III. ORGANIZACJA OCHRONY ŚRODOWISKA, SYSTEM WŁADZY I ODPOWIEDZIALNOŚCI

41. Obowiązek ochrony środowiska spoczywa na każdej jednostce prawnej i fizycznej. Społeczeństwo ma prawo do występowania i organizowania się na rzecz ochrony środowiska. Administracja rządowa i samorządowa stanowiące system władzy ekologicznej są odpowiedzialne za tworzenie warunków do pełnego i społecznie akceptowanego gospodarowania środowiskiem.  
  
42. Do głównych zadań organów centralnych państwa należy:  
  
- zapewnienie właściwych warunków zdrowotnych każdemu obywatelowi,  
- zabezpieczenie trwałości przyrodniczych warunków rozwoju,  
- stworzenie instytucjonalnego systemu zarządzania środowiskiem zapewniającego skuteczne a zarazem efektywne realizowanie zadań jego ochrony,  
- tworzenie spójnego systemu prawa ekologicznego i zapewnienie kontroli jego przestrzegania,  
- kreowanie systemu bodźców ekonomicznych i mechanizmu finansowania ochrony środowiska,  
- utrzymywanie administracyjnego nadzoru nad jakością środowiska, w tym obiektów przyrody chronionej, .  
- stworzenie warunków dla powstania skutecznego i ekonomicznie efektywnego systemu monitoringu środowiska,  
- inicjowanie i koordynowanie działalności praktycznej na rzecz ochrony środowiska, prowadzonej przez terytorialne organy administracji rządowej oraz państwowe jednostki gospodarcze,  
- określenie zadań i form współpracy dla terytorialnych organów administracji rządowej z samorządami terytorialnymi,  
- stymulowanie rozwoju nauki, organizowanie systemów edukacji ekologicznej nauczycieli, dzieci i młodzieży oraz edukacji podnoszącej kwalifikacje zawodowe,  
- tworzenie warunków i inspirowanie działań na rzecz podnoszenia świadomości i wrażliwości ekologicznej społeczeństwa,  
- prowadzenie polityki międzynarodowej w .sferze ochrony środowiska.  
  
43. w procesie przechodzenia gospodarki do systemu rynkowego, działalność w sferze ochrony środowiska powinna być zaliczana do tych dziedzin, w których konieczny jest interwencjonizm państwowy i które nie mogą być poddane wyłącznie działaniu mechanizmów rynkowych. Rząd jest odpowiedzialnym za wypracowywanie mechanizmów i zakresu tego interwencjonizmu. Jego obowiązkiem jest tworzenie norm technicznych, blokujących marnotrawny sposób użytkowania przestrzeni geograficznej, surowców i energii oraz. promowanie rozwiązań .technicznych i zmian strukturalnych ograniczających negatywne skutki przyrodnicze związane z rozwojem produkcji.  
  
44. Głównym zadaniem terenowych organów administracji rządowej jest:  

(1) koordynowanie wszelkiej działalności na rzecz ochrony środowiska w obszarze swojego działania,  
(2) regionalizacja polityki ekologicznej państwa,  
(3) wydawanie decyzji administracyjnych w sprawach wynikających z przepisów prawa ekologicznego,  
(4) nadzór nad podmiotami gospodarczymi, w tym kontrola ich działalności pod kątem oddziaływania na środowisko.  
  
45. Terytorialne struktury administracji rządowej w dziedzinie ochrony środowiska będą rozwijane w trzech formach:  
(1) w postaci regionalnych (ponadwojewódzkich) struktur zajmujących się wybranymi dziedzinami w ochronie środowiska,  
(2) w postaci dotychczasowych struktur wojewódzkich z dużym zakresem kompetencji w dziedzinie realizacji prawa ekologicznego (wydawanie decyzji administracyjnych przewidzianych prawem),  
(3) w postaci rejonowych (wewnątrzwojewódzkich) struktur ukierunkowanych na bezpośrednia współpracę z samorządem terytorialnym.  
46. Regionalne struktury administracji rządowej w dziedzinie ochrony środowiska będą powoływane z duża ostrożnością i wtedy, gdy granice województwa stworzą barierę dla rozwiązywania problemów eko1ogicznych.  
  
W chwili obecnej wymogi te spełniają następujące dziedziny:  
- gospodarowanie wodą w układzie zlewniowym na zasadach samofinansowania (struktury takie są w trakcie powoływania),  
- państwowy monitoring środowiska (niezależnie od struktur, które mogą być tworzone na szczeblu wojewódzkim),  
- gospodarka lasami zgodnie z rejonizacją przyrodniczo-leśna,  
- ochrona przyrody,  
- ochrona atmosfery.  
47. Kompetencje wojewódzkich organów administracji rządowej będą korygowane w następujących kierunkach:  
(1) przekazywanie części kompetencji organom regionalnym (administracja wodna, moniţoring środowiska),  
(2) przekazywanie części kompetencji samorządowi terytorialnemu (np. w zakresie wydawania decyzji administracyjnych dla jednostek gospodarczych o zasięgu lokalnym, dysponowanie częścia funduszy celowych itd. ),  
(3) rozszerzanie uprawnień do prowadzenia własnej, regionalnej polityki w ochronie środowiska (ustalanie normatywów dla środowiska ostrzejszych niż dla całego kraju, podwyższanie stawek opłat .i kar, wyrażanie zgody na transfer uprawnień do korzystania ze środowiska itp. ).  

48. Rejonowe struktury administracji rządowej w ochronie środowiska stanowić będą organy uszczegółowiające działalność struktur wojewódzkich oraz bezpośrednio wspomagające działalność samorządów terytorialnych.  
  
  

    
50. Odpowiedzialność użytkowników środowiska za skutki swojej działalności jest podstawową zasadą, na której opierać się będzie przebudowywany obecnie   system prawa ekologicznego, jak również praktyka realizacji tego prawa oraz polityka administracji rządowej i samorządu terytorialnego w ochronie środowiska. Odpowiedzialność ta będzie rozumiana także jako norma etyczna przy społecznej ocenie zachowań obywateli i jednostek gospodarczych oraz norma prawna z tytułu prawa materialnego, cywilnego i karnego.  
  
