Do lat osiemdziesi▒tych strategie technologiczne powstawa│y w oparciu o klasyczny podzia│ innowacji na innowacje inspirowane popytem rynkowym (market pull) oraz innowacje inspirowane rozwojem technologii (technology push)¹. Podczas gdy innowacje prorynkowe by│y zorientowane na konkretne potrzeby odbiorc≤w, preferuj▒c istniej▒ce ju┐ struktury produkcyjne, innowacje protechnologiczne dawa│y szanse "otwarcia" nowych rynk≤w. Pierwszy rodzaj innowacji zmniejsza│ co prawda ryzyko niepowodzenia rynkowego produktu, ale nie wykorzystywa│ w pe│ni mo┐liwo╢ci zwi▒zanych z wdra┐aniem postΩpu technicznego. Drugi rodzaj innowacji dawa│ wprawdzie du┐e mo┐liwo╢ci rozwojowe przedsiΩbiorstwom, ale zwi▒zany by│ tak┐e z du┐ym ryzykiem ekonomicznym². Wiele bada± empirycznych przemawia│o za jednym lub drugim sposobem tworzenia innowacji, ale ┐adna teoria nie potrafi│a znale╝µ nale┐ytego rozwi▒zania tego problemu.

W latach siedemdziesi▒tych i osiemdziesi▒tych realizowano w pa±stwach EWG, w tym tak┐e i w Niemczech szereg program≤w opartych na teorii technology push, ale nie podnios│o to spodziewanej konkurencyjno╢ci niemieckiego przemys│u. Programy nie uwzglΩdnia│y kwestii urynkowienia technologii. Odnotowano zbyt ma│▒ dyfuzjΩ technologii, a szereg kluczowych dla gospodarki przemys│≤w, takich jak przemys│ samochodowy, maszynowy, telekomunikacyjny i biotechnologiczny charakteryzowa│y siΩ zbyt niskim popytem na nowe technologie. Jednocze╢nie krytykowano spektakularne "mamucie" projekty typu JESSI, HERMES czy COLUMBUS i wskazywano na zaistnienie nowych aspekt≤w zwi▒zanych z kreowaniem innowacji, a mianowicie innowacji rozumianych jako proces spo│eczny³.

Krytyka tego podej╢cia dotyczy│a przede wszystkim pa±stw z centralnym sterowaniem gospodark▒, gdzie taki spos≤b pozyskiwania i kreowania innowacji by│ regu│▒. Z chwil▒ upadku tych system≤w gospodarczych straci│a ona jednak┐e sporo argument≤w, a uwagΩ niekt≤rych badaczy ameryka±skich i europejskich zaczΩ│y przyci▒gaµ w wiΩkszym stopniu ni┐ dotychczas inne pa±stwa, realizuj▒ce strategie technologiczne w oparciu o teoriΩ technology push. Wskazywali oni coraz czΩ╢ciej na sukcesy gospodarki japo±skiej i potrzebΩ na╢ladownictwa zhierarchizowanego systemu kooperacji technologicznych w Japonii na wz≤r organizacji ministerstwa MITI⁴. Jednocze╢nie pojawi│y siΩ nawet takie stanowiska, kt≤re stawia│y pod znakiem zapytania skuteczno╢µ sposobu pozyskiwania innowacji typu market pull ze wzglΩdu na niebezpiecze±stwo pominiΩcia innych aspekt≤w stanowi▒cych o procesie powstawania innowacji⁵.

Zdaniem Coopera najefektywniejsze by│oby stosowanie tzw. balanced strategy charakteryzuj▒cej siΩ r≤wnowa┐nym traktowaniem orientacji prorynkowej i protechnologicznej ukierunkowanych przede wszystkim na rynki wzrostu⁶. Wydaje siΩ, ┐e na tak▒ ewolucjΩ pogl▒d≤w wp│ywa│y zmiany zachodz▒ce w strukturze przedsiΩbiorstw oraz nowe trendy przejawiaj▒ce siΩ w d▒┐no╢ci do kooperacji w dzia│alno╢ci B+R⁷. Wraz z globalizacj▒ rynk≤w, transferem wiedzy o skali ╢wiatowej i zmieniaj▒cym siΩ charakterem nowoczesnego przedsiΩbiorstwa nastΩpuje coraz szybsza miΩdzynarodowa dywersyfikacja jednostek produkcyjnych i badawczych i znika elementarny warunek prowadzenia dzia│alno╢ci B+R, a w tym i transferu technologii zorientowanego na tradycyjn▒ nieruchomo╢µ czynnik≤w produkcji⁸.

