Dorobek poet≤w i pisarzy renesansowych obfituje w r≤┐ne ujΩcia tematyki dotycz▒cej pa±stwa i spo│ecze±stwa. Postawy patriotyczne wykazuj▒ niemal wszyscy humani╢ci. Wielu tw≤rc≤w tego okresu stara│o siΩ w swoich utworach ukazaµ obraz ojczyzny, ludzi jak i panuj▒cych wtedy obyczaj≤w i zwyczaj≤w. Pisarze tej epoki ukazywali nie tylko wady poszczeg≤lnych warstw spo│ecznych, ale tak┐e opisywali r≤┐ne choroby ojczyzny. Tw≤rcy ci udzielali te┐ rad jak doprowadziµ do polepszenia los≤w ojczyzny i jak zmieniµ postΩpowanie ludzi.
     Miko│aj Rej nie tylko w "»ywocie cz│owieka poczciwego" wspomina o obowi▒zkach obywatela. Jest to utw≤r parenetyczny, czyli propaguj▒cy pewien typ osobowo╢ci, kt≤ry ma byµ wzorem cn≤t dla czytelnik≤w wsp≤│czesnych autorowi. W tym przypadku idea│em jest "poczciwy ziemianin" - czyli szlachcic, w│a╢ciciel d≤br ziemskich, wiod▒cy prawy i spokojny ┐ywot na swoich ziemiach. Rej podaje wiele poucze± jak wychowywaµ m│odego cz│owieka, "co z nim czyniµ", gdy nadchodzi wiosna, lato, jesie± i zima. Autor szczeg≤lny nacisk k│adzie na wiek dojrza│y, wyja╢niaj▒c, czym jest szlachectwo. Twierdzi, ┐e nie jest to tylko wyr≤┐nienie i pow≤d do chwa│y, lecz przede wszystkim obowi▒zek, kt≤ry nak│ada na cz│owieka herb, powinno╢µ wobec ojczyzny i szereg cn≤t jakie nale┐y spe│niaµ. Rejowa poczciwo╢µ to przede wszystkim umiar i rozs▒dek. Dopiero w "»ywocie" udaje siΩ pisarzowi choµ trochΩ okie│znaµ sw≤j nieposkromiony apetyt na ╢wiat. Poczciwy szlachcic musi zawsze umieµ pohamowaµ swoje "│akomstwo", czyli posiadanie rzeczy. We wszystkim powinien siΩ wyrzekaµ przesady - czy to w zapΩdach wychowawczych ( wbrew humanistycznemu kultowi wiedzy Rej g│osi zgubno╢µ przes▒dnej edukacji, gani zbyt d│ugie wyjazdy na zagraniczne wypady ), czy to w udzielaniu siΩ w ┐yciu spo│ecznym, czy to w zami│owaniu do kosztownych sprzΩt≤w i stroj≤w. TroskΩ o kraj, o jego spo│eczny kszta│t, odnajdujemy przede wszystkim w "Kr≤tkiej rozprawie miΩdzy trzema osobami, Panem, W≤jtem a Plebanem. Tu w│a╢nie Rej wyk│ada nieprawid│owo╢ci, jakie zauwa┐a w panuj▒cych stosunkach spo│ecznych. W rozmowie tych os≤b widaµ troskΩ autora o sprawy kraju, z wypowiedzi "powiedaczy" wyp│ywa wyra╝na krytyka nie tylko poszczeg≤lnych stan≤w spo│ecznych, lecz tak┐e organizacji pa±stwa, s▒downictwa, starostw, sejmu, wojskowo╢ci. Rej ostro krytykuje te stany, kt≤re maj▒ wp│yw na kszta│t i rz▒dy w Rzeczypospolitej. SzlachtΩ obwinia o hazard, zbytki, prywatΩ, rozrzutno╢µ, obojΩtno╢µ wobec ojczyzny i urzΩd≤w, kt≤re sprawuj▒. Z kolei przeciwko klerowi autor formu│uje nastΩpuj▒ce zarzuty: chciwo╢µ, zaniedbanie obowi▒zk≤w duszpasterskich, ╢wieckich, bogaty tryb ┐ycia, zepsucie i rozprΩ┐enie instytucji Ko╢cio│a. Najmniej winny wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany, okazuje siΩ w≤jt, kt≤ry podsumowuje rozmowΩ nastΩpuj▒c▒ wypowiedzi▒: " Ksi▒dz pana wini, pan ksiΩdza, a nam prostym zewsz▒d nΩdza".
