AFORYZM

kr≤tkie, zwiezle sformulowanie jakiejs prawdy o charakterze filozoficznym.

ABNEGACJA

odmawianie sobie czegos; nie dbanie o wlasne wygody, o sw≤j wyglad; zaniedbanie sie

AKACJA

Akcja to ciag zdarzen dajacy sie wyodrebnic w fabule dziela literackiego(dramatu, opowiadania, powiesci, poematu epickiego), pozostajacych ze soba w zwiazku przyczynowo - skutkowym i stanowiacych rezultat celowego postepowania postaci literackich. Akcji przeciwstawia sie kontrakcje -r≤wnolegly, lecz zmierzajacy w odwrotnym kierunku ciag zdarzen; zesp≤l wysilk≤w podjetych przez ob≤z przeciwny dla op≤znienia lub uniemozliwienia osiagniecia celu. Zderzenie akcji i kontrakcji stanowia podstawe konfliktu, a najwyzsze ich nasilenie to punkt kulminacyjny.

ALEGORIA

Alegoria to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postac, sytuacja, zdarzenie) lub zesp≤l motyw≤w przedstawiajacy w spos≤b obrazowy pewne abstrakcyjne pojecia lub idee. Motyw ≤w opr≤cz swego znaczenia jawnego, doslownego, danego bezposrednio przez sens poszczeg≤lnych wyraz≤w, kt≤re sie do niego odnosza, ma takze znaczenie ukryte (alegoryczne), wymagajace rozszyfrowania przez odbiorce. Znaczenie to odczytuje odbiorca dzieki znajomosci pewnych stalych zwiazk≤w o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w tradycji kulturowej, religii sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne i ustalone; daje sie zrozumiec tylko w jeden spos≤b.

ANAFORA

srodek stylistyczny, kt≤ry polega na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu

ANIMIZACJA

ozywienie, nadanie przedmiotom martwym cech istot zywych

APOSTROFA

bezposredni zwrot do osoby, b≤stwa, uosobionego przedmiotu

ASCEZA

wyrzekanie sie wszelkich przyjemnosci, umartwianie sie; surowy tryb zycia majacy wg. niekt≤rych religii zapewnic doskonalosc i zbawienie

BAJKA

Bajka to wierszowana alegoryczna opowiesc o zwierzetach lub ludziach, niekiedy o roslinach czy przedmiotach, kt≤ra sluzy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze og≤lnym i powszechnym, dotyczacej stosunk≤w miedzy ludzmi; prawda ta wypowiadana jest bezposrednio, zwykle jako pointa na koncu utworu, niekiedy juz na poczatku, badz tez jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie dzialajace wyposazone sa w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieznik, lis-zdrajca); bajke charakteryzuje na og≤l dyscyplina jezykowa i dazenie do latwego nawiazania kontaktu z odbiorca co moze sie wyrazac potocznoscia jezyka i stylem gawedziarskim. Podzial bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiaca jakby zwiezla nowele o nieskomplikowanej akcji i z nie wieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przewaznie czterowersowa, rysujaca pewna elementarna sytuacje, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oswiecenia bajka stala sie jednym z gl≤wnych gatunk≤w, sluzyla dydaktyce i moralizatorstwu.

BALLADA

Gatunek mieszany. Opowiesc o tajemniczych, zagadkowych wydarzeniach, czeste legendarnych lub historycznych

BASN

jeden z gatunk≤w epickich wywodzacych sie z tradycji ludowej, o tresci fantastycznej. Bohaterowie walcza z silami nadprzyrodzonymi. Wystepuja w niej wydarzenia , przedmioty i sytuacje fantastyczne. Zawsze dobro zwycieza, a zlo zostaje pokonane.

CZASOPIS-

MIENNICTWO

Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej mialo zalozenie czasopism, przede wszystkim "Monitora", oraz otwarcie pierwszego w Polsce teatru publicznego. W 1765 roku pojawiaja sie pierwsze numery "Monitora" wydawanego i redagowanego przez FRANCISZKA BOHOMOLCA (1721-1784). Pismo, wzorowane na angielskim czasopismie "Spectator", ukazywalo sie dwa razy w tygodniu i rozwijalo dzialalnosc spoleczna, polityczna i oswiatowa. Do wsp≤lpracownik≤w "Monitora" nalezeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na lamach czasopisma propagowano idee oswiecenia, walczono z ciemnota i zacofaniem, osmieszano sarmatyzm szlachecki. Gl≤wnym przedmiotem krytyki stala sie obyczajowosc szlachecka, a przede wszystkim pijanstwo, marnotrawstwo, zycie nad stan, okrucienstwo wobec poddanych, pogon za cudzoziemszczyzna. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, byly "Zabawy Przyjemne i Pozyteczne". Przyczynilo sie ono do ksztaltowania smaku literackiego, rozwijalo zamilowanie do ksiazki i szerzylo znajomosc tw≤rczosci najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaznin, Zablocki i Wegierski, a redaktorem pisma byl najpierw JAN ALBERTRANDI (1731-1808), a p≤zniej ADAM NARUSZEWICZ (1733-1796). Do najbardziej popularnych czasopism ukazujacych sie codziennie nalezala "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca", poswiecona zagadnieniom politycznym.