Dotychczas literatura przedmiotu w r≤┐ny spos≤b formu│owa│a postulaty dotycz▒ce tworzenia strategii technologicznych i roli, jak▒ odgrywa w nich transfer technologii. Bernd Wolfrum wylicza i poddaje ocenie strategie technologiczne (patrz tablica na s. 29).

Istotne znaczenie posiada spos≤b pozyskiwania technologii przez przedsiΩbiorstwo ze ╝r≤de│ zewnΩtrznych, czyli uczestniczenie w procesie transferu technologii. Mimo, i┐ wiΩkszo╢µ fachowc≤w uwa┐a, ┐e dzia│alno╢µ B+R nale┐y do g│≤wnych zada± przedsiΩbiorstwa, to jednak koncepcja Zahna wskazuje na ╢rodowisko zewnΩtrzne (wobec firmy) jako ╝r≤d│o wiedzy technicznej⁹. Podobne stanowisko prezentuje Brockoff wysuwaj▒cy szereg argument≤w przeciw planowaniu bada± jedynie wewn▒trz przedsiΩbiorstwa¹⁰.

Instytucjonalny transfer technologii w gospodarce niemieckiej

Opr≤cz w│asnej dzia│alno╢ci B+R przedsiΩbiorstwa niemieckie stworzy│y wiele mo┐liwo╢ci prowadzenia wsp≤lnej dzia│alno╢ci B+R. Taka dzia│alno╢µ jest rozumiana jako po╢rednictwo technologiczne zbli┐one do sfery gospodarki. Jedn▒ z tych inicjatyw by│o utworzenie stowarzyszenia Arbeitsgemeinschaft industrieller Forschungsvereinigungen (AiF) wspieraj▒cego po╢rednio z pomoc▒ Federalnego Ministerstwa Gospodarki BMWI tzw. wsp≤lnotowe badania przemys│owe. Do stowarzyszenia nale┐y ponad 100 zrzesze± badawczych stawiaj▒cych sobie za cel przede wszystkim usuniΩcie dysproporcji strukturalnych miΩdzy du┐ymi z jednej strony oraz ╢rednimi i ma│ymi przedsiΩbiorstwami z drugiej strony. Poniewa┐ te ostatnie nie s▒ w stanie utrzymywaµ w│asnych jednostek badawczych, stowarzyszenie stwarza im mo┐liwo╢µ wsp≤lnego u┐ytkowania wynik≤w bada±. PrzedsiΩbiorstwa niemieckie tworz▒ r≤wnie┐ wiele fundacji wspieraj▒cych naukΩ i badania. Przyk│adowo Stifterverband fⁿr die Deutsche Wissenschaft podejmuje dzia│ania maj▒ce na celu rozw≤j nauki i techniki oraz propaguje rezultaty sponsorowanych bada± w spo│ecze±stwie. Fundacjami reprezentatywnymi s▒ r≤wnie┐ Volkswagenstiftung, Thyssen-Stiftung, Robert Bosch Stiftung i Deutsche Bundesstiftung Umwelt. Fundacje odgrywaj▒ du┐▒ rolΩ w procesie transferu technologii sponsoruj▒c niejednokrotnie projekty, kt≤rych finansowanie ze ╢rodk≤w publicznych by│oby niemo┐liwe ze wzglΩdu na przedmiot bada±. Opr≤cz fundacji aktywn▒ rolΩ w promowaniu przedsiΩbiorczo╢ci i transferu technologii odgrywaj▒ r≤wnie┐ zwi▒zki bran┐owe, organizacje zawodowe, izby przemys│owe, handlowe i rzemie╢lnicze.

