Budowa geologiczna i ukszta│towanie terenu

Z okresu dewo±skiego (395-345 mln lat temu) pochodz▒ najstarsze , Wychodz▒ce na powierzchniΩ, ska│y Wy┐yny Krakowsko-CzΩstochowskiej, zwane dolomitami ze Zbrzy, z powodu wystΩpowania w dolinie tej rzeki. Mo┐na tu spotkaµ r≤wnie┐ wiele ska│ pochodz▒cych z p≤╝niejszych okres≤w. Niekt≤re z nich zawieraj▒ bardzo cenne pierwiastki, takie jak dolomity krasowe z rudami cynku i o│owiu.

G│≤wna czΩ╢µ twor≤w Wy┐yny pochodzi z ery mezozoicznej, a konkretnie z okresu jurajskiego (oko│o 140 mln lat temu). W tym w│a╢nie czasie powsta│y wapienie z resztek ro╢lin i zwierz▒t, zamieszkuj▒cych ciep│e morze. Osadzi│y siΩ te┐ pok│ady i│≤w, zawieraj▒cych rudΩ ┐elaza.

Prawie na  ca│ej powierzchni Jury wystΩpuj▒ piaskowce, margle i wapienie jurajskie, co sprawia, ┐e wy┐yna obfituje w r≤┐nego rodzaju formy krasowe, kt≤re kszta│tuj▒ swoisty krajobraz.

Grube pok│ady wapienne tworz▒ce g≤rne warstwy wy┐yny uleg│y silnemu spΩkaniu. Wody opadowe przenikaj▒ pionowymi szczelinami w g│▒b warstw skalnych i w zwi▒zku z tym na wy┐ynie jest bardzo ma│o rzek. Te same ska│y s▒ jednak │atwo rozpuszczalne przez wody kr▒┐▒ce w szczelinach, co powoduje powstawanie licznych, podziemnych kana│≤w i jaski± krasowych. Na Jurze znajduje siΩ przesz│o 100 wiΩkszych jaski±, a licz▒c tak┐e ma│e groty - ok. 600. Najd│u┐sze z nich wystΩpuj▒ w po│udniowej czΩ╢ci wy┐yny. S▒ to jaskinie Wierzchowska G≤rna (610 m) po│o┐ona ko│o Ojcowa, Nietoperzowa w Dolinie BΩdkowskiej (376 m) oraz Szczelina PiΩtrowa (340 m) ko│o miejscowo╢ci Niegowa. Niekt≤re z jaski± w dolinach Pr▒dnika i Mnikowskiej zawiera│y szcz▒tki mamuta, nied╝wiedzia jaskiniowego, hieny i innych zwierz▒t ┐yj▒cych na tym terenie w epoce lodowej. Znaleziono te┐ w nich ╢lady pobytu cz│owieka z okres≤w paleolitu i neolitu.

W podziemnych szczelinach i tunelach wystΩpuj▒ wody krasowe, kt≤re w miejscach gdzie wybijaj▒ siΩ na powierzchniΩ tworz▒ bardzo obfite ╝r≤d│a, zwane wywierzyskami. Wody wyp│ywaj▒ z nich jako dobrze wykszta│cony strumie± znajduj▒cy na powierzchni przed│u┐enie swojego podziemnego biegu.

Na zboczach dolin lub w ich dnach wystΩpuj▒ odizolowane ska│ki, czΩsto o fantastycznych kszta│tach. Jedn▒ z takich powszechnie znanych form jest Maczuga Herkulesa z Pieskowej Ska│y. Jest to stercz▒ca z dna doliny Pr▒dnika ska│ka w kszta│cie maczugi o wysoko╢ci 20 m.

Na Jurze spotyka siΩ wiele pojedynczych wzniesie± i ska│ek wapiennych o charakterze osta±c≤w. ªwiadcz▒ one o pierwotnym istnieniu znacznie grubszych pok│ad≤w wapieni, kt≤re uleg│y zniszczeniu w procesie wietrzenia i denudacji, najprawdopodobniej w czasie trzeciorzΩdu. Ska│ki skupiaj▒ siΩ przewa┐nie wzd│u┐ zachodniej krawΩdzi wy┐yny, kt≤ra w formie wysokiego progu, tzw. kuesty, opada ku s▒siedniej Wy┐ynie ªl▒skiej. Najwy┐sze wzniesienia wy┐yny, jak G≤ra Zamkowa pod Ogrodzie±cem (504 m n.p.m.) czy Grochowiec (486 m n.p.m.), s▒ takimi w│a╢nie osta±cami.

Te g≤ruj▒ce nad okolic▒ stromo╢cienne skaliste wzg≤rza zosta│y wykorzystane ju┐ w ╢redniowieczu jako punkty obronne i obserwacyjne. Wzniesiono na nich zamki warowne i stra┐nice i w ten spos≤b powsta│ d│ugi │a±cuch warowni ci▒gn▒cy siΩ wzd│u┐ ca│ej Jury.

Znaczn▒ czΩ╢µ Jury pokrywaj▒ ubogie gleby piaszczyste rozwiniΩte na pod│o┐u osad≤w lodowcowych lub rΩdziny pochodz▒ce ze zwietrza│ego wapienia. Jedynie na po│udniowej czΩ╢ci wy┐yny wystΩpuj▒ urodzajne lessy. Pomimo to ca│a kraina ma raczej charakter rolniczy i dominuje tu krajobraz pol ornych, rozci▒gaj▒cych siΩ szeroko na p│askich wierzchowinach i │agodnie nachylonych zboczach pag≤rk≤w. WiΩksze skupiska le╢ne przetrwa│y do dzisiaj na stromych zboczach dolin przy po│udniowej krawΩdzi Wy┐yny oraz na bardzo ubogich glebach piaszczystych na p≤│nocnym jej kra±cu.

Jura nie jest zbyt zasobna w surowce mineralne. Powszechnie wystΩpuj▒cy wapie± wykorzystuje siΩ do produkcji cementu i wapna. Na tej bazie pracuje miΩdzy innym cementownia w Ogrodzie±cu. Wapienniki ci▒gn▒ siΩ w ca│ym pasie wystΩpowania wapieni jurajskich od Krakowa do CzΩstochowy, ale najwiΩksze ich skupienie zaznacza siΩ w okolicach CzΩstochowy, Krakowa oraz Krzeszowic. W rejonie Olkusza znajduj▒ siΩ pok│ady rud o│owiu oraz srebra. Kruszce te znajduj▒ siΩ w rudach cynkowo o│owiowych formacji triasowej, maj▒cej swe przed│u┐enie na Wy┐ynie ªl▒skiej. W Olkuszu w XIV-XVI w. istnia│a mennica bij▒ca srebrne monety.

WiΩkszy zasiΩg i znaczenie na Jurze ma zag│Ωbie rud ┐elaza znajduj▒ce siΩ w okrΩgu czΩstochowsko-wielu±skim