Odpowiedzialność powyższa będzie dotyczyć każdego użytkownika środowiska, niezależnie od systemu organizacji życia gospodarczego, a w szczególności:  
- każdego obywatela i każdego gospodarstwa. domowego,  
- każda jednostkę organizująca życie obywateli (spółdzielnię mieszkaniową, przedsiębiorstwo komunalne, gminę, dobrowolny lub obligatoryjny związek gmin);  
- każdego producenta i usługodawcę.  

51. Odpowiedzialność prawna będzie się sprowadzać w szczególności do:  
- obowiązku likwidacji skutków bądź zaniechania działalności szkodzącej środowisku,  
- wypłaty odszkodowań za udowodnione szkody poniesione przez osoby prawne lub fizyczne,  
- ponoszenia opłat przewidzianych prawem ekologicznym, przeznaczonych na restytucję degradowanego środowiska,  
- uiszczania kar za przestępstwa i wykroczenia naruszające środowisko.  
  

IV. PRIORYTETY W OCHRONIE ŚRODOWISKA

   

Priorytety ochrony środowiska zostały niżej zaprezentowane w trzech horyzontach czasowych:  

- w formie priorytetów krótkookresowych, których realizacja powinna być podjęta natychmiast, zaś zamierzone efekty powinny być uzyskane w ciągu 3-4 lat. Do tej grupy zostały zaliczone te zaległości i te powstające na bieżąco zagrożenia, którym przeciwdziałanie nie może być odkładane na później ze względu na bezpośrednie skutki dla zdrowia i życia ludzkiego oraz zachowanie najcenniejszych walorów przyrodniczych kraju,  

- w formie priorytetów średniookresowych, obejmujących systematyczne działania na rzecz ochrony wód, powietrza, powierzchni ziemi i przyrody, ukierunkowane na zahamowanie niekorzystnych trendów w emisji zanieczyszczeń do środowiska i postępującej degradacji, odwrócenie tendencji i znaczne ograniczenie presji na środowisko. Realizacja celów średniookresowych powinna umożliwić Polsce zbliżenie się do europejskich standardów środowiska, umożliwić przystąpienie do EWG. Zakłada się, że cele średniookresowe powinny być stopniowo podejmowane w czasie realizacji programu krótkookresowego ochrony środowiska (3-4 letniego) oraz osiągnięte w ciągu około 10 lat (do 2000 roku),  

- w formie priorytetów długookresowych, które sprowadzają się do pełnego wprowadzenia zasad ekorozwoju w gospodarce i uzyskania stanu środowiska, który według obecnie przyjmowanych kryteriów można uznać za pożądany, zapewniający bezpieczną egzystencję społeczeństwa i stabilne funkcjonowanie przyrody. Cele długookresowe rozumiane są jako cele wymagające 25-30 lat do ich osiągnięcia (najpewniej do 2020 roku).  

56. Wokół realizacji priorytetów ochrony środowiska powinna koncentrować się aktywność instytucji państwowych, samorządu terytorialnego, jednostek gospodarczych, organizacji pozarządowych i innych instytucji a także obywateli. Działania te będą wspierane finansowo i organizacyjnie przez Państwo.  

Sformułowane niżej priorytety ochrony środowiska nie wyczerpują całokształtu niezbędnych działań na rzecz ochrony środowiska. Należy rozumieć, że mogą i powinny być formułowane i realizowane ogólnokrajowe, regionalne i lokalne, a także zakładowe bądź nawet osobiste cele ochrony środowiska, wynikające z obowiązków nakładanych przez prawo a także odczuwanych potrzeb społecznych, artykułowanych przez organizacje społeczno-polityczne, w tym pozarządowe organizacje ekologiczne.  

Priorytety krótkookresowe

(1) likwidacja lub zmiana profilu produkcji bądź realizacja przedsięwzięć ochronnych w trybie nadzwyczajnym (awaryjnym) w zakładach przemysłowych emitujących niebezpieczne substancje do atmosfery, odprowadzających toksyczne substancje ze ściekami bądź składujących odpady niebezpieczne, które bezpośrednio zagrażają życiu i zdrowiu ludzi. Dotyczy to 80 zakładów znajdujących się na liście krajowej oraz około 800 zakładów na listach wojewódzkich. Zostały one poddane wzmożonemu nadzorowi władzy ekologicznej i społeczeństwa ,  

(2) realizacja programu wzbogacania węgla kamiennego (odpirytowanie węgli zasiarczonych, wzbogacanie miałów energetycznych) i dostosowanie jakości spalanego węgla w kraju do standardów światowych oraz wykorzystanie prostych rezerw (np. poprawa pracy technicznych służb nadzoru, organizacji i zarządzania w celu ograniczenia emisji pyłów i dwutlenku siarki do atmosfery). Przedsięwzięcie to zapoczątkuje realizacje program6w ekologiczno-gospodarczych nakierowanych na poprawę efektywności energetycznej i surowcowej,  

(3) odczuwalne zmniejszenie emisji pyłów i gazów do atmosfery, przede wszystkim na Górnym Śląsku oraz w innych regionach ekologicznego zagrożenia (szczególnie redukcja emisji niskiej i niezorganizowanej),  

(4) złagodzenie deficytów czystej wody, zwłaszcza w aglomeracjach miejskich, głównie poprzez budowę oczyszczalni ścieków w zakładach wywierających decydujący wpływ na jakość wody ujmowanej do zaopatrzenia w wodę do picia, a równocześnie modernizację systemów wodociągowo-kanalizacyjnych i rozbudowę zbiorników wodnych, a także reformę zarządzania gospodarka wodna (w tym: urealnienie opłat),  

(5) zmniejszenie uciążliwości odpadów przez zapoczątkowanie realizacji programów zmniejszania ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych i komunalnych, ich utylizacji oraz unieszkodliwiania odpadów toksycznych,  

(6) przeprofilowanie rolnictwa, ograniczenie bądź całkowite wyeliminowanie produkcji żywności na glebach skażonych substancjami toksycznymi, w pierwszej kolejności w regionie Górnego Śląska,  

(7) zapoczątkowanie programu ograniczania uciążliwości komunikacji i transportu,  

(8) poprawa bezpieczeństwa ekologicznego na granicach państwa poprzez stworzenie skutecznego systemu kontroli i ostrzegania przed napływem zanieczyszczeń (powietrze, woda, odpady) oraz powołanie międzynarodowych obszarów chronionej przyrody we Wsch. Karpatach i nad Dolną Odrą.  