Pozyskiwanie technologii

PrzedsiΩbiorstwa niemieckie nosz▒ce siΩ z zamiarem wykorzystania technologii, a wiΩc bΩd▒ce uczestnikiem transferu technologii mog▒ zdobywaµ j▒ w r≤┐noraki spos≤b. G│≤wnymi ╝r≤d│ami zaopatrywania siΩ s▒:

• wewnΩtrzna dzia│alno╢µ B+R,
• zlecenie B+R kierowane do innych przedsiΩbiorstw lub jednostek badawczych,
• wsp≤lnotowe badania przemys│owe,
• wsp≤│praca w dzia│alno╢ci B+R z innymi przedsiΩbiorstwami,
• zakup patent≤w, licencji i innej wiedzy technicznej,
• wsp≤│praca z ekspertami technicznymi spoza przedsiΩbiorstwa,
• zakup urz▒dze± produkcyjnych.

Sposoby zaopatrywania siΩ w technologie s▒ przedmiotem wielu bada±. W Republice Federalnej Niemiec istnieje piΩµ wiod▒cych, prywatnych, niezale┐nych instytucji o statusie instytut≤w badawczych zajmuj▒cych siΩ badaniami statystycznymi dla potrzeb pa±stwa i gospodarki¹¹. Instytuty te prowadz▒ r≤wnie┐ badania w zakresie transferu technologii, monitoruj▒c rynek technologiczny w Niemczech nieprzerwanie od po│owy lat osiemdziesi▒tych. W ramach bada± przeprowadzane s▒ ankiety oraz wywiady z fachowcami zajmuj▒cymi siΩ dzia│alno╢ci▒ w tej dziedzinie. Ankieta przeprowadzona przez Instytut Bada± nad Gospodark▒ w Monachium w roku 1994 ujawni│a, i┐ ponad 50% ankietowanych prowadzi wewnΩtrzn▒ dzia│alno╢µ B+R, przy czym 60% przedsiΩbiorstw korzysta w spos≤b ci▒g│y z w│asnych zasob≤w w dziedzinie dzia│alno╢ci B+R¹². Na miejscu drugim firmy sytuuj▒ spos≤b pozyskiwania technologii za pomoc▒ organizowanych samodzielnie kontakt≤w z innymi przedsiΩbiorstwami i jednostkami badawczymi. PrzedsiΩbiorstwa pozyskuj▒ technologie r≤wnie┐ poprzez rutynow▒ dzia│alno╢µ handlow▒. Taka forma transferu technologii pozwala producentowi wprowadziµ nowy produkt na rynek po tym, jak zdoby│ on odpowiednie informacje dotycz▒ce konkretnego zapotrzebowania od dostawc≤w p≤│produkt≤w lub materia│≤w i potrafi│ je wykorzystaµ w produkcji. Kolejne miejsce w rankingu ankiety zajmuj▒ jednostki doradcze i inne ╝r≤d│a informacji, kt≤re zosta│y ocenione wy┐ej ni┐ po╢rednictwo w kontaktach z obcymi przedsiΩbiorstwami.

Badania ankietowe wskazuj▒ na to, ╝e wiele przedsiΩbiorstw nie nawi▒za│o dotychczas wsp≤│pracy z producentami technologii. Przyczynami tego stanu rzeczy by│y:

• zbyt wysokie koszty transakcji (46,1%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (54,2%),
• zbyt ma│o informacji na temat producent≤w technologii spoza w│asnego przedsiΩbiorstwa (36,4%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (18,0%),
• zbyt du┐e r≤┐nice miΩdzy wymaganiami natury naukowej producenta technologii i popytem na technologiΩ (32,3%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (21,4%),
• zbyt czasoch│onne czynno╢ci administracyjne w ramach wsp≤│pracy (22,4%),
• konieczno╢µ u┐ytkowania w│asnej wiedzy technologicznej (16,7%),
• brak po┐▒danego know-how (13,5%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (20,6%),
• brak gwarancji poufno╢ci powierzonego know-how (13,5%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (23,0%),
• inne przyczyny (6,6%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (6,4%),
• zbytnia odleg│o╢µ relewantnych producent≤w technologii (4,4%), w tym w nowych krajach zwi▒zkowych (6,8%).

