PATOLOGIE


Eugeniusz Moczuk


1. Geneza patologii

    Zachowania patologiczne towarzysz▒ cz│owiekowi ju┐ od zarania wiek≤w. Ludzie spo┐ywali napoje alkoholowe, ╢rodki odurzaj▒ce po to, aby u╢mierzyµ przykre uczucia, aby o czym╢ zapomnieµ, aby uwolniµ siΩ od wewnΩtrznych zahamowa± i obaw, by m≤c prze┐yµ odmienne stany ╢wiadomo╢ci, aby nawi▒zywaµ kontakty z innymi lud╝mi lub po to aby ugasiµ pragnienie. Poza tym ju┐ od dawien dawna istniej▒ inne zachowania patologiczne jak; zabijanie innych ludzi, okradanie ich, deprawowanie itp.
    Dzi╢ problem r≤┐norodnych zagro┐e± z jakimi spotykaj▒ siΩ dzieci, m│odzie┐, a tak-┐e doro╢li staje siΩ zagadnieniem niezwykle niepokoj▒cym z uwagi na dynamikΩ i po-wszechno╢µ pojawienia siΩ niekt≤rych zachowa± dewiacyjnych na szerok▒ skalΩ. Powa┐ne zaniepokojenie musi budziµ zanieczyszczenie ekologiczne ╢rodowiska mog▒ce prowadziµ do os│abienia systemu immunologicznego organizmu, a tym samym do r≤┐-nego typu schorze± somatycznych, jak te┐ obni┐enia poczucia wolnej woli, co mo┐e skutkowaµ pojawianiem siΩ potrzeby wzmacniania psychiki r≤┐nego rodzaju ╢rodkami pobudzaj▒cymi czy uspokajaj▒cymi.
    Gdzie zatem tkwi▒ przyczyny tych zagro┐e±, czy maj▒ one charakter czynnik≤w zewnΩtrznych, czy te┐ wewnΩtrznych - trudno okre╢liµ.