Powyższą listę zadań priorytetowych na najbliższy okres uzupełniają dwa dodatkowe o nieco odmiennym charakterze:  

(9) intensywny program zalesiania obszarów wododziałowych i terenów nieprzydatnych dla rolnictwa,  

(10) edukacja ekologiczna społeczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania poczucia odpowiedzialności za stan środowiska oraz szacunku dla przyrody.  

Ich rezultaty uwidocznią się wprawdzie dopiero za kilkanaście albo kilkadziesiąt lat, jednakże zwlekanie z ich podjęciem byłoby nieracjonalne. Są to bowiem inwestycje o skali nakładów nieporównanie mniejszej od kosztów naprawy zniszczeń, które w przyszłości uda się dzięki temu ograniczyć.  

Priorytety średniookresowe
58. W zakresie ochrony atmosfery przyjmuje się następujące priorytety:  

- ograniczenie emisji dwutlenku siarki do atmosfery o 30% w stosunku do stanu w 1980 roku (tj. z 4,2 mln ton/rok obecnie do 2,9 mln ton w 2000 roku),  

- ograniczenie emisji tlenków azotu do atmosfery o 10% (tj. z l,5 mln ton/rok obecnie do 1,3-1,4 mln ton w 2000 roku),  

- ograniczenie emisji pyłów do atmosfery o ok. 50% (tj. podniesienie stopnia odpylania przemysłowych i energetycznych gazów odlotowych z 92% obecnie do ok. 96% w 2000 r.),  

- ograniczenie emisji lotnych substancji organicznych, węglowodorów, w tym benzo-a-pirenu, metali ciężkich i innych zanieczyszczeń powietrza,  

- podjecie działań, adekwatnie do wysiłków społeczności międzynarodowej, na rzecz przeciwdziałania globalnym zmianom klimatu (ograniczenie emisji C02 i innych gazów powodujących efekt szklarniowy, ochrona warstwy ozonowej).  

59. W zakresie ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów wodnych priorytety są następujące:  

- ograniczenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych z przemysłu i miast do rzek o 5O% poprzez zmniejszenie ilości nieczyszczonych ścieków przemysłowych z 0,4 mld m3 obecnie do 0,1 mld m3 w 2000 roku, zaś miejskich z 0,9 do 0,6 mld m3, a także podniesienie udziału wysokoefektywnych metod oczyszczania (biologicznych, chemicznych) w ogólnej ilości oczyszczanych ścieków z 47% obecnie do 70% w 2000 roku,  

- poprawa warunków sanitarnych na wsi poprzez wyposażenie wsi posiadających wodociągi w indywidualne bądź zbiorcze urządzenia kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków,  

- zlikwidowanie deficytów wody w aglomeracjach miejskich, oraz zapewnienie wody dla celów konsumpcyjnych i produkcyjnych na wsi,  

- ograniczenie o 5O% ładunków soli odprowadzanych z kopalń węgla kamiennego do wód powierzchniowych,  

- uporządkowanie gospodarowania wodami podziemnymi ograniczenie użytkowania ich dla celów przemysłowych za wyjątkiem przemysłu spożywczego i farmaceutycznego).  

- odbudowanie systemów małej retencji.  

60. W dziedzinie gospodarowania odpadami priorytety są następujące:  

- zmniejszenie ogólnej ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych wymagających składowania co najmniej o 20% przez sukcesywne wdrażanie nowoczesnych technologii mało- i bezodpadowych,  

- zwiększenie wykorzystania odpadów na cele gospodarcze (dotyczy to zwłaszcza popiołów lotnych i żużli z elektrowni i elektrociepłowni, odpadów hutniczych i odpadów z przemysłu chemicznego),  

- zwiększenie odzysku poszukiwanych komponentów z nagromadzonych na wysypiskach odpadów przemysłowych (węgiel, metale ciężkie),  

- objęcie unieszkodliwianiem bądź bezpiecznym składowaniem wszystkich wytwarzanych odpadów niebezpiecznych,  

- rozszerzenie zakresu prac i zwiększenie nakładów na prace nad rekultywacja terenów zdegradowanych (składowaniem odpadów bądź innymi formami działalności przemysłu lub rolnictwa) i przywracaniem tym terenom pierwotnych walorów użytkowych,  

- stworzenie systemów preselekcji i recyklingu odpadów komunalnych i ich przeróbki na kompost,  

- podjecie produkcji odpowiednich maszyn i urządzeń z zakresu ochrony środowiska, m.in. dla potrzeb kompostowni, spalarni, oczyszczalni ścieków oraz instalacji do oczyszczania powietrza,  

- dostosowanie przepisów prawnych i systemów organizacyjnych w zakresie gospodarki odpadami do odpowiednich uregulowań obowiązujących w krajach EWG.  

61. W zakresie ochrony gleby przewiduje się następujące priorytety:  

(1) dokonanie restrukturyzacji produkcji rolniczej na terenach gdzie nastąpiło już nadmierne skażenie powierzchni ziemi substancjami toksycznymi (głównie metalami ciężkimi) poprzez:  

- uzupełnienie przepisów prawnych obowiązkami badań terenów skażonych, dostosowywania upraw na tych terenach do zaistniałych warunków ekologicznych bądź wyłączania ich z produkcji rolniczej.  