O ile ma│e i ╢rednie przedsiΩbiorstwa wskazywa│y na zbyt du┐e koszty transakcji jako g│≤wn▒ przeszkodΩ w zaopatrywaniu siΩ w know-how, to firmy du┐e postulowa│y konieczno╢µ stosowania wiedzy technologicznej powsta│ej wy│▒cznie wewn▒trz przedsiΩbiorstwa. Takie wypowiedzi t│umaczy specjalizacja przedsiΩbiorstwa w danej dziedzinie produkcji, ale tak┐e chΩµ odseparowania siΩ od zasob≤w wiedzy technicznej powstaj▒cej poza przedsiΩbiorstwem, tzw. syndrom NIH (not-invented-here). Przyczyn▒ tego stanu rzeczy jest preferowanie dokona± w│asnych pracownik≤w i uzale┐niona od tego kariera zawodowa, kt≤ra mog│aby byµ zagro┐ona za spraw▒ powierzenia prac osobom spoza firmy. Wp│ywa na to ma│a mobilno╢µ personelu B+R w Niemczech i rutynowo╢µ wykonywanych przez nich prac.

Wyniki ankiet wskazuj▒ jednak tak┐e na du┐▒ aktywno╢µ przedsiΩbiorstw przy pozyskiwaniu nowych technologii. WiΩkszo╢µ przedsiΩbiorstw uczestniczy tak┐e w procesie transferu technologii, a ich uczestnictwo przybiera r≤┐ne formy. Tylko 5% (9% w nowych landach) du┐ych firm prowadz▒cych w│asn▒ dzia│alno╢µ B+R korzysta wy│▒cznie z wynik≤w w│asnych bada±. Odsetek ten jest nieco wy┐szy w przypadku firm ma│ych (z zatrudnieniem poni┐ej 20 os≤b), a mianowicie 26%. Kwesti▒ przes▒dzaj▒c▒ o konieczno╢ci nabycia nowych technologii by│a niemo┐no╢µ (niecelowo╢µ) zatrudnienia w│asnego personelu B+R (61,3%). Innym powodem by│ przymus produkcyjny, a mianowicie potrzeba po│▒czenia w│asnego know-how z obcymi technologiami (44,1%). W╢r≤d przyczyn ankietowani wymieniaj▒ tak┐e konieczno╢µ prowadzenia odpowiednich bada± podstawowych (35,3%), chΩµ skr≤cenia cykli innowacyjnych (12,0%) i poziom wyposa┐enia przyrz▒dowego partner≤w technologicznych w zakresie pomiar≤w, test≤w i kontroli jako╢ci. Badania niemieckie wskazuj▒ jednoznacznie na to, ┐e w przysz│o╢ci znacznie zwiΩkszy siΩ rola pozyskiwania technologii ze ╝r≤de│ zewnΩtrznych, a zatem tak┐e zinstytucjonalizowanego transferu technologii¹³. Jednocze╢nie ankietowani nie posiadaj▒ wystarczaj▒cej wiedzy na temat instytucji zajmuj▒cych siΩ transferem technologii. Dotyczy to r≤wnie┐ du┐ych przedsiΩbiorstw, kt≤re ze swej strony nie s▒ przekonane co do rzetelno╢ci i efektywno╢ci poczyna± tego typu organizacji.

Interesuj▒ce wydaj▒ siΩ byµ wyniki bada± w zakresie konkretnych us│ug ╢wiadczonych przez jednostki transferu technologii w Republice Federalnej Niemiec. PrzedsiΩbiorstwa oceni│y je w skali 1 (w pe│ni zadowalaj▒co) do 5 (w pelni nieodpowiednio) w nastΩpuj▒cy spos≤b:

doradztwo techniczne	63,7%		2,54
seminaria, imprezy, szkolenia	62,5%		2,27
kr≤tkie porady techniczne	58,9%		2,51
informacje dotycz▒ce pomocy i promocji	51,6%		2,78
wsparcie w nawi▒zaniu kontaktu z producentem spoza firmy	37,1%		2,80
studia	34,5%		2,85
badania patentowe	32,1%		3,33
poszukiwania w bankach danych	31,2%		3,33
opracowanie wynik≤w bada±	25,8%		2,79
inne us│ugi	1,6%		2,5114

Du┐a liczba pozytywnych odpowiedzi na pytanie o ocenΩ dzia│alno╢ci jednostek transferu technologii w Niemczech ╢wiadczy o tym, ┐e ich rola w procesie transferu technologii wzrasta. Nie potwierdzi│a siΩ zatem stawiana wcze╢niej teza, i┐ ich znaczenie jest raczej marginalne z punktu widzenia wzrostu gospodarczego¹⁵. Zdaniem niekt≤rych naukowc≤w sterowanie tym procesem usprawni│oby stworzenie procedury weryfikuj▒cej stopie± optymalno╢ci dzia│a± jednostek transferu technologii ze wzglΩdu na ich u┐yteczno╢µ tak w odniesieniu do ma│ego, ╢redniego i du┐ego przedsiΩbiorstwa, jak i ca│ej gospodarki narodowej¹⁶.