     Traktat "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego jest g│osem w sprawie ojczyzny. S│ynne dzie│o opisuje poprawΩ kraju w piΩciu dziedzinach: "O obyczajach" - ta ksiΩga jest rozpraw▒ o naturze cz│owieka. Pogl▒dy Modrzewskiego w tej kwestii zbli┐one by│y do zasad moralnych g│oszonych przez Erazma z Rotterdamu. Najwa┐niejszy by│ postulat indywidualnego wysi│ku cz│owieka, kt≤ry powinien ┐yµ w zgodzie z natur▒ i doskonaliµ siΩ poprzez wiarΩ. Modrzewski odwo│uje siΩ do Biblii, zauwa┐aj▒c, ┐e prawo Moj┐esza objawione przez Boga mo┐e stanowiµ podstawΩ do kszta│towania w│a╢ciwych stosunk≤w spo│ecznych, politycznych i religijnych - , "O prawach" - w tej czΩ╢ci Modrzewski pisze o nier≤wnych karach za mΩ┐ob≤jstwo i domaga│ siΩ wyr≤wnania niesprawiedliwo╢ci. Swoje postulaty argumentowa│ lektur▒ Biblii. Jego idea│ etyczny opiera│ siΩ na harmonii i zgodzie. Zauwa┐y│, ┐e B≤g stworzy│ ludzi r≤wnymi i ┐▒da sprawiedliwo╢ci, a cz│owiek sprawiedliwy oddaje cze╢µ Bogu - , "O wojnie" - ta ksiΩga ukazuje zasadΩ rozr≤┐niania wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, czyli wojen obronnych i zaborczych. Autor kontynuowa│ my╢li o potrzebie dobrze funkcjonuj▒cego organizmu pa±stwowego i rozwa┐a│ najaktualniejsze w≤wczas pytanie o budowΩ zamk≤w, rzetelne op│acanie karnego wojska i obronΩ granic - , "O ko╢ciele" - Modrzewski uwa┐a│ pok≤j religijny za najbardziej po┐▒dan▒ warto╢µ spo│eczn▒. Postulowa│ swobodn▒ wymianΩ zda± na sejmie miΩdzy duchownymi a ╢wieckimi, szlacht▒ a plebejuszami, katolikami a innymi wyznawcami chrze╢cija±skimi - i "O szkole" - . Szczeg≤ln▒ rolΩ przypisuje Modrzewski dzia│aniu w kraju prawa - sprawiedliwego i r≤wno traktuj▒cego wszystkich obywateli.