- dokładne określenie obszarów skażonych i stanu skażenia gleb oraz roślin,  

- wyodrębnienie obszarów, na których należałoby zaproponować ograniczenia w uprawach roślin konsumpcyjnych lub zaniechać prowadzenia produkcji rolniczej,  

- zapewnienie niezbędnych środków i warunków organizacyjnych dla realizacji powyższych zadań,  

(2) rozszerzenie zakresu wapnowania gleb nadmiernie zakwaszonych w wyniku zanieczyszczeń emitowanych przez przemysł,  

(3) dokonywanie okresowych weryfikacji stosowanych w nawożeniu i chemicznej ochronie środków oraz technologii ich produkcji,  

(4) ograniczenie erozji wodnej na terenach o wysokich wartościach rolniczych (gleby lessowe) lub przyrodniczych (rejon pojezierzy).  

62. W pozostałych kierunkach ochrony środowiska priorytety są następujące:  

- stworzenie systemu ogólnopolskiego monitoringu środowiska,  

- powiększenie obszarów chronionej przyrody o 100% do 2000r.;utworzenie międzynarodowych obszarów chronionych w Białowieży, Tatrach, Sudetach,  

- poprawa standardu życia w jednostkach osadniczych poprzez zapewnienie zachowania właściwych proporcji pomiędzy terenami zainwestowanymi i otwartymi ze szczególnym naciskiem na systemy terenów zielonych,  

- zrealizowanie przedsięwzięć przeciwhałasowych w takim zakresie, aby liczba ludności narażonej okresowo na ponadnormatywny hałas nie była większa niż 25% populacji,  

- stworzenie spójnego systemu wykrywania źródeł promieniowania niejonizującego w oparciu o systemy dotychczas istniejące,  

- stworzenie systemu wczesnego wykrywania i przeciwdziałania zagrożeniom środowiska i ludzi związanym z promieniowaniem jonizującym i z awaryjnymi emisjami substancji chemicznych w oparciu o systemy dotychczas istniejące.  

Priorytety długookresowe  

- doprowadzenie do ugruntowania filozofii ekorozwoju jako trwałej podstawy dla polityki gospodarczej i społecznej państwa, organów samorządowych, przedsiębiorstw oraz instytucji społecznych i obywateli,  

- pełne ugruntowanie proekologicznego kierunku rozwoju gospodarki i skojarzenie osiąganych efektów ekologicznych z korzyściami ekonomicznymi,  

- wymuszenie proekologicznej modernizacji technik wytwarzania w gospodarce ze wsparciem udzielanym przede wszystkim czystym metodom produkcji zamiast tym, które wymagają budowy kosztownych instalacji oczyszczających,  

- utrwalanie proekologicznych wartości kulturowych i etycznych, a także postaw dających możliwość czerpania korzyści z wielorakich działań na rzecz ochrony środowiska,  

- odbudowy zniszczeń spowodowanych w środowisku przyrodniczym i stworzenie systemu zabezpieczającego przed ich ponownym powstawaniem (miedzy innymi na skutek niedomagań rynku),  

Efekty realizacji wymienionych kierunków działań zależały będą od wyborów dokonywanych dziś. Chodzi o przyjęcie generalnej opcji ekologicznej w strategii rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego Polski.  

64. Do priorytetów długookresowych należy także zaliczyć realizacje niektórych celów szczegółowych, wynikających ze zobowiązań międzynarodowych i potrzeb wewnętrznych kraju. Są to takie cele, których pełna realizacja do 2000r. nie jest możliwa. Wśród nich należy wymienić następujące:  

- całkowita eliminacja indywidualnych palenisk domowych opalanych węglem w aglomeracjach miejskich i uzdrowiskach,  

- wprowadzenie katalizatorów we wszystkich produkowanych i eksploatowanych samochodach,  

- obniżenie emisji S02 i NOx o 80%,  

- wyeliminowanie z użytkowania w gospodarce freonów i halonów,  

- obniżenie emisji C02 do poziomu uzgodnionego na forum międzynarodowym,  

- obniżenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do Bałtyku o 80%,  

- wprowadzenie zakazu składowania odpadów na wysypiskach bez ich uprzedniej utylizacji (składowanie tylko całkowicie nieprzetwarzalnych składowych odpadów),  

- powiększenie lesistości kraju do 30%,  

- stworzenie spójnego systemu obszarów przyrody chronionej obejmującego 30% terytorium kraju.  

V. NARZĘDZIA POLITYKI EKOLOGICZNEJ.

   

67. Zasadniczymi celami dokonywanych zmian wychodzących naprzeciw postulatom środowisk ekologicznych będą:  

- pełna spójność z innymi elementami prawa polskiego,  

- zgodność ze zobowiązaniami międzynarodowymi przyjętymi przez Polskę,  

- zapewnienie realności nakładanych obowiązków i przyznawanych uprawnień,  

- jasność i precyzja przyjętych sformułowań.  

68. Głównymi zasadami przyszłych rozwiązań prawnych będą zwłaszcza:  

- zasada powszechności ochrony środowiska, wyrażająca się w jednolitym nakładaniu obowiązków w tym zakresie na wszystkie podmioty, w tym zarówno organy administracji, jak i wszelkie inne jednostki organizacyjne a także osoby fizyczne, przy czym efektem tego winien być m. in. większy stopień konkretyzacji obowiązków ciążących na jednostkach gospodarczych,  

- zasady ekorozwoju wyrażające się zwłaszcza w jednoznacznym ustaleniu, iż obowiązek ochrony środowiska nie może być traktowany jako pozostający w konflikcie z interesami gospodarki lecz stanowi element prawidłowego gospodarowania, przy czym wszelka działalność naruszająca ten obowiązek jest bezwzględnie nielegalna,  

- zasada uwzględniania wymogów ochrony środowiska w działalności planistycznej, związana zwłaszcza z umocnieniem roli planowania przestrzennego w prawidłowym gospodarowaniu zasobami środowiska,  

- zasada ekonomizacji rozumiana jako dążenie, by postawione cele ekologiczne realizować minimalnym kosztem społecznym, co możliwe jest pod warunkiem umiejętnego zastosowania mechanizmów rynkowych,  