¹ Por. np. H.O. Bender: Innovationsmarketing - mehr Kundennutzen durch technologische Neuerungen. "Marktforschung & Management" 1989, nr 3, s. 71.
² Por. np. W. Forsthuber, D. Kropfberger: Kundenorientiertes Technologiemanagement. "Marktforschung & Management" 1989, nr 3, s. 76; T. Baaken: Technologiestudien als innovatives Marketing-Instrument im Investitionsgⁿtermarketing. "Marktforschung & Management" 1991, nr 8, s. 164.
³ Por. Innovative Technologiepolitik fⁿr den Standort Deuschland, Forum Humane Technikgestaltung, Dⁿsseldorf 1992, zeszyt 8.
⁴ Por. np. H. Mⁿller-Merbach: "Technologie & Management" 1995, nr 2, s. 56.
⁵ Por. W.L. Shanklin, J.K. Ryans: Marketing High Technology. Massachusetts-Toronto 1985, s. 5. W: T. Baaken, op. cit., s. 164.
⁶ Por. B. Wolfrum: Technologiestrategien im strategischen Management, "ZFP" 1992, nr 1, s. 24.
⁷ PrzedsiΩbiorstwa decydowa│y siΩ na fuzje w celu osi▒gniΩcia wy┐szych korzy╢ci konkurencyjnych, przy czym decydowa│y siΩ na odej╢cie od tradycyjnych metod stosowanych w poszukiwaniu nowych technologii i reorganizacjΩ w zakresie dzia│alno╢ci B+R. Por. np. Wer sorgt fⁿr Unruhe. "Der Spiegel" 1998, nr 8.
⁸ Por. M.H. Dunn: WettbewerbsfΣhigkeit und Technologiepolitik. "IfNuS" 1993, nr 3-4, s. 305.
⁹ Por. E. Zahn: Innovations- und Technologiemanagement. W: E. Zahn: Technologie- und Innovationsmanagement, Berlin-Monachium 1986, s. 9-48.
¹⁰ Brockoff wymienia m.in. obawΩ przed utrat▒ poufno╢ci, brak docelowych wyobra┐e± z punktu widzenia ca│ego przedsiΩbiorstwa, planowanie jako zag│adΩ kreatywno╢ci, brak wiedzy o planowaniu, brak motywacji w planowaniu, brak metod planowania, brak potrzeby planowania uwarunkowany historycznie i konkurencyjnie, niejasne kana│y komunikacyjne (przebieg) i niejasn▒ kwestiΩ odpowiedzialno╢ci, Por. K. Brockoff: Forschung und Entwicklung. Planung und Kontrolle. Monachium 1994, s. 10.
¹¹ S▒ nimi: DIW (Deutsches Institut fⁿr Wirtschaftsforschung w Berlinie), HWWA (Institut fⁿr Wirtschaftsforschung w Hamburgu), ifo (ifo-Institut fⁿr Wirtschaftsforschung w Monachium), IfW (Institut fⁿr Weltwirtschaft w Kilonii) i RWI (Rheinisch-WestfΣlisches-Institut fⁿr Wirtschaftsforschung w Essen).
¹² Ankieta IfO (Instytut Bada± nad Gospodark▒ w Monachium), listopad 1994.
¹³ Zob. M. Reinhard, H. Schmalholz: Technologietransfer in Deutschland: Stand und Reformbedarf. Berlin 1996, s. 40.
¹⁴ Tam┐e, s. 51.
¹⁵ K. Schr÷der, F.U. Fuhrmann, W. Heering: Wissens- und Technologietransfer. Berlin 1991, s. 173.
¹⁶ Por. Reinhold/Schmalholz, op. cit., s. 55.

Autor jest pracownikiem Instytutu Wynalazczo╢ci i Ochrony W│asno╢ci Intelektualnej Uniwersytetu Jagiello±skiego oraz s│uchaczem Miedzynarodowego Studium Doktoranckiego prowadzonym przez Instytut Organizacji i Zarz▒dzania w Przemy╢le ORGMASZ w Warszawie.