2. Generalne przyczyny zachowa± niekorzystnych spo│ecznie
    Procesowi transformacji ustrojowej w Polsce, ju┐ od jej pocz▒tk≤w zaczΩ│y towa-rzyszyµ r≤┐norodne zjawiska wp│ywaj▒ce niekorzystnie nie tylko na strukturΩ spo│eczn▒ spo│ecze±stwa, ale tak┐e na same jednostki. Szybki proces transformacji gospodarczej nie odby│ siΩ i nie odbywa siΩ bez szkody dla ekosfery, biosfery, psychosfery i socjosfery naszego ┐ycia.^ Szybko╢µ zmian jakie nast▒pi│y w ostatnim czasie jest tak znaczna, ┐e niekt≤rzy ludzie nie wytrzymuj▒ ich, co skutkuje pojawianiem siΩ r≤┐norodnych problem≤w spo│ecznych, takich jak np.: alkoholizm, narkomania, przestΩpczo╢µ, samob≤jstwa, rozwody, choroby psychiczne i cywilizacyjne, a tak┐e ub≤stwo, w│≤czΩ-gostwo, ┐ebractwo, niewydolno╢µ w sprawach opieku±czo-wychowawczych, przemoc w rodzinie itp. Tragedia nowoczesno╢ci polega bowiem na tym, ┐e szybko╢µ zmian jest wiΩksza ni┐ ╢wiadomo╢µ wielu ludzi potrafi zrozumieµ i spercepowaµ. Pojawiaj▒ce siΩ procesy dezintegracyjne znajduj▒ swe odbicie w zachowaniach spo│ecznych, nasila-j▒cych siΩ z roku na rok. NastΩpuje zjawisko przystosowywania siΩ negatywnego ludzi do otaczaj▒cej rzeczywisto╢ci. Krok po kroku ludzie coraz liberalniej traktuj▒ zjawiska jeszcze niedawno uznawane za niekorzystne czy wrΩcz patologiczne.
    Polska lat 90-tych to kraj nie tylko wielkich zmian ustrojowych i gospodarczych. Nikogo ju┐ nie dziwi ub≤stwo i bieda innych, ┐ebractwo i w│≤czΩgostwo, korupcja i przestΩpczo╢µ, wielkie i ma│e malwersacje, handel kobietami i dzieµmi, picie alkoholu, palenie papieros≤w i u┐ywanie narkotyk≤w przez dzieci, prostytucja jawna i zaka-muflowana, a tak┐e pranie brudnych pieniΩdzy, powstawanie szarej strefy i warstw oligarchicznych, przestΩpczo╢µ polityczna i przeciwko podstawom bezpiecze±stwa pa±stwa. Tempo zmian jest tak zawrotne, a szum informacyjny tak skuteczny, ┐e trudno przejmowaµ siΩ sprawami wielkimi, za to wiele czasu po╢wiΩca siΩ na sprawy ma│e i nie-istotne. Warto╢ci ludzkie zmieniaj▒ siΩ szybciej, ni┐ mo┐na sobie to wyobraziµ. Bliscy sobie ludzie z dw≤ch kolejnych pokole± przestaj▒ siebie rozumieµ. NastΩpuje atomizacja i wyobcowanie jednostki, na rzecz powstawania "╢wiadomo╢ci globalnej", ludzie kieruj▒ siΩ zasad▒ przyjemno╢ci i interesowno╢ci▒. Stosunki miΩdzyludzkie ulegaj▒ deper-sonalizacji, wiΩzi emocjonalne podlegaj▒ stΩpieniu, uk│ady miΩdzyludzkie urzeczowieniu. Cz│owiek do╢wiadczy│ tego, ┐e sta│ siΩ nie tylko podmiotem, ale i przed-miotem stosunk≤w miΩdzyludzkich. Klasyczna dysfunkcja struktur spo│ecznych ulega zmianie na rzecz patologizacji ┐ycia spo│ecznego. Pojawiaj▒ siΩ nie tylko takie zjawiska jak niepohamowana pogo± za karier▒ i dobrobytem, kt≤ra skutkuje egoizmem, depre-cjacj▒ podstawowych warto╢ci spo│ecznych, a tak┐e apatia, zniechΩcenie, frustracja i bierno╢µ jednostek. Cz│owiek jako cz│owiek coraz mniej siΩ liczy, chyba ┐e jest obiek-tem manipulacji finansowych, politycznych czy ╢wiatopogl▒dowych.
    Nale┐y jednak pamiΩtaµ, ┐e w ka┐dym spo│ecze±stwie istnieje pewna grupa zjawisk uwa┐anych za szkodliwe i anormalne. Szkodliwo╢µ tych zjawisk, jak r≤wnie┐ przekonanie o ich szkodliwo╢ci mo┐e byµ bardziej lub mniej powszechna, co wynikaµ mo┐e z wielo╢ci system≤w normatywnych istniej▒cych w danym spo│ecze±stwie, a kszta│tuj▒cych system moralny jego cz│onk≤w. Du┐y wp│yw na powstawanie tych zjawisk ma wystΩpuj▒ca rozbie┐no╢µ w systemach normatywnych, obowi▒zuj▒cych w danym spo│ecze±stwie oraz to, kt≤ry z tych system≤w dla danej spo│eczno╢ci ma nadrzΩdne znaczenie. Istnieje wiele koncepcji zagadnie± nazywanych mianem problem≤w spo│ecznych.^ Jedn▒ z nich jest perspektywa patologii spo│ecznej. W zwi▒zku z tym przez patologiΩ spo│eczn▒ nale┐y rozumieµ ten typ funkcjonowania jakiego╢ systemu spo│ecznego, ten rodzaj zachowa±, ten typ instytucji, kt≤ry pozostaje w zasadniczej, nie daj▒cej siΩ pogodziµ sprzeczno╢ci ze ╢wiatopogl▒dowymi warto╢ciami, kt≤re w danej spo│eczno╢ci s▒ akceptowane^
    W literaturze przedmiotu mo┐na te┐ spotkaµ siΩ z tym, ┐e zjawiska patologiczne to odchylenie od normalno╢ci bΩd▒c▒ funkcj▒ jakiego╢ systemu aksjonormatywnego, zwi▒-zanego ze szkod▒ i spo│ecznymi kosztami.^ Zjawiska patologiczne to:
        a) niezgodno╢µ zjawisk spo│ecznych ze wzorami zachowa± czy postaw zawartymi w systemach normatywnych,
        b) to dysfunkcjonalno╢µ wyra┐aj▒ca siΩ zak│≤caj▒cym wp│ywem na istotne elemen-ty dokonuj▒cych siΩ zmian,
        c) to nasilenie ilo╢ciowe zjawisk uznanych za patologiczne.37 Inaczej, mo┐na za│o┐yµ, ┐e zachowania patologiczne to takie, w kt≤rych
        a) istnieje aksjonormatywna ocena zachowa± uwa┐anych za patologiczne, tzn. oce-na czy kto╢ zachowuje siΩ "normalnie" czy te┐ nie,
        b) ┐e funkcjonuj▒ spo│ecze±stwa, w kt≤rych po zburzeniu przez procesy spo│eczne "starych" o╢rodk≤w krystalizacji warto╢ci, nie zadzia│a│y nowe, dostatecznie efektywne, kt≤re ukszta│towa│yby mo┐liwie sp≤jne struktury aksjologiczne,
        c) ┐e zachowania te oznaczaj▒ mniejszo╢µ statystyczn▒ w stosunku do "normalnej" wiΩkszo╢ci.
    Zachowaniami patologicznymi (w zakresie zjawisk spo│ecznych) s▒ zachowania kul-turowe, pojawiaj▒ce siΩ ze szczeg≤lnym nasileniem w okresach zmian spo│ecznych, powoduj▒ce ocenΩ tych zachowa± przez zdezorientowan▒ czΩ╢µ opinii publicznej (czΩ╢µ spo│ecze±stwa), opieraj▒c▒ swoje s▒dy o "stare" systemy aksjonormatywne. Zatem zakres zachowa± uwa┐anych za patologiczne ulega ci▒g│ym zmianom wraz z rozwojem spo│ecznym. Oznacza to, ┐e w jednej epoce zachowania mog▒ byµ uznawane za patolo-giczne, czy nienormalne, za╢ w innej epoce nie, ┐e w jednym spo│ecze±stwie uznawane s▒ za odchylenia od normy, za╢ w innym nie.
    Objawy patologii spo│ecznej dotycz▒ zatem wielu sfer, wymienianych jako:
        a) sfery patologii stosunk≤w spo│ecznych,
        b) sfery patologii funkcjonowania instytucji i struktur spo│ecznych,
        c) sfery patologii ╢rodowiska, przestrzeni i zdrowia.