DIDASKALIA

Tekst poboczny dramatu, wskaz≤wki autora skierowane do rezysera i aktor≤w dotyczace realizacji scenicznej utworu. Opis wygladu postaci i ich zachowanie

DRAMAT

Jeden z 3 rodzaj≤w literackich przeznaczonych na scene, w kt≤rym fabula rozwija sie poprzez monolog.

DRAMAT LITURGICZNY

Nowy gatunek sredniowieczny; dramaty liturgiczne wystawiane byly w kosciolach w swieto wielkanocne; byly to wplecione w obrzed nabozenstwa sceny prezentujace przybycie trzech Marii do grobu juz zmartwychwstalego

ELEGIA

Elegia to utw≤r poetycki wyrazajacy nastroje smutku i melancholii, wywolane rozstaniem z osoba, miejscem lub przedmiotem albo ich utrata; elegia ma czesto charakter wspomnieniowo-refleksyjny; m≤wi o smierci, milosci.

EMBLEMAT

Emblemat to utw≤r liryczny, takze gatunek literacki o charakterze dydaktyczno - moralizatorskim, laczacy alegoryczny obraz lub rysunek ze slowem; sklada sie zwykle z trzech czesci: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz).

EPIKA

gatunek literacki, w kt≤rym o swiecie przedstawionym, kt≤ry ma charakter fabularny, opowiada narrator.

EPITET

Epitet (przydawka) to wyraz pelniacy w tekscie funkcje okreslajaca wobec rzeczownika. Gl≤wne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie stosunku m≤wiacego do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowosci; przyklady: zalosne ubiory, sen zelazny.

EPIZOD

rozbudowane zdarzenie lub zesp≤l kilku zdarzen pozostajacych w luznym zwiazku

EPOS

najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej zr≤dlem eposy byly mity, podania i basnie.

EPOS RYCERSKI

Najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej wierszowane; zr≤dlem epos≤w byly mity, podania i basnie; epos rycerski uksztaltowal sie w sredniowieczu.

ESEJ

Esej (franc. essai = pr≤ba) to wypowiedz o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyr≤zniajaca sie swobodnym, osobistym tonem oraz dbaloscia o forme; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentujacej wyczerpujaco material dowodowy) esej r≤zni sie wieksza elastycznoscia formy, sieganiem po srodki literackie (np. metafore, obraz, luzna kompozycje, tok skojarzeniowy) oraz tym, ze nie dazy do pelnej syntezy, lecz wyraza refleksje autora; stwarza iluzje szczerosci. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym. Dbalosc o piekny i oryginalny spos≤b przekazu. W wywodzie myslowym, opr≤cz zwiazk≤w logicznych wystepuja takze nieskrepowane rygorami naukowymi skojarzenia. Wystepuja takze blyskotliwe aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwyklych zdan wystepuja obrazy poetyckie.

FABULA

Fabula to uklad zdarzen przedstawionych w utworze. Fabula obejmuje zdarzenia polaczone ze soba w jednym lub w wielu watkach, z kt≤rych kazdy skupiony jest na og≤l wok≤l dzialan dw≤ch lub wiecej postaci, zespolony wiezia przyczynowo - skutkowa, nastepstwem w czasie albo dazeniem do okreslonego celu. Fabula wielowatkowa sklada sie zazwyczaj z watku gl≤wnego i watk≤w pobocznych, choc moze wystapic ich r≤wnorzednosc. W sklad fabuly wchodza r≤wniez epizody, a wiec wydarzenia luzno tylko zwiazane z gl≤wnym ciagiem zdarzen, choc niekiedy cala fabula moze miec charakter epizodyczny i byc utworzona z samodzielnych w duzym stopniu zdarzen. Fabula przedstawiona jest w utworze zgodnie z porzadkiem narracji, nie zawsze wiec z zgodnie porzadkiem obiektywnym zdarzen (zareczyny poprzedzaja wesele, a smierc pogrzeb).

FELIETON

Felieton (franc. feuilleton = zeszycik, powiesc w odcinku) to gatunek publicystyczny podejmujacy na og≤l aktualna problematyke w spos≤b swobodny, impresyjny, poslugujacy sie metafora i skojarzeniem, niekiedy fikcja literacka; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiazanie bezposredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma laczy sie z lekkoscia tonu i czesto zartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w spos≤b dygresyjny, zr≤znicowany stylistycznie, subiektywny, a uog≤lnienia maja charakter raczej hipotetyczny. Felieton to swobodny charakter, czesto literackie srodkiekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzen, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozwazania, czesto o zabarwieniu satyrycznym. Moga wystepowac elementy fikcji literackiej - podporzadkowane sa doraznym celom publicystycznym. Od eseju r≤zni sie mniejszymi rozmiarami i koniecznoscia aktualnosci tematyki. Zaleznie od temat≤w: felieton obyczajowy, literacki, itp. Zaleznie od sposobu ujecia: felieton satyryczny