     Podobn▒, lecz jeszcze bardziej przesycon▒ emocjami, wymowΩ posiadaj▒ "Kazania sejmowe" ksiΩdza Piotra Skargi. Przyr≤wnuje on ojczyznΩ do ton▒cego okrΩtu, nazywa go matk▒ i wo│a do jej syn≤w, czyli spo│ecze±stwa o opamiΩtanie. Ukazuj▒c sze╢µ chor≤b spo│ecznych - obojΩtno╢µ wobec ojczyzny, chciwo╢µ, niezgody i k│≤tnie, herezje, os│abienie w│adzy kr≤la, niesprawiedliwo╢µ prawa i grzech przeciw Bogu - g│osi wizjΩ upadku, nieszczΩ╢cia politycznego, kt≤re grozi Polsce. Motywem tych opowiada± s▒ choroby, jakie dotycz▒ Rzeczpospolitej. Skarga wylicza choroby, a nastΩpnie dok│adnie charakteryzuje w kolejnych kazaniach ka┐d▒ z nich. Jako pierwsz▒ ukazuje nie┐yczliwo╢µ ludzk▒ ku Rzeczypospolitej, czyli brak mi│o╢ci do ojczyzny i przedk│adanie interesu prywatnego nad dobro kraju. Drug▒ chorob▒ jest niezgoda wewnΩtrzna, czyli "roztyrki s▒siedzkie". Trzecia to r≤┐nowierstwo ( odstΩpstwo od wiary katolickiej ), zagro┐enie herezj▒. Czwart▒ chorob▒ jest os│abienie w│adzy kr≤la ( Piotr Skarga by│ zwolennikiem silnej w│adzy kr≤la zale┐nego zreszt▒ od ko╢cio│a ). Pi▒t▒ chorobΩ stanowi▒ niesprawiedliwe prawa oraz niepraworz▒dno╢µ, za╢ jako sz≤st▒ wymienia moralno╢ci i obyczajowo╢ci w Rzeczypospolitej. Sam siebie postrzega jako kaznodziejΩ - lekarza. W swych kazaniach charakteryzuje zgubny wp│yw, jaki choroby maj▒ na PolskΩ, udziela te┐ rad, jak z nimi walczyµ.
     "Kazanie wt≤re" skierowane jest do szlachty. Rozpoczyna je odezwa do szlachty, w kt≤rej autor wzywa o kierowania siΩ rozumem i cnot▒, a wiΩc warto╢ciami renesansowymi. Te w│a╢nie warto╢ci pozwol▒ inaczej spojrzeµ na pa±stwo. Ukazuje ono PolskΩ jako ┐ywy organizm, kt≤ry ulega r≤┐nym chorobom. Szlachta mo┐e im zaradziµ. Rzeczpospolita jako matka obdarzy│a ┐yciem swych obywateli, da│a im z│ot▒ wolno╢µ szlacheck▒. Skarga napomina, aby czciµ swoj▒ ojczyznΩ i kochaµ j▒, gdy┐ taki jest nakaz Boga. Zwi▒zek obywatela z ojczyzn▒ jest wiΩc usankcjonowany religijnie. Tym bardziej, ┐e u┐yczy│a ona swym obywatelom wielu dar≤w: dobra materialne, wiarΩ katolick▒, kr≤la, dumΩ, przywileje, prawa, wolno╢µ. Tymczasem szlachta dba tylko o siebie, przeznacza wszelkie dobra na zbytki, rozpustΩ, zamiast zwr≤ciµ uwagΩ na kwestiΩ obronno╢ci ojczyzny. Ta kr≤tkowzroczno╢µ mo┐e prowadziµ do upadku. Skarga por≤wnuje r≤wnie┐ Rzeczpospolit▒ do ton▒cego okrΩtu, z kt≤rego niekt≤rzy pasa┐erowie uciekaj▒, zabieraj▒c sw≤j dobytek, gdy nale┐a│oby podj▒µ trud ratowania ojczyzny.
      W "Kazaniu ≤smym" Skarga zauwa┐a, ┐e szlachta posiada w│adzΩ prawie nieograniczon▒, popart▒ wieloma przywilejami. Taki stan prowadziµ mo┐e do upadku kraju. Kaznodzieja przywo│uje biblijn▒ wizjΩ upadku Jerozolimy, w celu ukazania zagro┐e± nΩkaj▒cych Rzeczpospolit▒. Je╢li w Polsce szlachcic, ziemianin albo starosta kr≤lewski mo┐e sam wymierzaµ karΩ, zabiµ ch│opa, to znaczy, ┐e szerzy siΩ bezprawie i niesprawiedliwo╢µ. Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wie╢ sielska - szczΩ╢liwa, cudowna, rajska kraina. Blisko╢µ z natur▒ przynosi cz│owiekowi ukojenie, mi│o╢µ i wdziΩczno╢µ do Boga, godnie prze┐yte ┐ycie i spokojn▒ staro╢µ. TΩ idealn▒ wizjΩ symbolizuj▒ s│owa z "Pie╢ni ╢wiΩtoja±skiej o sob≤tce" Jana Kochanowskiego: "wsi spokojna, wsi weso│a, jaki┐ g│os twej chwale zdo│a". PamiΩtaµ nale┐y, ┐e jest to wizja harmonii, │adu. Jest ona pochwa│▒ ┐ycia ziemia±skiego, poniewa┐ zapewnia dostatek, niezale┐no╢µ, gwarantuje zachowanie cnoty, piΩkno i r≤┐norakie przyjemno╢ci. Jest to pie╢± o charakterze sielankowo - tanecznym, z kt≤rej wy│ania siΩ obraz wsi polskiej. Ukazane s▒ tu zwyczaje, wr≤┐by, ╢piewy i ta±ce przy ogniskach.