3. Niekt≤re zachowania patologiczne w Polsce lat 90-tych.

Nazwa zjawiska

Objawy zjawiska

Dysfunkcja rodziny

- rodziny przestΩpcze, uci▒┐liwe spo│ecznie -- rozwody i rodziny niepe│ne - sieroctwo spo│eczne -- przestΩpstwa przeciwko rodzinie, przemoc w rodzinie - rodziny alkoholiczne, narkoma±skie i dysfunkcyjne - swoboda obyczaj≤w - upo╢ledzenia zdrowotne w wyniku zaniedba± opieku±czych - obni┐one aspiracje ┐yciowe - frustracje i apatia

Alkoholizm

- wzrost spo┐ycia alkoholu, struktura spo┐ycia - wzrost ilo╢ci os≤b uzale┐nionych od alkoholu i nadu┐ywaj▒cych alkoholu - wzrost populacji dzieci i m│odzie┐y u┐ywaj▒cych alkoholu - zachorowalno╢µ i ╢miertelno╢µ z powodu nadu┐ywania alkoholu - zachorowalno╢µ na r≤┐norodne choroby os≤b wsp≤│uzale┐nio-nych - przestΩpczo╢µ w zwi▒zku z alkoholem

Narkomania

- wzrost oferty narkotykowej - zwiΩkszenie siΩ ilo╢ci os≤b z problemem narkotykowym - wzrost populacji dzieci i m│odzie┐y u┐ywaj▒cej narkotyk≤w -- przestΩpczo╢µ zwi▒zana z narkotykami - zachorowalno╢µ i ╢miertelno╢µ z powodu nadu┐ywania narkotyk≤w -- przemyt narkotyk≤w - zmiany obyczaj≤w zwi▒zanych z narkomani▒, w tym narkomania na wsi i w ma│ych miastach

Zaburzenia w stosunkach miΩdzyludzkich

- nie┐yczliwo╢µ, nietolerancja, obojΩtno╢µ, egoizm -- brak poszanowania dla porz▒dku publicznego - kradzie┐e, wandalizm, nieprzestrzeganie przepis≤w prawa, obyczaj≤w -- osamotnienie, samotno╢µ - urzeczowienie stosunk≤w miΩdzyludzkich

PrzestΩpczo╢µ

-- nasilenie przestΩpczo╢ci wed│ug rodzaj≤w pope│nianych prze

stΩpstw, w tym przeciwko mieniu, ┐yciu i zdrowiu - przestΩpczo╢µ doros│ych, w tym nieletnich - skala recydywy

Patologia funkcj onowania instytucji

- naruszanie zasad praworz▒dno╢ci i sprawiedliwo╢ci, nadu┐ywanie w│adzy, karierowiczostwo, │ap≤wkarstwo - indoktrynacja, manipulowanie informacj▒ (wykorzystywanie prasy, radia i telewizji do indoktrynacji)