FIKCJA LITERACKA

wlasciwosci swiata przedstawionegopolegajca na tym , ze jest ona tworem wymyslonym przez autora

FRASZKA

Fraszka (wl. frasca = bagatela, drobnostka) to kr≤tki utw≤r poetycki bedacy odmiana epigramatu, najczesciej zartobliwy i na blahy temat, dotyczacy jakiegos zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamkniety wyrazista pointa stanowiaca wyostrzenie mysli lub konkluzje; nazwe wprowadzil Kochanowski, w okresie renesansu pisal podobne utwory M. Rej (figliki), p≤zniej Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Galczynski.

GATUNEK LITERACKI

Zesp≤l regul okreslajacych budowe poszczeg≤lnych dziel literackich. Bierze sie pod uwage : kto m≤wi, o czym m≤wi i co prezentuje.

GATUNKI SYNKRETYCZNE

Gatunki, w kt≤rych wystepuja elementy 2 lub 3 rodzaj≤w literackich: liryki, epiki i dramatu.

GROTESKA

Groteska to uksztaltowanie element≤w utworu sprawiajace, ze swiat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistoscia i rzadzacymi nia prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niesp≤jny pod wzgledem wzajemnego stosunku do siebie element≤w swiata przedstawionego. Absurdalnosc moze polegac na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiot≤w, poslugiwaniu sie brzydota, karykatura, wynaturzeniem.

GROTESKA

Jeden ze sposob≤w przedstawiania swiata w sztuce. Polega on na laczeniu spolecznych element≤w, przejaskrawianiu pewnych cech i zjawisk, na ich wyolbrzymianiu

HYMN

Uroczysta piesn pochwalna slawiaca b≤stwo, czyny lub wartosci

INWERSJA

Inwersja to struktura skladniowa polegajaca na przestawieniu naturalnego szyku wyraz≤w w zdaniu lub czlon≤w skladniowych. Polega ona r≤wniez na takim uksztaltowaniu fabuly, ze zostaje naruszona chronologia wydarzen; podane jest najpierw wydarzenie p≤zniejsze, mieszaja sie wydarzenia z r≤znych okres≤w zycia postaci (powiesci strumienia swiadomosci, np. J. Joyce "Ulisses").

KAZANIE

Przem≤wienie o tresci religijnej, wyglaszane podczas nabozenstwa, objasniajace teksty religijne i zawierajace pouczenia moralne; kazania sredniowieczne (np. Kazania gnieznienskie) wprowadzaly realia zycia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybraly charakter utwor≤w literackich niekoniecznie pelniacych funkcje uzytkowe; w okresie baroku najslynniejsze staly sie “Kazania sejmowe” Piotra Skargi, kt≤ry w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawil idealy heroizmu i patriotyzmu wzorom zycia ziemianskiego

 

KOMEDIA

Komedia to gatunek dramatyczny o tresci pogodnej, akcji obfitujacej w wydarzenia, oraz majacej pomyslne dla bohater≤w zakonczenie z elementami komizmu, niekiedy takze karykatury, satyry, groteski, majacy na celu wywolanie smiechu widza.

KRONIKA

Gatunek prozy historiograficznej, opowiesc o przeszlosci, najczesciej z pozycji swiadka lub na podstawie bezposredniej relacji, podajaca wypadki w spos≤b chronologiczny, laczaca relacje o wydarzeniach z rozwazaniami moralnymi, siegajaca po legendy i wiedze historyczna; w kronice pojawiaja sie pewne cechy literackie; pierwiastki fikcji, narracyjnosc, niekt≤re obiegowe watki epiki rycerskiej.

LIRYKA

jeden z rodzaj≤w literackich, w kt≤rym podmiot liryczny wyraza swoje uczucia, doznania, refleksje. Typy : fraszka, piesn, hymn, sonet, elegia, oda.

LEGENDA (ZYWOT)

opowiesc narracyjna o przeszlosci, pisana wierszem lub proza, wprowadzajaca elementy fantastyki i cudownosci, zwlaszcza w rozpowszechnionych w sredniowieczu legendach o zyciu swietych

LIST

Gatunek wywodzacy sie ze starozytnosci (Horacy), uprawiany gl≤wnie w okresie klasycyzmu, zwiazany z kultura dworska, wprowadzajacy rozwazania og≤lne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Rama utworu byla konwencja komunikacji listownej; list siegal do epistolografii (sztuki pisania list≤w) uzytkowej. Obowiazywala w nim "stosownosc" stylu do tresci oraz do rodzaju stosunk≤w miedzy dwiema stronami komunikacji (w liscia kierowanym do przyjaciela dopuszczane byly tony bardziej osobiste). W liscie mozliwa byla wieksza swoboda, obnizenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siegano po forme listu z podr≤zy. W liscie okolicznosciowym, czestym w okresie oswiecenia, dopuszczalne byly blahsze tresci. Od ody list r≤znil sie przed wszystkim powsciagliwoscia tonu, refleksyjnoscia. List w Polsce byl rozpowszechniony w okresie oswiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybral charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Slowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

