1. Uwagi wstΩpne.

Pakiety socjalne s▒ to porozumienia zawierane z jednej strony przez zwi▒zki zawodowe, z drugiej - przez inwestora strategicznego, kt≤ry zamierza nabyµ akcje przedsiΩbiorstwa pa±stwowego bΩd▒cego w trakcie prywatyzacji. S▒ to akty wystΩpuj▒ce obok um≤w prywatyzacyjnych, a ich celem jest zabezpieczenie dotychczasowych praw pracownik≤w w zakresie zatrudnienia, p│ac, czasu pracy, ╢wiadcze± socjalnych, akcjonariatu pracowniczego, bezpiecze±stwa i higieny pracy, a tak┐e specjalne uprawnienia dla zwi▒zk≤w zawodowych, kt≤re wykraczaj▒ poza kompetencje przyznane im przez przepisy zbiorowego prawa pracy. Chodziµ tu bΩdzie g│≤wnie o ochronΩ interes≤w pracowniczych poprzez uznanie wp│ywu zwi▒zk≤w zawodowych na decyzje gospodarcze pracodawcy, kt≤re mog▒ rzutowaµ bezpo╢rednio lub po╢rednio na sytuacjΩ pracownik≤w.

Spotykane w praktyce pakiety socjalne wykazuj▒ du┐e podobie±stwo w zakresie spraw, kt≤re s▒ przy ich pomocy regulowane.

2. Tre╢µ pakiet≤w socjalnych.

Pierwsza kwestia, kt≤ra pojawia siΩ w nich zazwyczaj na czo│owej pozycji, to maj▒ca dla pracownik≤w zasadnicze znaczenie, gwarancja zatrudnienia przez czas okre╢lony w pakiecie socjalnym po dokonaniu prywatyzacji przedsiΩbiorstwa pa±stwowego. Gwarancja ta polega najczΩ╢ciej na okre╢leniu przedzia│u czasowego (od 2 do 5 lat), w ramach kt≤rego nowy pracodawca nie mo┐e przeprowadziµ zwolnie± pracownik≤w, kt≤rzy byli zatrudnieni w zak│adzie pracy w dniu nabycia akcji przez inwestora strategicznego. Ochrona ta uzale┐niona jest niejednokrotnie od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i nie dotyczy tych pracownik≤w, kt≤rzy maj▒ sta┐ pracy kr≤tszy ni┐ 12 miesiΩcy.

Dalsze wy│▒czenia z omawianej gwarancji zatrudnienia dotycz▒ niekiedy os≤b zajmuj▒cych stanowiska kierownicze, pracownik≤w kt≤rzy w okresie gwarancyjnym nabyli prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej, a tak┐e w razie zaistnienia sytuacji gdy Kodeks pracy przewiduje mo┐liwo╢µ rozwi▒zania umowy o pracΩ bez wypowiedzenia z przyczyn zawinionych lub niezawinionych przez pracownika (art. 52 i 53 Kodeksu pracy), w razie rozwi▒zania umowy o pracΩ na mocy porozumienia stron lub wypowiedzenia dokonanego przez samego pracownika. Ochrona pracownik≤w dotyczy g│≤wnie zakazu wypowiadania um≤w o pracΩ z przyczyn le┐▒cych po stronie pracodawcy, bowiem istnienie przyczyn wypowiedzenia po stronie pracownika stwarza sytuacjΩ, kiedy nie podlega on omawianej gwarancji zatrudnienia. Podobnie rzecz siΩ ma, je┐eli wypowiedzenie nastΩpuje wskutek nie przyjΩcia przez pracownika nowych warunk≤w pracy i p│acy zaproponowanych mu przez pracodawcΩ w ramach wypowiedzenia zmieniaj▒cego.