Patologia system≤w zasilanych przez bud┐et

- niezadowalaj▒cy stan bezpiecze±stwa publicznego -- dysfunkcja system≤w: ochrony zdrowia, edukacji, kultury, rekreacji, mieszkalnictwa, zabezpieczenia spo│ecznego - patologia polityki finansowej i podatkowej - przestΩpczo╢µ gospodarcza oraz wykorzystywanie luk w prawie - przestΩpczo╢µ skierowana przeciwko bezpiecze±stwu pa±stwa

Patologia pracy

- skala bezrobocia, marnotrawstwa wiedzy i kwalifikacji - zaburzenia sfery wynagrodzenia - zaniedbania bezpiecze±stwa i higieny pracy (wypadki przy pracy) - zaburzenia w strukturze zatrudnienia

Patologia struktur ludno╢ci

- deformacje struktury demograficznej, zwiΩkszanie siΩ populacji os≤b w wieku poprodukcyjnym -- deformacje struktury spo│ecznej, wzrost liczby os≤b w warstwach ni┐szych, emigracje - deformacje struktury zawodowej, wzrost bezrobocia

Patologia warunk≤w ┐ycia ludno╢ci

- zasiΩg niedostatku i ub≤stwa - malej▒ca rola spo│ecznych funduszy spo┐ycia - zachwiana struktura wydatk≤w indywidualnych na ochronΩ zdrowia, kulturΩ, o╢wiatΩ, naukΩ i rekreacjΩ - warunki mieszkaniowe i sytuacja mieszkaniowa, stan infrastruktury spo│ecznej - warunki ┐ycia emeryt≤w i os≤b niepe│nosprawnych - niedostateczna opieka nad dzieµmi i m│odzie┐▒ - bilans czasu pracy i czasu wolnego

Patologia ╢rodowiska

- zanieczyszczenia ╢rodowiska naturalnego, gleby, wody, powietrza - ska┐enie ┐ywno╢ci, uchemicznienie ┐ywno╢ci - stan sanitarny - ska┐enia ╢rodowiska psychicznego, ha│as, wibracje, promieniowanie, zat│oczenie, konflikty

Dysfunkcja przestrzeni

- patologia proces≤w urbanizacji, przestrzeni mieszkalnej - dysproporcje w sieci infrastruktury spo│ecznej i technicznej - odp│yw ludno╢ci - powstawanie obszar≤w depresji spo│ecznej w wyniku kumulacji zagro┐e± cywilizacyjnych

Zagro┐enia stanu zdrowia

- przeciΩtne trwanie ┐ycia, umieralno╢µ, zachorowalno╢µ, zgony - umieralno╢µ niemowl▒t, poronienia -- nadumieralno╢µ mΩ┐czyzn - urodzenia z wadami wrodzonymi - samob≤jstwa i usi│owania samob≤jcze - wska╝niki zachorowa± na choroby cywilizacyjne - udzia│ os≤b o ograniczeniach zdrowotnych w og≤lnej populacji

Dewiacje seksualne

- zjawisko pornografii, w tym pornografii dzieciΩcej i homosek-sualnej - wzrost ilo╢ci sex shop≤w -- zjawisko prostytucji luksusowej, lokalowej, ulicznej, okazjonalnej, tirowej i jumackiej, w tym homoseksualnej w╢r≤d doros│ych i nieletnich -- wzrost liczby agencji towarzyskich i salon≤w masa┐u jako zakamuflowanych form us│ug prostytucyjnych - wzrost ilo╢ci lokali gastronomicznych z ta±cami erotycznymi - wzrost ilo╢ci r≤┐norodnych dewiacji seksualnych oraz propagowanie ich w ╢rodkach masowego przekazu jako zachowa± normalnych -- wzrost ilo╢ci os≤b zara┐anych wirusem HIV i chorych na AIDS

    Pokazane wy┐ej obszary zagro┐enia dezintegracj▒ spo│eczn▒ s▒ tylko pr≤b▒ wskazania jak zjawiska te niebezpiecznie siΩ powiΩkszaj▒, jaki maj▒ zasiΩg spo│eczny i indywidualny. Niemniej jednak nale┐y pamiΩtaµ, ┐e z jednej strony wystΩpuj▒ konkretne zachowania patologiczne, a z drugiej strony warunki patogenne - czyli warunki spo│eczno-kulturowe i procesy powoduj▒ce lub przyczyniaj▒ce siΩ do takiego stanu rzeczy. Warunki patogenne s▒ niezwykle wa┐ne w rozumieniu powstawania zjawisk patologii spo│ecznej, gdy┐ bez ich udzia│u zjawiska te nie mia│yby byµ mo┐e tak du┐ego nasilenia.