METAFORA (PRZENOSNIA)

Metafora (przenosnia) to wyrazenie w kt≤rym zestawione ze soba wyrazy ulegaja wzajemnym przeksztalceniom znaczeniowym. Jeden ze skladnik≤w znaczenia wyrazu zostaje podkreslony w tym zestawieniu przez sasiedztwo innego wyrazu o podobnym skladniku znaczeniowym. Przytlumione zostaja natomiast pozostale jednostki sensu, np. "cerkwi helmy" - zostal uwydatniony ksztalt kopuly cerkiewnej, pokrycie jej blyszczacym metalem, przynaleznosc do sfery wznioslej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostaly zaakcentowane w wyrazie "helm". Pominieta zostala natomiast przynaleznosc "helmu" do militari≤w, cerkwi do sfery religijnej. Metafory wystepuja r≤wniez w jezyku potocznym, np. drapacz chmur. Z metafora zwiazane sa jeszcze dwa pojecia:

- personifikacja - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzetom, pojeciom abstrakcyjnym cech ludzkich (uosobienie);

- animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech istot zywych (uspiony las, konajacy dzien).

MECENAT

Ogromna role w dzwiganiu kraju upadku odegral kr≤l Stanislaw August, kt≤ry wprawdzie okazal sie niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynil sie do jej znakomitego rozwoju. Skupil wok≤l siebie ludzi wyksztalconych, literat≤w i malarzy, kt≤rych wspomagal materialnie, zapraszal na slynne obiady czwartkowe, liczac na ich wklad w tworzeniu swiatlej i nowoczesnej Polski. Dzieki niemu rozwijalo sie malarstwo; sprowadzony z Wloch Bernardo Belotto Canaletto pozostawil po sobie znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak, Marcello Bacciarelli, doskonale portrety osobistosci tamtych czas≤w, z kr≤lem na czele. R≤wniez zasluga kr≤la bylo zalozenie w 1766 roku Szkoly Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadet≤w, kt≤rej komendantem byl Adam Kazimierz Czartoryski. Byla to szkola srednia przeznaczona dla mlodziezy szlacheckiej, przygotowujaca do sluzby wojskowej, w kt≤rej gl≤wnym zadaniem bylo wychowanie mlodziezy w duchu kultury oswieceniowej i wpojenie obowiazku sluzby ojczyznie.

MEMENTO MORI

(memento) - pamietaj; rodzaj ostrzezenia, przestrogi) pamietaj o smierci; przestroga, ze jedynym celem ostatecznym czlowieka na ziemi jest smierc

MIT

Gatunek epicki. kt≤ry opowiada o stworzeniu swiata, bogach herosach i ich zyciu

MMISTERIUM

Nowy gatunek sredniowieczny; misterium przeznaczone bylo do wystawienia na scenie; prezentowalo jakis fragment historii biblijnej, konstruowane byly z mysla o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrzescijanskich dziej≤w ludzkosci; poczatek tego dramatu to upadek czlowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - majacy nadejsc sad ostateczny; na scenie wszystkie elementy, kt≤re mialy wystapic w p≤zniejszych scenach byly od razu umieszczane i staly obok siebie; czesto nastepowalo mieszanie sie scen powaznych z komicznymi, bo zakladano bosko-ludzka nature Chrystusa i pozwalalo to na scisle polaczenie ziemskosci i swietosci

MONOLOG WEWNETRZNY

Przedstawienie mysli i uczuc postaci. Moze miec forme mowy niezaleznej lub zaleznej

MORALITETY

zadaniem moralitet≤w bylo kierowanie czlowieka na wlasciwa droge; pierwotnym bohaterem moralitetu byl czlowiek (ktos) usytuowany miedzy niebem, a pieklem, dokonujacy odpowiedniej linii zycia, toczacy wewnetrzna walke miedzy silami dobra i zla; walka wyrazana byla za pomoca alegorii, tj. uosobionych cn≤t i grzech≤w, a jej zakonczenie wienczone bylo nagroda (kara)

MOTYW

Motyw to najmniejsza czastka znaczeniowa dziela literackiego. Moze to byc zdarzenie, sytuacja, przedmiot lub postac. Ze wzgledu na funkcje w utworze wyr≤znia sie motywy statyczne (w opisach) oraz motywy dynamiczne, dzieki kt≤rym swiat przedstawiony rozwija sie w czasie, podlega przeksztalceniom. Kazdy motyw pelniac okreslona funkcje w utworze, r≤wnoczesnie odwoluje sie do serii podobnych motyw≤w wystepujacych w tradycji literackiej (m. cudownego srodka, umozliwiajacego bohaterowi zmiane miejsca, zwyciezenie przeszkody; m. ruin w poezji romantycznej).