W pakietach socjalnych zdarzaj▒ siΩ zapisy gwarantuj▒ce zatrudnienie pracownikom, kt≤rzy posiadaj▒ co najmniej 20 letni sta┐ pracy u danego pracodawcy, do czasu nabycia przez nich prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej. Przedstawione wy┐ej gwarancje posiadaj▒ nastΩpnie zabezpieczenie ich realizacji w postaci odszkodowa± jakie pracodawca jest obowi▒zany zap│aciµ pracownikowi w≤wczas, gdy dokona rozwi▒zania umowy o pracΩ z ich naruszeniem. Odszkodowanie to najczΩ╢ciej okre╢lone jest w wysoko╢ci r≤wnej miesiΩcznemu wynagrodzeniu pracownika pomno┐onemu przez liczbΩ miesiΩcy pozosta│ych do ko±ca okresu gwarancyjnego, powiΩkszon▒ nastΩpnie o 6-cio miesiΩczne wynagrodzenie tego pracownika, a je┐eli zosta│ on zwolniony w ostatnim roku okresu ochronnego, o kwotΩ r≤wn▒ 12-miesiΩcznemu wynagrodzeniu. W razie rozwi▒zania przez pracodawcΩ umowy o pracΩ, kt≤re by│oby wadliwe z tego powodu, ┐e by│o nieuzasadnione lub narusza│o przepisy o rozwi▒zywaniu i nastΩpnie s▒d pracy przywr≤ci│ do pracy danego pracownika, w≤wczas pracodawca obowi▒zany bΩdzie wyp│aciµ mu wynagrodzenie za ca│y czas pozostawania bez pracy, a nie za okres limitowany, jak to przewiduj▒ przepisy kodeksu pracy (art. 47 kp i art. 57 kp).

Pakiety socjalne zawieraj▒ tak┐e zapisy dotycz▒ce utrzymania w mocy dotychczasowych zasad podwy┐szania wynagrodze± pracownik≤w, a dopiero po up│ywie okresu gwarancyjnego przewiduj▒ mo┐liwo╢µ wprowadzania nowych rozwi▒za± w tym zakresie. Przewiduje siΩ niekiedy wyp│acenie pracownikom w terminie 3 miesiΩcy od nabycia akcji przez inwestora strategicznego specjalnej premii, a niekiedy wprowadza siΩ tak┐e dla pracownik≤w premie roczne, kt≤re mia│yby zast▒piµ nagrody z zysku.

Dalsze zapisy dotycz▒ utrzymania dotychczas obowi▒zuj▒cego u danego pracodawcy wymiaru czasu pracy oraz ╢wiadcze± socjalnych i zasad bezpiecze±stwa i higieny pracy na dotychczasowym poziomie.

Ze wzglΩdu na konieczno╢µ przekwalifikowania siΩ du┐ych grup pracownik≤w, jako konsekwencja zmian organizacyjnych, pakiety socjalne zawieraj▒ zapisy gwarantuj▒ce przeprowadzenie na koszt pracodawcy i w godzinach pracy szkole± dla pracownik≤w w celu podnoszenia ich kwalifikacji. Na pracodawcΩ nak│adany jest tak┐e obowi▒zek dofinansowania koszt≤w kszta│cenia w formach szkolnych i pozaszkolnych, kt≤re pracownicy podjΩli bez skierowania pracodawcy o ile zostan▒ one uznane za istotne dla rozwoju zawodowego danego pracownika.

Istotn▒ czΩ╢µ pakiet≤w socjalnych stanowi▒ gwarancje dane organizacjom zwi▒zkowym. Dotycz▒ one przede wszystkim zakresu informacji przekazywanych zwi▒zkom zawodowym przez pracodawc≤w w zakresie planowanych dzia│a± restrukturyzacyjnych, kt≤re mia│yby wp│yw na sytuacjΩ pracownik≤w, warunk≤w pracy i stanu zatrudnienia z podzia│em na jednostki organizacyjne, wysoko╢ci funduszu p│ac i jego udzia│u w kosztach zak│adu pracy, projektowanych zmian dotycz▒cych zbiorowych spraw pracowniczych, w celu zajΩcia przez organizacje zwi▒zkowe stanowiska w powy┐szych sprawach. Nieraz zapisy te maj▒ charakter og≤lniejszy i zobowi▒zuj▒ sp≤│kΩ do bie┐▒cej informacji przekazywanej zwi▒zkom zawodowym na temat wszelkich dzia│a± maj▒cych strategiczne znaczenie dla przedsiΩbiorstwa i za│ogi, wynik≤w ekonomicznych, przekszta│ce±, zamierze± inwestycyjnych i remontowych.