- zasady koncesjonowania prawa do użytkowania zasobów przyrody wyrażające się w reglamentowaniu korzystania ze środowiska poprzez udzielanie zezwoleń na wprowadzanie zanieczyszczeń do powietrza, na szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych, w tym na odprowadzanie ścieków do kanalizacji miejskiej, na wycinanie drzew i krzewów, na składowanie odpadów przy jednoczesnym obowiązku odzyskiwania surowców, ustalanie norm hałasu i wibracji oraz koncesjonowanie poszukiwania i wydobywania kopalin,  

- zasada nieprzekraczania ustalonej prawnie lub administracyjnie skali ingerencji w środowisko, wyrażająca się w odejściu od dopuszczania takich przekroczeń w zamian za ponoszoną przez użytkownika rekompensatę finansowa w formie kar pieniężnych,  

- zasada odpowiedzialności sprawcy naruszenia lub zagrożenia środowiska, wyrażająca się w zróżnicowanym i uściślonym systemie sankcji o charakterze cywilnym, administracyjnym, karnym i pracowniczym,  

- zasada uspołecznienia czyli czynnego udziału obywateli i organizacji społecznych, wyrażająca się zwłaszcza w zróżnicowanych formach społecznej kontroli w zakresie ochrony środowiska, powszechnym prawie do wysuwania roszczeń o zaniechanie lub ograniczenie działań przeciwko środowisku oraz powszechnym prawie do informacji o stanie środowiska i sposobach jego ochrony,  

- zasada regionalizacji ochrony środowiska, wyrażająca się w przeniesieniu zasadniczej części uprawnień władczych w zakresie ochrony środowiska na organy terenowe przy pozostawieniu organom centralnym jedynie uprawnień o charakterze ogólnym, ponadregionalnym,  

- zasada udziału samorządu w zapewnieniu ochrony środowiska, rozumiana jako postępujący stopniowo proces zwiększania roli organów samorządowych w miarę ugruntowywania się ich pozycji i zwiększania fachowości działania.  

69. Wskazane wyżej zasady nowego prawa ekologicznego zawarte są w nowoprzyjętych, opracowanych bądź znajdujących się obecnie w opracowywaniu aktów normatywnych. Do ostatnio uchwalonych bądź już opracowanych należą projekty ustaw:  

- o ochronie środowiska przyrodniczego, który był już przedmiotem uzgodnień międzyresortowych. Projekt tej ustawy obejmuje ochronę wszystkich elementów środowiska, w tym również przyrody, konsumując treść dwu dotychczas obowiązujących aktów prawnych, tj. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska i ustawy o ochronie przyrody. W stosunku do obowiązującego stanu prawnego projekt ustawy znacznie rozszerza uregulowania związane z ochroną środowiska przed odpadami, z nadzwyczajnym zagrożeniem środowiska, z odpowiedzialnością cywilną i karną za naruszanie przepisów ekologicznych. Ponadto projekt tworzy podstawy do wyznaczania ekologicznego systemu obszarów chronionych, normuje zasady ochrony krajobrazu, ustala zasady ustanawiania otulin wokół obszarów i obiektów chronionych i rekompensowania strat gospodarczych z tytułu poddania pod ochronę określonych obszarów. Projekt ustawy, jak i przewidywane akty wykonawcze, będą uwzględniały postanowienia umów międzynarodowych w zakresie ochrony środowiska, których Polska jest strona,  

- o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, uchwalony już przez Sejm. Jest to nowy akt ustawodawczy, zapewniający przekształcenie tej instytucji w organ silny, scentralizowany, posiadający szerokie uprawnienia "policji ekologicznej". Ustawa wyposaża PIOŚ w kompetencje podejmowania decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań ochrony środowiska lub naruszeniem warunków korzystania z niego, a także nakładania kar pieniężnych z tych tytułów. Ponadto zapewnia udział PIOŚ na prawach strony w postępowaniu w sprawie lokalizacji inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska i powierza jej funkcje koordynacyjne przy tworzeniu państwowego monitoringu środowiska,  

- prawo wodne, uchylające obecną ustawę o tym samym tytule. Projekt nowej ustawy uwzględnia m.in. zmiany w systemie zarządzania gospodarką wodną, przekształcenia własnościowe i rozwój samorządu  

- prawo geologiczne i górnicze, który po uzgodnieniach międzyresortowych został skierowany pod obrady Rady Ministrów. Projekt nowej ustawy łączy problematykę unormowaną dotychczas w dwu aktach prawnych - ustawie o prawie geologicznym i dekrecie Prawo górnicze, zastępując te przestarzałe akty normatywne. Zawiera on nowatorskie rozwiązania prawne regulując prawo własności kopalin oraz ustanawiając jednolite zasady prowadzenia działalności dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Ponadto w sposób szczególny w stosunku do ustawy o działalności gospodarczej normuje zasady koncesjonowania poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin, stwarzając jednocześnie nowy, jednakowy dla wszystkich podmiotów system opłat za koncesjonowanie i eksploatację,  

- - o lasach, uchwalony już przez Sejm. Ustawa obejmuje problematykę zawartą dotychczas w ustawach o państwowym gospodarstwie leśnym, o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności państwa oraz dekrecie o dekrecie o straży leśnej, kładąc szczególny nacisk na ekologiczną funkcje lasów. Założono w nim wzrost lesistości, rozszerzenie ochrony lasów i intensywną gospodarkę leśną, a także traktowanie ochronnych funkcji lasów jako podstawy prowadzenia gospodarki leśnej. We wszystkich formach własności wprowadzono jednolitą zasadę gospodarki leśnej. Po raz pierwszy projektuje się w naszym ustawodawstwie wprowadzenie, jak to ma już miejsce w innych krajach europejskich, zasad ochrony lasów poprzez ustalenie określonych zakazów i nakazów polegających na ograniczeniu dostępności korzystania z nich przez ludność.  