NARRATOR

fikcyjny opowiadacz w utworze epickim z jego opowiadania wylania sie swiat przedstawiony utworu.

NEOLOGIZM

jest to nowy wyraz, utworzony przez pisarza za pomoca istniejacych w jezyku srodk≤w slowotw≤rczych. Powstaje w≤wczas. kiedy tw≤rca szuka nowych sposob≤w wyrazania tresci, sens≤w filozoficznych

NOWELA

utw≤r epicki niewielkich rozmiar≤w o wyraziscie zarysowanej akcji. Akcja rozwija sie w kierunku punktu kulminacyjnego, w kt≤rym rozstrzygaja sie losy bohatera.

ONOMATOPEJA

Wyrazy lub zwroty, kt≤re nasladuja dzwiek.

ODA

Oda to utw≤r poetycki, kt≤ry charakteryzuje wznioslosc tematu i stylu, slawiacy osobe, idee, wydarzenie; gatunek wyksztalcony w starozytnosci; wg poetyki klasycystycznej oda miala laczyc elementy retoryczne i liryczne; mialo sie w niej wyrazac uniesienie; dopuszczalna wiec byla pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oswiecenia oda sluzyla do wyrazania tematyki okolicznosciowej oraz filozoficzno-moralnej.

OPOWIADANIE

Utw≤r epicki niewielkich rozmiar≤w o jednowatkowej fabu1e. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela. Wystepuja w nim postacie drugoplanowe. opisy i refleksje. Czesto ujawnia sie narrator.

PERSONIFIKACJA

inaczej uosobienie. nadanie przedmiotom lub roslina cech ludzkich.

PAMIETNIK

Gatunek pismiennictwa uzytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pieknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z zycia prywatnego i/lub publicznego. W odr≤znieniu od dziennika pamietnik pisany jest z perspektywy p≤zniejszej od calosci przedstawionych wydarzen i w spos≤b bardziej sumaryczny. Wiele pamietnik≤w rzeczywistych ze wzgledu na ich wartosc literacka zalicza sie obecnie do literatury pieknej ("Pamietniki" J.Ch. Paska). Powiesci pisane w formie pamietnika pozwalaly usunac posrednictwo narratora, zblizyc czytelnikowi perspektywe postaci. Pojawily sie zwlaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Mlodej Polski).

PANEGIRYK

Panegiryk to utw≤r literacki zawierajacy przesadna pochwale osoby, idei, instytucji lub przedmiotu; elementy panegiryczne moga wystepowac w r≤znych gatunkach literackich (oda, elegia, przem≤wienie, list); odczytywanie utwor≤w panegirycznych bylo jednym z element≤w obyczajowosci szlacheckiej.

PIESN

Piesn to gatunek liryczny, kt≤rego pochodzenie wyprowadza sie ze starozytnych piesni obrzedowych, spiewanych przy akompaniamencie muzyki; piesn cechuje uproszczenie budowy, prosta skladnia, uklad stroficzny, wystepowanie refren≤w i paralelizm≤w (powt≤rzenie jakiegos elementu); charakter piesni wynika z jej zwiazk≤w z muzyka; ulatwia uksztaltowanie melodii; do tradycji piesni Horacego nawiazal w Polsce Jan Kochanowski; obok najczesciej uprawianej piesni jako wiersza lirycznego, czesto o tematyce milosnej, wyksztalcily sie r≤zne jej odmiany, zwiazane z rama sytuacyjna - np. piesn powitalna i pozegnalna, piesn pochwalna, piesn biesiadna (Kochanowski "Dzbanie m≤j pisany, dzbanie polewany), piesn poranna, piesn wieczorna; obok piesni jako gatunku istnieja piesni popularne - ludowe, zolnierskie, powstancze, legionowe.

POEMAT HEROIKOMICZNY

Poemat heroikomiczny to utw≤r epicki stanowiacy parodie eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencja dla eposu, stosuje sie w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy blahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub zartobliwo - rozrywkowy, cechuje go r≤wniez dygresyjnosc tonu; liczne sentencje; wystepuje oktawa, czyli strofa osmiowersowa o rozkladzie rym≤w: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to czesto sentencja ("zlota mysl").

POEMAT OPISOWY

Poemat opisowy to utw≤r dydaktyczno-filozoficzny, kt≤rego trescia jest przedstawienie jakiegos fragmentu rzeczywistosci jako podstawy do szerszych uog≤lnien; opis podporzadkowany jest wizji og≤lnej, okreslonej koncepcji natury, swiata; w okresie oswiecenia poemat opisowy wyrazal pochwale czlowieka jako tw≤rcy przyrody.

POR╙WNANIE

Por≤wnanie to jedna z najczestszych figur stylistycznych polegajaca na zestawieniu ze soba dw≤ch czlon≤w, por≤wnywanego i por≤wnujacego, i odpowiadajacych im przedmiot≤w, zdarzen, dzialan itd. Por≤wnanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy wsp≤lnej; zbudowane jest najczesciej z uzyciem sp≤jnika: jak, jakby, niby itp.