Dalsze gwarancje dla organizacji zwi▒zkowych dotycz▒ utrzymania co najmniej dotychczasowych warunk≤w w zakresie korzystania przez zwi▒zki zawodowe z lokali, urz▒dze± technicznych oraz wyposa┐enia i materia│≤w umo┐liwiaj▒cych im prowadzenie dzia│alno╢ci zwi▒zkowej na odpowiednim poziomie. Spotyka siΩ tak┐e zobowi▒zanie pracodawc≤w do podjΩcia dzia│a± maj▒cych na celu wprowadzenie do statutu sp≤│ki zasad ustalonych przez zwi▒zki zawodowe, a dotycz▒cych wyboru i odwo│ania przedstawicieli pracownik≤w do Rad Nadzorczych oraz podzia│u akcji bezp│atnych pomiΩdzy pracownik≤w, a tak┐e zobowi▒zania pracodawcy do nabywania od pracownik≤w akcji po cenie nie ni┐szej od tej, kt≤ra obowi▒zywa│a inwestora. Pakiety socjalne zawieraj▒ tak┐e zapisy dotycz▒ce otrzymywania przez pracownik≤w okre╢lonego procentu akcji na zasadach preferencyjnych, z r≤wnoczesnym wskazaniem okresu (np. 5 lat) od chwili prywatyzacji, kiedy maj▒ oni prawo ich nabycia.

Wy┐ej wskazane zapisy mo┐na uznaµ za najbardziej typowe dla tre╢ci pakiet≤w socjalnych, niekt≤re z nich mog▒ mieµ oczywi╢cie charakter bardziej zindywidualizowany i zawieraµ tak┐e zapisy swoiste dla danego zak│adu pracy.

3. Moc wi▒┐▒ca pakiet≤w socjalnych.

Bardzo istotn▒ kwesti▒ prawn▒ wi▒┐▒c▒ siΩ z pakietami socjalnymi jest moc wi▒┐▒ca tych porozumie± czyli ich charakter prawny jako ewentualnych ╝r≤de│ zbiorowego prawa pracy, co wi▒┐e siΩ z mo┐liwo╢ci▒ wyst▒pienia przez pracownik≤w z roszczeniami w oparciu o te porozumienia. Chodzi o odpowied╝ na pytanie czy pakiety socjalne s▒, czy te┐ nie s▒ ╝r≤d│ami prawa pracy i w jaki spos≤b pracownicy oraz zwi▒zki zawodowe mog▒ egzekwowaµ zawarte w nich uprawnienia i ╢wiadczenia.

Art. 9 Kodeksu Pracy wymieniaj▒c ╝r≤d│a prawa pracy zalicza do nich wiΩcej akt≤w ani┐eli jakakolwiek dyscyplina prawa, bowiem obok kodeksu pracy, ustaw, oraz akt≤w wykonawczych wymienia siΩ tu tak┐e uk│ady zbiorowe pracy, oraz inne oparte na ustawie porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty o ile okre╢laj▒ one prawa i obowi▒zki stron stosunku pracy. Mo┐na zadaµ pytanie, czy pakiet≤w socjalnych nie mo┐na zaliczyµ do wymienionych w powo│anym wy┐ej przepisie "porozumie± zbiorowych opartych na ustawie". Niew▒tpliwie s▒ one porozumieniami zbiorowego prawa pracy, brak im jednak "oparcia na ustawie", bowiem powo│any wy┐ej przepis art. 33 ust. 2 ustawy prywatyzacyjnej, za tak▒ podstawΩ nie mo┐e byµ uznany, poniewa┐ nie normuje on instytucji omawianego porozumienia zbiorowego ale m≤wi jedynie o "ochronie interes≤w pracowniczych" w trakcie prywatyzacji. Czyni▒ to organizacje zwi▒zkowe poprzez negocjowanie i zawieranie pakiet≤w socjalnych (Por. J. Wratny, Charakter prawny porozumie± socjalnych zwi▒zanych z prywatyzacj▒ przedsiΩbiorstw pa±stwowych, Pa±stwo i Prawo Nr 6/1999, s. 21). S▒ to wiΩc porozumienia zbiorowe nieformalne, kt≤rych nie mo┐na bez ┐adnych w▒tpliwo╢ci zaliczyµ do ╝r≤de│ prawa pracy, jednak┐e nie oznacza to i┐ s▒ one nielegalne.