     "Pie╢± Panny XII" idealizuje wie╢, ukazuje j▒ jako krainΩ szczΩ╢cia, spokoju, wychwala zalety ┐ycia wiejskiego. W przedstawieniu renesansowej wsi Kochanowski nawi▒zuje do mitu arkadyjskiego. W tej pie╢ni Kochanowski zestawia dwie formy ┐ycia: na wsi i poza ni▒. Cz│owiek ┐yj▒cy na wsi jest szczΩ╢liwy i pobo┐ny, spokojny, uczciwy, bezpieczny, nie odczuwa strachu, zwi▒zany jest mocno z natur▒. Zwi▒zek ten podkre╢laj▒ codzienne czynno╢ci: praca w polu i sadzie, pszczelarstwo, wypas owiec, │owienie ryb, praca w gospodarstwie. Obok zajΩµ wymagaj▒cych wysi│ku poeta wspomina tak┐e o ta±cach i ╢piewie. »ycie na wsi jest spokojne, szczΩ╢liwe, bezpieczne, natomiast ludzie ┐yj▒cy poza wsi▒ nara┐eni s▒ na wiele niebezpiecze±stw: "... ┐egluj▒ przez morze, gdzie cz│owieka wicher pΩdzi, a ╢mierµ bli┐ej ni┐ na piΩdzi", silniej odczuwaj▒ konieczno╢µ umierania, nie zawsze ┐yj▒ uczciwie, pope│niaj▒ zbrodnie: "Krwi▒ drudzy zysk oblewaj▒, gard│a na to odwa┐aj▒". Pie╢± zaczyna i ko±czy siΩ bardzo podobnie, s│u┐y to do podkre╢lenia sielankowego i wyidealizowanego obrazu wsi. Tak na rzeczywisto╢µ wsi mo┐e patrzeµ szlachcic, kt≤ry nie jest bezpo╢rednio w│▒czony do trudnych prac rolniczych. "Pie╢± V" opowiada o spustoszeniu Podola przez Tatar≤w. Ta pie╢± nawi▒zuje do wydarze± z roku 1575, kiedy to Tatarzy z│upili Podole, uprowadzaj▒c 50 tys. je±c≤w. Kochanowski koncentruje siΩ na ukazaniu przyczyn jakie doprowadzi│y do tragedii i wzywa Polak≤w do zapobiegania podobnym katastrofom w przysz│o╢ci. Oskar┐aj▒c szlachtΩ o zbytnie przywi▒zanie do d≤br doczesnych, wzywa do podniesienia podatk≤w na armiΩ, obronΩ granic, do my╢lenia o przysz│o╢ci. Obawia siΩ jednak, ┐e jego g│os jest osamotniony, gdy┐ Polak "i przed szkod▒ i po szkodzie g│upi". W "Pie╢ni XII" Kochanowski rozwa┐a o nieprzemijaj▒cej s│awie, a tak┐e podaje warunki jakie powinien spe│niaµ cz│owiek jako osoba ludzka. Autor uwa┐a, ┐e w Rzeczpospolitej mo┐na zauwa┐yµ elementy zezwierzΩcenia " i szkoda zwaµ cz│owiekiem, kto bydlΩco ┐yje". Cz│owiek jednak r≤┐ni siΩ od zwierz▒t tym, ┐e posiada dar mowy i rozumu. Te dary zobowi▒zuj▒ go do przestrzegania pewnych zasad moralnych. Prawdziwa s│awa to warto╢µ, kt≤ra liczy siΩ zar≤wno w sferze codziennej, jak i w obliczu Boga. S│awΩ mo┐na zdobyµ s│u┐▒c spo│ecze±stwu, szerz▒c dobre obyczaje, oraz przestrzegaj▒c praw, kt≤re obowi▒zuj▒ w ojczy╝nie. Obok troski o sprawy wewnΩtrzne ojczyzny wa┐ne jest zabieganie o jej zewnΩtrzne bezpiecze±stwo. Nagrod▒ za dbanie o wolno╢µ ojczyzny bΩdzie ┐ycie po ╢mierci w raju.