POWIESC

Powiesc to jeden z gl≤wnych gatunk≤w nowozytnej prozy epickiej, cechujacy sie na og≤l wiekszym rozmachem, obszerniejszym ukladem watk≤w i postaci, a takze zdarzeniowym charakterem swiata przedstawionego; ukazane w powiesci postacie i zdarzenia sa przewaznie fikcyjne, zarazem jednak wyraznie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposazone w bogactwo szczeg≤l≤w; naczelna kategoria opisu jest kategoria narratora. Powiesc nowozytna weszla na miejsce eposu. Powiesc wyrastajaca z wszechobecnej w XVIIIw. publicystyki jest silnie osadzona w problemach i realiach ≤wczesnego zycia, podkreslane jest to licznymi zabiegami sugerujacymi autentyzm opisywanych zdarzen. Uksztaltowane zostaly trzy podstawowe typy powiesci: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna i "czula", poslugujaca sie czesto forma listu lub pamietnika, w kt≤rej przekazywano intymne przezycia wewnetrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe mialy znaczne walory wychowawcze i wprowadzaly nowy tym bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemy wartosci. Takiemu krytycznemu osadowi rzeczywistosci sluzyly tez powiesci utopijne; wyidealizowane kraje czy wyspy o sprawiedliwym ustroju, szczesliwym spoleczenstwie, pozwalaly na prawach kontrastu dostrzec wady wsp≤lczesnej autorom cywilizacji. Przyklad powiesci oswieceniowej: "Mikolaja Doswiadczynskiego Przypadki"

PRZYPOWIESCI BIBLIJNE

przyslowie, maksyma, aforyzm; utw≤r narracyjny o tresci pouczajacej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, majacy jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszace sie do og≤lnych prawidel egzystencji czlowieka, ludzkich postaw, wobec przypadk≤w zyciowych.

PSALM

piesn biblijna przeznaczona do spiewania z towarzyszeniem instrument≤w strunowych, opiewajaca wielkosc i dobroc Boga, wyrazajaca podziekowanie, prosbe, blaganie, niekiedy siegajaca w przeszlosc i wyciagajaca z niej nauki (psalmy historyczne) lub m≤wiaca o przyszlosci az po koniec swiata (psalmy mesjanskie), czesto o tresci pouczajacej lub pokutnej, zwr≤cona do Boga lub do zbiorowosci, kt≤ra wzywa do wsp≤lnej modlitwy, czesto r≤wniez slawiaca Boga w formie trzecioosobowej

PUENTA

dowcipne, celne i zaskakujace sformulowanie, uwydatniajace sens wypowiedzi.

PYTANIE RETORYCZNE

pytanie nie wymagajace odpowiedzi. pytanie pozorne.

PRACA
ORGANICZNA

praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju prowadzona legalnie (dazenie do rozwoju przemyslu, rolnictwa, handlu, oswiaty, sfery samorzadowej w ramach przyjetych struktur), Zmiany zachodzace w tych dziedzinach zycia gospodarczego powinny sluzyc zarazem umocnieniu polskiego stanu posiadania. Praca organiczna propaguje model czlowieka z konkretnym zawodem , z inicjatywa czlowieka pragnacego dzialac dla dobra wsp≤lnego

PRACA U PODSTAW

postulat oswiecenia i reformowania , podniesienia poziomu umyslowego i kulturalnego , utrwalenie swiadomosci narodowej klas najnizszych i najbiedniejszych to znaczy ludu i biedoty miejskiej, one bowiem – podstawy – sa najbardziej zaniedbane. Aleksander Swietochowski w swym artykule “Praca u podstaw” uwaza , ze celem takiej pracy jest scisle i organiczne powiazanie spoleczenstwa: “chcemy tego, azeby og≤l zlozyl sie w jedno cialo, kt≤rego czlonki, choc ksztaltem r≤zne , byly sobie pokrewne i wzajemnie pomocne”. Zadania na rzecz najbiedniejszych i najbardziej uposledzonych warstw narodu dotyczyly pracy warstw oswieconych (nauczycieli, lekarzy ...) nad podniesieniem poziomu oswiaty, otoczeniem opieka ludzi bez zawodu.

REPORTAZ

gatunek dziennikarski obejmujacy utwory o charakterze sprawozdan z wydarzen. kt≤rych autor byl bezposrednim swiadkiem lub uczestnikiem. Ze wzgledu na rodzaj tematyki wyr≤znia sie reportaz: spoleczno-obyczajowy, podr≤zniczy, wojenny, sadowy, sportowy

RECENZJA

Recenzja to:

1. Sprawozdawcze om≤wienie, krytyczna analiza lub ocena ksiazek, spektakli, wystaw, koncert≤w, itp.

2. Sprawozdawcze i krytyczne om≤wienie danego dziela.

3. Krytyczne rozpatrywanie i ocena utworu.

Funkcje recenzji:

- informacyjna - poinformowanie odbiorcy o istnieniu danego utworu;

- wartosciujaca- ocena dziela;

- postulatywna- konfrontacja przedmiotu rozwazan z systemem idealnych wartosci, uwzgledniajac autora dziela, tytul, date powstania (rezyser, scenografia, muzyka - TV, film).