Potwierdzi│ to S▒d Najwy┐szy wyra┐aj▒c podgl▒d, ┐e "porozumienie to nale┐y uznaµ za szczeg≤lnego rodzaju umowΩ, kt≤rej zawarcia nie mo┐na wykluczyµ tylko z tej przyczyny, ┐e nie jest ona wyra╝nie przewidziana w przepisach prawa pracy" (uchwa│a SN z 24.XI.1993). W doktrynie prawa pracy nie ma jednolito╢ci pogl▒d≤w co do charakteru prawnego pakiet≤w socjalnych, a w szczeg≤lno╢ci co do mo┐liwo╢ci wystΩpowania przez pracownik≤w z indywidualnymi roszczeniami w zakresie przyznanych im przez pakiet uprawnie±. Niew▒tpliwie jednak istniej▒ mo┐liwo╢ci takiego przetransponowania tre╢ci tego porozumienia, ┐e stanie siΩ ono wi▒┐▒ce dla pracodawcy, a dla pracownika bΩdzie stanowiµ podstawΩ indywidualnego roszczenia. BΩdzie to mia│o miejsce w≤wczas, je┐eli przeniesiemy tre╢µ pakietu socjalnego do zak│adowego uk│adu zbiorowego pracy, to znaczy zostanie zawarty uk│ad zbiorowy o takiej tre╢ci jak▒ zawiera│ pakiet socjalny. BΩdzie siΩ to wi▒za│o czΩsto z uszczeg≤│owieniem i ukonkretnieniem postanowie± pakietu socjalnego, poniewa┐ bywa on w swojej tre╢ci zbyt og≤lny, aby jego postanowienia mog│y bez zmian wej╢µ do uk│adu zbiorowego.

Podkre╢liµ nale┐y, ┐e nie jest tak┐e prawid│owe zawarcie w pakiecie socjalnym zapisu, ┐e zamieni siΩ on automatycznie w uk│ad zbiorowy po zawarciu umowy prywatyzacyjnej, bowiem zawarcie uk│adu wymaga zachowania procedury przewidzianej w przepisach art.. 238 i dalszych kodeksu pracy.

Mo┐na wiΩc powiedzieµ, ┐e pe│n▒ realizacjΩ zobowi▒za± zawartych w pakietach socjalnych mo┐na uzyskaµ poprzez przeniesienie jego tre╢ci do zak│adowego uk│adu zbiorowego pracy, kt≤ry jest niekwestionowanym ╝r≤d│em prawa pracy i zabezpiecza obowi▒zywanie zawartych w nim rozwi▒za± przez d│ugi okres. Jest to zadanie dla zwi▒zk≤w zawodowych, kt≤re na og≤│ podejmuj▒ dzia│ania zmierzaj▒ce w tym w│a╢nie kierunku.

OdrΩbnym uprawnieniem organizacji zwi▒zkowych, kt≤re w konsekwencji mo┐e doprowadziµ do zagwarantowania realizacji postanowie± pakietu socjalnego, jest mo┐liwo╢µ rozpoczΩcia przez zwi▒zki zawodowe sporu zbiorowego, w│▒cznie ze strajkiem, w razie nie dotrzymania przez pracodawcΩ warunk≤w pakietu socjalnego. PodstawΩ do takich dzia│a± zwi▒zk≤w zawodowych znajdujemy w ustawie z 23.V.1991r. o rozwi▒zywaniu spor≤w zbiorowych (Dz.U. Nr 55, poz. 236), a w szczeg≤lno╢ci w art. 1 z kt≤rego wynika, ┐e przedmiotem sporu zbiorowego mog▒ byµ warunki pracy, p│ac lub ╢wiadcze± socjalnych oraz prawa i wolno╢ci zwi▒zkowe, co bez w▒tpliwo╢ci odpowiada materii pakiet≤w socjalnych. Je┐eli taki sp≤r zbiorowy zako±czy│by siΩ podpisaniem porozumienia korzystnego dla pracownik≤w, to znaczy zgodnego z tre╢ci▒ pakietu socjalnego, w≤wczas porozumienie ko±cz▒ce sp≤r zbiorowy, jako oparte na ustawie, bΩdzie traktowane jako ╝r≤d│o prawa pracy zgodnie z art. 9 Kodeksu pracy i jako takie bΩdzie gwarancj▒ realizacji zawartych w nim postanowie±, bΩd▒c r≤wnocze╢nie podstaw▒ do indywidualnych roszcze± pracownik≤w.

Artyku│ ukaza│ siΩ w lutowym numerze miesiΩcznika Pracodawca + PRACODAWCA - www.avamex.netpol.pl/pracodawca/