70. W przepisach wykonawczych do nowelizowanych ustaw przewiduje się systematyczne zaostrzanie standardów, odnoszących się do emisji zanieczyszczeń do powietrza, wód i gleby, które jednocześnie będą stymulowały wprowadzanie małoodpadowych wodooszczędnych, energooszczędnych i materiałooszczędnych technologii. W szczególności przewiduje się zaostrzenie warunków korzystania ze środowiska wodnego dla zakładów odprowadzających ścieki do wód stojących, wód płynących o niskich przepływach i małym rozcieńczeniu ścieków wodami odbiornika, oraz w wypadkach wprowadzania ścieków do wód na obszarach szczególnie chronionych.  

71. Całość podjętych prac legislacyjnych związanych z opracowaniem i przyjęciem nowych ustaw ekologicznych oraz pakietów przepisów wykonawczych powinna być zakończona w 1992 r.Instrumenty ekonomiczne 72. Do grupy instrumentów ekonomicznych należą przede wszystkim opłaty i rynki uprawnień oraz uzupełniające je subwencje (udzielane np. w formie bezpośrednich dotacji, ulg podatkowych, kredytów w preferencyjnych itp. ), narzędzia nie obciążające budżetu państwa (np. zróżnicowania podatkowe, depozyty na substancje szkodliwe), a wreszcie kary za nieprzestrzeganie warunków korzystania ze środowiska. Wzorem praktyki najwyżej rozwiniętych krajów o gospodarce rynkowej narzędzia ekonomiczne będą uzupełnieniem narzędzi prawnych i administracyjnych. 73. Instrumenty ekonomiczne będą służyły minimalizacji społecznych kosztów ochrony środowiska dzięki efektywnemu zróżnicowaniu wymagań ochronnych; a mianowicie, podmioty, których koszty ochrony środowiska są najniższe powinny otrzymywać najostrzejsze wymagania. W praktyce zasadę tę będą realizować uprawnienia do korzystania z zasobów środowiska i odprowadzania zanieczyszczeń, które mogą być zbywalne. Uprawnienia przyznane danemu podmiotowi mogą być przezeń odsprzedane innemu - za zgodą organu, który je określił. Drugim zadaniem instrumentów ekonomicznych jest gromadzenie funduszy z przeznaczeniem na ochronę środowiska. Opłaty jak i pozostałe instrumenty ekonomiczne będą miały również znaczenie motywacyjne. 74. W procesie odrabiania nie w pełni zawinionych zaległości zasada "zanieczyszczający płaci" będzie stosowana w sposób ograniczony. Rola opłat ekologicznych w tym wypadku polega na gromadzeniu funduszy, z których selektywnie, w zależności od pilności poszczególnych zadań, będą dofinansowywane przedsięwzięcia ochronne. Stawki opłat i kar zostały w ubiegłym roku podwyższone, zaś tryb ich pobierania zmodyfikowany tak, aby złagodzić efekty inflacji i zapewnić bardziej wyrównany strumień przychodów. 75. Zakłada się docelowo decentralizacje ustalania, pobierania i wykorzystywania opłat ekologicznych. Przewiduje się wprowadzenie narzutu ekologicznego od paliw. (rozwiązanie to zastosowano lub przygotowano do wdrożenia w kilku krajach OECD) - jako źródła przychodów Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który jest potrzebny dla dofinansowywania zadań o znaczeniu ponadregionalnym, względnie zadań lokalnych w regionach, którym samodzielnie trudno byłoby je sfinansować.  

76. Wysokość opłat ekologicznych będzie wynikała z zasady samofinansowania poszczególnych kierunków ochrony środowiska, takich jak ochrona wód, ochrona powietrza, gospodarowanie odpadami itp. Przewiduje się również możliwość wspierania odpowiednich działań z budżetu centralnego lub lokalnych w najbliższych latach w okresie odrabiania zaległości. 77. Przewiduje się też wprowadzenie progresji opłat za korzystanie z wód (za pobór wody i odprowadzanie ścieków) w przypadku naruszania ustalonych wymogów korzystania z wód (ponadnormatywny pobór wody, odprowadzanie ścieków nie odpowiadających wymaganym warunkom) w sposób preferujący: - wodooszczędne technologie produkcji,  

- stosowanie zamkniętych obiegów wody,- stosowanie wysokoefektywnych technik i technologii oczyszczania  

ścieków, łącznie z usuwaniem związków biogennych.  

Analogiczne systemy opłat, stymulujące energooszczędne i materiałooszczedne oraz małoodpadowe technologie, będą wprowadzane w odniesieniu do emisji zanieczyszczeń do powietrza, odprowadzania odpadów i innych działań związanych z korzystaniem ze środowiska.  

78. Zostanie wprowadzona opłata eksploatacyjna przy udostępnianiu zasobów geologicznych zróżnicowana w zależności od warunków zalegania i wydobycia złoża. Będzie ona przejmowana przez skarb państwa jako właściciela bogactw mineralnych kraju. Po wykształceniu się konkurencyjnego rynku geologiczno-górniczego, rolę opłaty eksploatacyjnej przejmie opłata koncesyjna ustalana w drodze przetargu. W okresie przejściowym prace poszukiwawcze i dokumentacyjne będą finansowane z budżetu państwa.  

79. Za użytkowanie lasów stanowiących bogactwo naturalne ściągany będzie podatek leśny uzależniony między innymi od bonitacji siedliska, który zastąpi podatek od zysku jednostek Lasów Państwowych. Przewiduje się przy tym subwencje na działania związane z likwidowaniem masowych szkód oraz prowadzenie nowych zalesień potrzebnych krajowi ze względów ekologicznych i gospodarczych.  

80. Zakres subwencjonowania ochrony środowiska z funduszy publicznych (budżet, fundusze celowe) wymaga utrzymania. Subwencje będą przeznaczane na stworzenie minimum infrastruktury komunalnej. Subwencjonowanie (w ograniczonym zakresie) przemysłowych programów ochrony środowiska będzie stanowiło cześć rządowego programu restrukturyzacji gospodarki.  

81. Zweryfikowane zostaną zasady przyznania subwencji, ulg podatkowych i kredytów preferencyjnych tak, aby były one wykorzystywane w sposób zapewniający najwyższą efektywność tych środków z punktu widzenia przyjętych priorytetów polityki ekologicznej państwa.  