     "»e±cy" Szymonowica s▒ przyk│adem sielanki realistycznej, przedstawiaj▒cej ┐ycie na wsi bez upiΩksze± i poetyckiej dowolno╢ci. Sielanka "»e±cy" to realistyczne i okrutny obraz stosunk≤w panuj▒cych w polskiej wsi. Pie╢± odgrywa tu szczeg≤ln▒ rolΩ. Jest czym╢ zwyk│ym przy ┐niwach, ale zarazem jest tematem do improwizacji. "»e±cy" │▒cz▒ w sobie elementy dramatyczne i liryczne. Opowiadana sytuacja mia│a miejsce w czasie ┐niw w polu. Uczestnikami s▒ starosta i dwie ch│opki: Pietrucha i Oluchna. Ostro╢µ obrazu zarysowanego w dialogu Oluchny i Pietruchy │agodzi wiara w mo┐liwo╢µ zmiany obyczaj≤w starosty, kt≤re s▒ niezgodne z prawami natury. Niezgodno╢µ t▒ podkre╢la powracaj▒cy motyw s│o±ca w pie╢ni Pietruchy. S│o±ce pojawia siΩ cyklicznie, ma swoje wschody i zachody, starosta natomiast wymaga od ch│op≤w ci▒g│ej pracy, nie zezwala na odpoczynek. S│o±ce ca│e jest ╢wiat│em i jasno╢ci▒, czego nie mo┐na powiedzieµ o staro╢cie: "a naszemu staro╢cie nie patrz w oczy ╢miele, zawsze u niego chmura i kozie│ na czele". S│o±ce - zgodnie z pie╢ni▒ Pietruchy - ma staµ siΩ nauczycielem dla starosty: "niech i on na nas zawsze patrzy jasnym okiem, niech nas z pola w czas puszcza, nie z ostatnim mrokiem". W sielance tej ukaza│ Szymanowic dramatyzm konfliktu miΩdzy starost▒ a robotnicami folwarcznymi, a jednocze╢nie zawar│ w niej tΩskontΩ za utracon▒ niewinno╢ci▒ i dobroci▒. Cnoty te utraci│ starosta i tylko poprzez pe│ny kontakt z natur▒ mo┐e je odzyskaµ. Pomoc stanowi tu pie╢± Pietruchy, kt≤ra ma pocieszyµ, os▒dziµ, zjednaµ ludzi, a tak┐e przekazaµ wiedzΩ o ┐yciu i prawach moralnych.
      Opisane utwory ukazuj▒ warunki panuj▒ce w tym okresie w ojczy╝nie, maj▒ one tak┐e charakter dydaktyczny, poniewa┐ nauczaj▒ o tym jak postΩpowaµ i co robiµ, aby ojczyzna by│a wolna i dobrze funkcjonowa│a. Utwory te ucz▒ tak┐e jak wychowywaµ ludzi, aby byli patriotami, aby kochali swoj▒ ojczyznΩ, mogli za ni▒ walczyµ, a tak┐e oddaµ ┐ycie. Pisarze tej epoki przedstawiaj▒ niebezpiecze±stwa jakie mog▒ czekaµ na nasz▒ ojczyznΩ i radz▒ jak im zapobiec