Typy recenzji:

- informacyjna - autor, tytul, kr≤tkie streszczenie, zarys tematyki;

- oceniajaca - czesc informacyjna, czesc analityczno-krytyczna, czesc oceniajaco-postulatywna - studium - ocena niezwykle doglebna i wnikliwa;

- recenzja-esej - zblizona pod wzgledem kompozycyjnym do felietonu, z tym, ze bardziej wyczerpuje tematyke z racji wiekszych rozmiar≤w;

- recenzja-felieton - skrajnie subiektywna ocena dziela, czesto jest ona w zasadzie pretekstem do refleksji o sztuce. Eksponowanie odczuc i wrazen autora - znaczne ograniczenie czesci informacyjnej i czesci analityczno-krytycznej (recenzja-list).

RODZAJ LITERACKI

system og≤lnych zasad budowy dziela literackiego. Mamy trzy rodzaje : dramat, epike i liryke. Do kazdego z rodzaj≤w mozemy przyporzadkowac szereg gatunk≤w.

STROFA

Zwrotka. zesp≤l wers≤w ulozonych jako calosc w obrebie utworu wierszowego, wyodrebniony graficznie i powt≤rzony w tym ksztalcie dwa lub wiecej razy.

SATYRA

Satyra jest to utw≤r literacki o celu dydaktycznym, wytykajacy i osmieszajacy wady i wystepki zar≤wno natury ludzkiej, jak i zycia zbiorowego - obyczajowego, spolecznego, politycznego. Istota satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posluguje sie wiec ona czesto deformacja, groteska, wyostrzeniem atakowanych cech, a takze dowcipem, ironia, kpina i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinela sie zwlaszcza w okresie oswiecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stala sie srodkiem konkretnej krytyki spoleczno-obyczajowej.

SIELANKA

Sielanka to utw≤r poetycki, przedstawiajacy zycie ludu na tle natury, zawierajacy elementy realistyczne, podkreslajacy wdziek prostego, wiejskiego zycia; akcja sielanki jest slabo rozwinieta, przewazaja opisy i piosenki (patrz: Szymon Szymonowic "Zency"); sielanka to gatunek poetycki wywodzacy sie z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujacy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadajace o zyciu pasterzy lub wiesniak≤w. W starozytnym Rzymie rozwinal ten gatunek Wergiliusz.

SONET

Utw≤r poetycki skladajacy sie z 14 wers≤w podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie tr≤jwierszowe (tercyny), o scislym rozkladzie rym≤w, przy czym 8 pierwszych wers≤w zawiera na og≤l czesc opisowa lub narracyjna, natomiast 6 koncowych stanowi czesc refleksyjno - uog≤lniajaca. Sonet zrodzil sie w XII w. we Wloszech (nazwa), rozwiniety zostal przez A. Dantego i F. Petrarke. Ustalil sie wtedy typ tzw. sonet wloski o rozkladzie rym≤w abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnil sie w ciagu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mial zmodyfikowany uklad rym≤w (w koncowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sep-Szarzynski. W nowszych zasadach ustalila sie wloska postac sonetu. Uprawiany w r≤znych okresach literatury uwazany za forme szczeg≤lnie trudna, pojmowany byl jako popis sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. lowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Mloda Polska - J. Kasprowicz, K. etmajer, L. Staff, wsp≤lczesnie - J. Iwaszkiewicz, A. Slonimski, . Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

SYMBOL

motyw lub zesp≤l motyw≤w o tresciach ukrytych, wieloznacznych, niejasnych.

SYNKRETYZM

zjawisko polegajace na wystepowaniu w jednym utworze element≤w epiki. liryki i dramatu.