82. Inicjowane będzie stosowanie instrumentów ekonomicznych nie wymagających ingerencji budżetu państwa, a nakierowanych na stwarzanie zachęt finansowych w celu przyspieszenia proekologicznych przemian w gospodarce i społeczeństwie. Stosowane będą zróżnicowania podatkowe i celne prowadzące ku większemu obciążeniu towarów o niekorzystnych charakterystykach ekologicznych. Przewiduje się również obowiązek składania depozytu wymaganego w obrocie towarami, substancjami lub opakowaniami szczególnie uciążliwymi dla środowiska. W pierwszej kolejności wymogiem takim przewiduje się objąć obrót akumulatorami, olejem silnikowym, bateriami, wybranymi chemikaliami i opakowaniami po pestycydach.  

Zróżnicowania podatkowe, stosowane m. in. w wielu krajach EWG, są przykładem narzędzia angażującego budżet państwa (lub regionu administracyjnego) w celu wywołania efektu bodźcowego bez potrzeby skorygowania ogólnej sumy tego budżetu. Dotyczą one grup produktów (np. benzyn silnikowych) i realizując pewien ustalony poziom średni obniżają stawkę podatku nałożonego na produkt preferowany (np. benzynę bezołowiową), podwyższając zaś - na jego substytut (np. benzynę ołowiową).  

Inną formą instrumentu neutralnego budżetowo są systemy depozytowe obejmujące towary, które degradują środowisko, o ile są do niego wprowadzone w sposób niewłaściwy. Zwrot depozytu następuje w momencie udokumentowania właściwego pozbycia się przedmiotu lub substancji. W przypadku przedmiotów trwałego użytku wpłacane kwoty ulęgają zamrożeniu na długi okres czasu i powinny być wypłacane wraz z odsetkami, gdyby zasada neutralności budżetowej miała być zachowana.  

Uogólnieniem systemów depozytowych są tzw. zastawy ekologiczne. Polegają one na obowiązku wpłaty zastawu w momencie podejmowania działalności obarczonej ryzykiem katastrofy, awarii, względnie innych niebezpiecznych konsekwencji ekologicznych. W przypadku urzeczywistnienia się tego ryzyka stanowi on źródło wypłaty odszkodowań lub finansowania naprawy szkód. Natomiast w przypadku braku ujemnych efektów - podlega zwrotowi podobnie jak zwykły depozyt.  

Zróżnicowania podatkowe są instrumentem stosowanym rutynowo i nie wymagają nowej podstawy prawnej. Podobnie depozyty mogą być spontanicznie i dobrowolnie wprowadzane przez producentów lub handlowców. Natomiast odrębnej podstawy prawnej wymaga narzucenie obowiązku depozytu na określone towary. Nowa ustawa o ochronie środowiska utworzy taka możliwość.  

83. Procesy prywatyzacyjne będą wykorzystywane w celu przyspieszenia naprawy zniszczeń środowiska spowodowanych w przeszłości przez prywatyzowane obecnie zakłady. W związku z tym proponuje się ustanowienie obowiązkowych przeglądów ekologicznych jako warunku wstępnego - na równi z uporządkowaniem tytułów własności - prywatyzacji lub komercjalizacji. Zgodnie z prawem nowy właściciel przyjmuje w szczególności wszystkie zobowiązania przekształcanego przedsiębiorstwa. Przegląd ekologiczny umożliwia przybliżone oszacowanie kosztów, jakie należy ponieść, ażeby naprawić szkody. Jest to podstawa do uzgodnienia ceny, za jaką - od skarbu państwa - nowy właściciel kupuje przedsiębiorstwo. Obniżenie tej ceny, w przypadku konieczności poniesienia nakładów na ochronę środowiska, jest wiec forma dofinansowania z budżetu państwa tych przedsięwzięć. Koncentracja procesów prywatyzacyjnych w obszarach silnie uprzemysłowionych spowoduje automatycznie koncentrację tego dofinansowania w obszarach ekologicznego zagrożenia lub klęski ekologicznej.  

84. Stawki celne importowe będą brały pod uwagę tzw. "brudne przemysły". Dla grup surowców, półproduktów i gotowych wyrobów powstających w procesach przemysłowych i technologiach szczególnie szkodliwych dla środowiska (technologie wytwarzające dużo zanieczyszczeń i odpadów, zużywające dużo materiałów i energii) przyjmowane będą obniżone stawki celne importowe, aby zachęcić do sprowadzania tych produktów z zagranicy i spowodować ograniczenie szkodliwej dla środowiska produkcji krajowej, jako mniej opłacalnej ekonomicznie.  

Import urządzeń, aparatury i części dla potrzeb ochrony środowiska jest też zwolniony z podatku obrotowego od towarów importowanych.  

85. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej stosuje i będzie w najbliższych latach stosować zasadę takiego ukierunkowania środków finansowych, aby obok wspomagania realizacji inwestycyjnych przedsięwzięć ochronnych z zakresu ochrony atmosfery, ochrony wód, gospodarki wodnej i ochrony powierzchni ziemi, wspomagać ochronę przyrody, monitoring środowiska, edukację ekologiczną oraz nowe techniki i technologie.  

86. Instytucja kar za naruszenia środowiska w dotychczasowym kształcie będzie utrzymana tylko w odniesieniu do jednorazowych przekroczeń awaryjnych. Wobec sprawców przekroczeń ciągłych będą stosowane inne sankcje przewidziane prawem.  

System kontroli i monitoringu

- prawo do nakazywania usunięcia w określonym terminie zaniedbań w zakresie ochrony środowiska,   

- prawo do czasowego lub trwałego wstrzymania działalności prowadzonej z naruszeniem wymagań ochrony środowiska,  

- obowiązek wstrzymania oddania do eksploatacji nowowybudowanego obiektu nie spełniającego wymagań ochrony środowiska.  

88. Działanie Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska będzie dostosowane do struktury organizacyjnej funkcjonowania administracji rządowej i do nowej ustawy o PIOŚ. Zakłada się, że PIOŚ będzie głównym źródłem informacji o stanie Środowiska oraz jego użytkownikach, przekazywanych organom administracji rządowej i samorządowej, oraz zainteresowanym organizacjom społecznym i obywatelom, w oparciu o zarządzany przez nią państwowy monitoring środowiska.  

