiu odby│a siΩ narada przyw≤dc≤w polskich partii politycznych pod kierunkiem Wojciecha Korfantego, Kt≤ra podjΩ│a decyzjΩ wydania odezwy do ludno£ci polskiej wzywaj╣cej do samoobrony i udzia│u w strajku. Wtedy dopiero Komenda G│≤wna POW podjΩ│a oficjaln╣ decyzjΩ o rozp. powstania zbrojnego w nocy z 19 na 20 sierpni 1920 r.

Cele powstania, w my£l za│o┐e± kierownictwa, by│y ograniczone: mia│y dopr. do rozbrojenia Sicherheitspolizei i innych org. niemieckich oraz utworzenia na ich miejsce polskich Stra┐y Obywatelskich.

Powstanie mia│o obj╣µ powiaty: pszczy±ski, katowicki, bytomski, tarnog≤rski, gliwicki, toszecki, zabrza±ski, lubliniecki, raciborski i rybnicki.

24 sierpnia toczy│y siΩ walki o Nowy Bytom, zako±czone zwyciΩstwem powsta±c≤w. Tego samego dnia MiΩdzysojusznicza Komisja Rz╣dz╣ca i Plebiscytowa wyda│a zarz╣dzenie rozwi╣zuj╣ce Sicherheitspolizei. Oddzia│y Sipo skoncentrowano wkr≤tce w Gliwicach, Rybniku oraz Opolu i rozbrojono. NastΩpnego dnia ukaza│ siΩ rozkaz o zako±czeniu powstania i rozwi╣zaniu POW.

Na mocy zarz╣dzenia MiΩdzysojuszniczej Komisji utworzono now╣ PolicjΩ G≤rnego îl╣ska, tzw. Apo (Abstimmungs Polizei) z│o┐on╣ z Polak≤w i Niemc≤w.

Trzecie powstanie

O godz. 2:00 w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. w kilku miejscowo£ciach £l╣skich rozleg│y siΩ potΩ┐ne detonacje. To oddzia│y grupy Puszczy±skiego - ôWawelbergaö wysadza│y mosty kolejowe na najwa┐niejszych liniach prowadz╣cych z Niemiec na îl╣sk. Og≤│em zniszczono 7 most≤w, miΩdzy innymi pod Opolem, Kluczborkiem, Bia│╣ Prudnic╣ i KΩdzimierzynem. Zniszczono tak┐e niemieck╣ sieµ telefoniczn╣ i zmontowano w│asn╣ linie │╣czno£ci. Ju┐ w nocy z 2 na 3 maja do walki wyst╣pi│a te┐ ca│a armia powsta±cza.

Ju┐ w pierwszym dniu powstania, w rΩkach polskich znalaz│a siΩ spora czΩ£µ G≤rnego îl╣ska, w tym wiele miast. Opanowane zosta│y Katowice, Rybnik, »ory, Bytom, Kr≤lewska Huta, Tarnowskie G≤ry oraz powiaty pszczy±ski, rybnicki, katowicki, bytomski, zabrza±ski, tarnog≤rski oraz w wiΩkszo£ci lubliniecki i gliwicki.

3 maja 1921 r. W. Korfanty wyda│ Manifest do ludu G≤rno£l╣skiego. O£wiadczy│ w nim, ┐e rz╣d odwo│a│ go ze stanowiska komisarza plebiscy-towego, poniewa┐ nie potrafi│ zapobiec wybuchowi powstania. Zapowiedzia│ tak┐e, ┐e sam staje na czele ruch zbrojnego i bΩdzie d╣┐y│, aby ôruch ten szlachetny przez zbrodnicze jednostki nie zosta│ zamieniony na anarchiΩö. Dyktator powstania zakazywa│ wszelkich gwa│t≤w, grabie┐y i znΩcania siΩ nad ludƒmi, wyra┐a│ tak┐e nadziejΩ, ┐e zachowanie powsta±c≤w bΩdzie zawsze wzorowe. Tego samego dnia wyda│ Korfanty petyczn╣ odezwΩ do naczelnego wodza powsta±c≤w a tak┐e wystosowa│ notΩ do rz╣d≤w pa±stw sprzymierzonych, stwierdzaj╣c, ┐e powstanie wybuch│o przede wszystkim wskutek niesprawiedliwych propozycji MiΩdzysojuszniczej Komisji.