SZKOLNICTWO

Obowiazek szerzenia oswiaty, ksztalcenia umysl≤w i charakter≤w, spadl przede wszystkim na szkolnictwo, kt≤rego rozw≤j w duchu nowoczesnosci i postepu zapoczatkowal Stanislaw Konarski i zalozona przez kr≤la Szkola Rycerska. Kontynuacje ich zamierzen podjela powolana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie wladza oswiatowa o charakterze odrebnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kosciolowi, a kasacja zakonu jezuit≤w umozliwila przekazanie jego majatku na cele oswiaty. Komisja postawila przed soba wspaniale cele wychowawcze, a jednym z nich bylo zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynic do tego, zeby i jemu i z nim bylo dobrze". Glosila o koniecznosci dazenia do prawdziwej sprawiedliwosci, m.in. droga zmian w prawodawstwie i ksztaltowania cn≤t obywatelskich. Podjela sie przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego panstwa. W szkolach zniesiono lacine jako jezyk wykladowy i zastapiono ja jezykiem polskim. Wprowadzono pogladowa metode nauczania zamiast pamieciowej, wsr≤d przedmiot≤w nauczania znalazly sie: rolnictwo, ogrodnictwo, kt≤re laczono z praktycznym doswiadczeniem oraz znajomoscia fizyki i chemii. Otoczono troska kondycja fizyczna uczni≤w, wprowadzajac tzw. cwiczenia cielesne. Komisja przeprowadzila reforme w obu ≤wczesnych polskich szkolach wyzszych: w Akademii Krakowskiej i Wilenskiej. W pierwszej dokonal reformy Hugo Kollataj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajela sie takze ksztalceniem i wychowaniem dzieci chlop≤w i mieszczan, rozwijajac siec szk≤l ludowych. Do szk≤l elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczeta. Znaczna pomoca w pracach Komisji bylo zalozone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiag Elementarnych, zajmujace sie opracowywaniem podrecznik≤w szkolnych. ONUFRY KOPCZYNSKI (1735-1817) napisal w≤wczas pierwszy polski podrecznik gramatyki - "Gramatyke jezyka polskiego". Toczac walke przeciw francuszczyznie i zepsutej lacina polszczyznie, ukladano podreczniki wymowy i stylu oraz wydawano dziela pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyc sie pieknej polszczyzny.

TRAGEDIA

Gatunek dramatyczny, oparty na nierozwiazalnym konflikcie, kt≤ry doprowadza do katastrofy ( najczesciej jest to smierc gl≤wnych bohater≤w)

TOTALITARYZM

Totalitaryzm to system rzadzenia opierajacy sie na ingerencji panstwa we wszystkie dziedziny zycia spolecznego, kulturalnego i politycznego, sprawowaniu nad nimi scislej kontroli odg≤rnej przy jednoczesnym calkowitym zniesieniu kontroli spolecznej; wyraza sie w przesladowaniu element≤w postepowych, w ograniczeniu wiekszosci praw obywatelskich i militaryzacji zycia spolecznego.

TREN

Tren (threnos = lament, piesn zalobna, oplakiwanie) jest to utw≤r poetycki o tonie elegijnym i charakterze zalobnym, poswiecony wspomnieniu osoby zmarlej, rozpamietywaniu jej zalet i uczynk≤w. Gatunek ten uksztaltowany juz w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz) wprowadzil do poezji polskiej Jan Kochanowski, tworzac zarazem cykl trenologiczny. Wsr≤d kontynuator≤w Kochanowskiego byl Klonowic, Kniazin. Nawiazywali do niego Slowacki ("W Szwajcarii"), Broniewski ("Anka").

UTW╙R HAGIOGRAFICZNY

Opis zycia swietego; Typ ten ksztaltowal sie juz w pierwszych wiekach chrzescijanstwa na Wschodzie, gdzie w jezyku greckim spisywano zywoty pustelnik≤w; w przekazach dziej≤w i czyn≤w swietych podkreslano zwlaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiajac dzialania, postepki oraz umartwienia bohater≤w tworzac w ten spos≤b wz≤r osobowy. Przykladem utworu hagiograficznego jest “Legenda o swietym Aleksym”.

UTW╙R PARENETYCZNY

utw≤r majacy charakter pouczajacy, moralizatorski, ksztaltujacy i propagujacy wzory postepowania zwiazane z odgrywaniem okreslonych r≤l spolecznych. Przykladem utworu parenetycznego jest “Piesn o Rolandzie”.

 

UTYLITERYZM

(lac.uzytecznosc, korzysc) jest pogladem etycznym sformulowanym przez J.S.Mill’a. Utylitaryzm zaklada, ze jedynym celem dzialania czlowieka powinna byc uzytecznosc. Czlowiek powinien dzialac tak, by zaspokoic potrzeby spoleczenstwa. Dzialalnosc jednostki powinna przynosic pozytek spoleczenstwu, narzucac, wychowywac, krewic idealy moralne itd. Tylko takie dzialania maja sens. Utylitaryzm jest wartosciowaniem jednostek z punktu widzenia ich produktywnosci i pozytecznosci , to wreszcie kult pracy jako najwazniejszej wartosci w zyciu. Utylitaryzm jest wedlug Mill’a zasada najwiekszego szczescia. Przez szczescie rozumie sie brak cierpien i przyjemnosc , zas nieszczescie to cierpienie i brak przyjemnosci.

WATEK

logiczny ciag zdarzen dotyczacych okreslonej postaci, grupy postaci lub problemu

WERS

linijka tekstu

WIERSZ CIAGLY (STYCHICZNY)

utw≤r liryczny, w kt≤rym wyodrebnione sa tylko wersy, nie ma podzialu na strofy.

WIERSZ STROFICZNY

utw≤r liryczny, w kt≤rym wyodrebnione sa strofy (zwrotki).

 

WIERSZ SYLABICZNY

utw≤r liryczny. charakteryzuje sie:1 stala liczba sylab w wersie, 2 sredni≤wka w wersach dluzszych niz osmiosylabowe. 3 stalym akcentem.

WIERSZ WOLNY

wiersz odrzucajacy reguly budowy