89. Kontynuowane będzie tworzenie państwowego systemu monitoringu obejmującego wszystkie elementy środowiska, wyposażonego w zunifikowany sprzęt i posługującego się jednolitymi metodami pomiarów. System ten powinien być powiązany ze światową siecią monitoringową i powinien stosować światowe metody zbierania danych.  

90. Przewiduje się zintensyfikowanie działań na rzecz skoordynowanego funkcjonowania Państ:wowej Inspekcji Ochrony Środowiska z innymi służbami działającymi w sferze kontroli stanu środowiska.

Edukacja ekologiczna  

92. Celem edukacji ekologicznej będzie systematyzowanie i wzbogacanie wiedzy na temat funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz zagrożeń stwarzanych przez działalność jednostek, grup społecznych i podmiotów gospodarczych. Unikanie powodowania zagrożeń (prewencja) powinno zdominować propagowane formy zachowań.  

93. Równie istotnym celem edukacji ekologicznej powinno być rozwijanie wrażliwości i emocjonalnej chęci działania na rzecz ochrony środowiska. Edukacja ekologiczna powinna sięgnąć korzeniami do procesu wychowawczego. Pozytywny i odpowiedzialny stosunek do przyrody powinien stać się trwałym elementem systemu wartości kształtującego moralność człowieka.  

94. Rozwinięty zostanie program edukacji ekologicznej adresowany do szerokich kręgów społeczeństwa, wykorzystujący różne techniki i narzędzia oddziaływania.  

W zakresie edukacji szkolnej:  

- będzie tworzony system edukacji ekologicznej na wszystkich poziomach kształcenia w różnych typach szkół poprzez nasycenie treściami ekologicznymi programów nauczania różnych przedmiotów obowiązkowych i sukcesywne tworzenie sieci nauczania fakultatywnego,  

- wspierane będą merytorycznie oraz finansowo ze środków funduszy celowych szkoły społeczne o profilu ekologicznym, posiadające własne programy autorskie oraz programy pomaturalne i policealne kształcące specjalistów w zakresie ochrony środowiska,  

- rozwinięta zostanie baza edukacji ekologicznej w oparciu o sieć centrów terenowych (m.in. w parkach narodowych) wyposażonych w specjalistyczną literaturę, podręczniki, filmy i inne pomoce dydaktyczne zapewniające praktyczny kontakt ze sprawami ekologii i ochrony środowiska,  

- prowadzone będzie doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie ochrony środowiska poprzez współdziałanie i wspieranie różnych form tego kształcenia.  

W zakresie edukacji pozaszkolnej główny nacisk położony będzie na:  

- wspieranie inicjatyw na rzecz rozwijania świadomości ekologicznej poprzez organizacje i współudział w ekologicznych konferencjach naukowych, seminariach, szkoleniach, kursach, olimpiadach, konkursach, zabawach i imprezach artystycznych zawierających treści ekologiczne,  

- współdziałanie z instytucjami i organizacjami zajmującymi się edukacją ekologiczną i współpracującymi w tym zakresie z organizacjami zagranicznymi,  

- współpracę z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi pod kątem ustalania form i kierunku działania w podnoszeniu świadomości i aktywizacji społeczeństwa na rzecz ochrony środowiska oraz wspieranie ich działań,  

- inicjowanie we współpracy z różnymi resortami, wojewodami i organami gmin doskonalenia zawodowego kadry specjalistycznej w zakresie ochrony środowiska w kraju i za granica, koordynowanie szkoleń pod kątem merytorycznego ich przygotowania oraz współdziałanie z ośrodkami szkoleniowymi,  

- udział w realizacji i propagowaniu filmów dokumentalnych, programów, widowisk i materiałów propagandowych o tematyce ekologicznej we współpracy z TV, wytwórniami filmowymi, agencjami artystycznymi, redakcjami i wydawnictwami,  

- podejmowanie działań organizacyjnych zmierzających do usprawnienia i upowszechnienia edukacji ekologicznej poprzez powołanie Krajowego Centrum Edukacji Ekologicznej, które ma spełniać funkcję informacyjną, inicjatorską i koordynacyjną jak również bezpośredniego wykonawcy działań na rzecz podnoszenia poziomu świadomości ekologicznej społeczeństwa.  

Badania naukowe

96. Generalne wsparcie udzielone być powinno badaniom nad określeniem mechanizmów funkcjonowania przyrody i ich wrażliwości na sąsiedztwo terenów zdegradowanych. Dotyczy to także badań nad odnowieniem zachwianej równowagi ekologicznej, rekultywacja i ochrona przyrody, w tym szczególnie lasów.  

97. Wspierane będą badania związane z konstrukcja przestrzenną przyrody, w tym nad regionalizacją działań ochronnych.  

98. N dziedzinie badań techniczo-technologicznych Państwo będzie oddziaływać ekonomicznie na wzmocnienie kierunków istotnych z punktu widzenia ochrony środowiska. Podejmowane będą działania dla promowania polskiej myśli technicznej i lepszego wykorzystania w praktyce rozwiązań polskich naukowców i inżynierów. W tym celu zostanie przeprowadzony przegląd wyników prac badawczorozwojowych i projektowo-konstrukcyjnych w zakresie ochrony środowiska zrealizowanych w latach 1986-1990 pod kątem możliwości lepszego ich wykorzystania w praktyce, przy jednoczesnym wykorzystaniu finansowej i konsultacyjnej pomocy zagranicznej.  

99. Wykaz dyscyplin naukowych powinien być uzupełniony o pojęcia ekologia i ochrona środowiska.  

100. Nauka polska powinna zwiększyć uczestnictwo w międzynarodowych programach naukowych zwłaszcza programach badawczych poświęconych problematyce ochrony środowiska (Program Człowiek i Biosfera, Światowy Program Klimatyczny itp.).  

VI. WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA

Akceptował: Minister OŚZNiL :M. Nowicki