Choµ Korfanty by│ dyktatorem powstania to jednak powo│a│ specjalny Wydzia│ Wykonawczy z│o┐ony z przedstawicieli partii politycznych, kt≤ry razem z nim stanowi│ Naczeln╣ W│adzΩ Cywiln╣. Rz╣d polski po rozpoczΩciu walk og│osi│ sw╣ neutralno£µ i zamkn╣ granicΩ miΩdzy Polsk╣ a îl╣skiem. Powstanie jednak┐e w dalszym ci╣gu rozwija│o siΩ ┐ywio│owo, ogarniaj╣c z godziny na godzinΩ coraz wiΩksze tereny. Ju┐ w nocy z 3 na 4 maja powsta±cy dotarli do Odry.

W te pierwsze zwyciΩskie dni ros│a i krzep│a w bojach powsta±cza armia. Naczelna Komenda Wojsk

Powsta±czych podzieli│a j╣ na trzy grupy operacyjne:

1-a - grupa ôPo│udnieö - dow≤dca pp│k Sikorski ps. ôCietrzewö, szef sztabu Grze£kowiak ps. ôBrunchorstö;

2-a - grupa ôP≤│nocö - dow≤dca kpt. Nowak ps. ôNeugebauerö, szef sztabu Wyglenda ps. ôTrauguttö;

3-a - grupa ôWsch≤dö - dow≤dca kpt. Grzesik ps. ôHaukeö, szef sztabu Gra┐y±ski ps. ôBorelowskiö.

Po 3 dniach walk powsta±cy mieli oko│o 100 zabitych i 400 rannych. Ogromne znaczenie przywi╣zywali powsta±cy do zdobycia KΩdzierzyna i Koƒla, dw≤ch s╣siaduj╣cych z sob╣ miast, o du┐ym znaczeniu strategicznym i gospodarczym. KΩdzierzyn posiada│ w≤wczas najwiΩkszy na G≤rnym îl╣sku dworzec towarowy i stanowi│ wΩz│ow╣ stacjΩ kolejow╣ na drodze do Opola, Gliwic i Raciborza. W Koƒlu natomiast znajdowa│ siΩ port rzeczny na Odrze, w kt≤rym zmagazynowano ogromne zapasy ┐ywno£ci. 3 maja nad ranem oddzia│ wojsk powsta±czych pod dow≤dztwem Krⁿgera Krukowskiego uderzy│ na stacjΩ w KΩdzierzynie i po kr≤tkiej walce z policj╣ niemieck╣ zdo│a│ opanowaµ ca│e miasto. Przyk│adem zaciΩto£ci walk toczonych w trzecim powstaniu £l╣skim mog╣ byµ walki o ZΩbowice. Trwa│y one od 5 do 14 czerwca. ZΩbowice le┐a│y w centralnym punkcie frontu powsta±czej grupy "P≤│noc", dlatego te┐ do posiadania tej miejscowo£ci przywi╣zywano ogrom-ne znaczenie. ZΩbowice zosta│y zdobyte przez oddzia│y powsta±cze w dniu 5 maja, kiedy to Polacy na ca│ej niemal d│ugo£ci frontu byli jeszcze w zwyciΩskiej ofensywie. Po zako±czeniu powstania o dalszym losie G≤rnego îl╣ska mia│a zadecydowaµ Rada Najwy┐sza.

Przez ca│y lipiec trwa│y dyskusje miΩdzy rz╣dami Anglii i Francji co do sposob≤w rozwi╣zywania podzia│u spornego terytorium. Od 28 lipca do 6 sierpnia obradowa│a Komisja Rzeczoznawc≤w Rady Najwy┐szej, kt≤ra jednak┐e nie zdo│a│a wypracowaµ wsp≤lnej decyzji. Dopiero 12 paƒdziernika 1921 r. Rada Ligi Narod≤w podjΩ│a decyzjΩ w sprawie podzia│u G≤rnego îl╣ska, kt≤r╣ zaakceptowa│a 20 paƒdziernika tego roku Konferencja Ambasador≤w Rady Najwy┐szej.

Na podstawie tej decyzji z obszaru plebiscytowego o powierzchni 10753 km2 do Polski przy│╣czono 3214 km2, a wiΩc 29% tego terenu.

Na obszarze przyznanym Polsce mieszka│o 996 tys. ludno£ci, tj. 46% mieszka±c≤w G≤rnego îl╣ska. Na tym w│a£nie terenie rozlokowany by│ w wiΩkszo£ci przemys│ g≤rno£l╣ski

Gdyby nie by│o trzech krwawych powsta± ludu £l╣skiego, kt≤ry wobec ca│ej Europy za┐╣da│ w spos≤b zdecydowany, aby ziemia £l╣ska powr≤ci│a w granice odrodzonego pa±stwa polskiego, decyzja ta by│aby z pewno£ci╣ o wiele mniej korzystna.