Narkotyki pocz▒tkowo by│y zjawiskiem o zasiΩgu lokalnym, ich egzystencja zale┐a│a od specyfiki geokulturowej, obszar ich rozprzestrzeniania siΩ by│ niewielki. Pocz▒tkowe pr≤by regulacji prawnej mia│y charakter cywilny czy administracyjny. Dopiero po II wojnie ╢wiatowej rozpoczΩ│a siΩ lawinowa ekspansja narkotyk≤w i narkomanii na tereny dotychczas nie znaj▒ce problemu lub takie, gdzie by│ on szcz▒tkowy. Wsp≤│cze╢nie nie da siΩ podej╢µ do zjawiska inaczej ni┐ globalnie, poniewa┐ rozmiar problemu i trudno╢ci jego rozwi▒zania zmuszaj▒ do u┐ycia si│ i ╢rodk≤w nie tylko przez indywidualne kraje lub ich grupy, ale ca│▒ spo│eczno╢µ miΩdzynarodow▒ i to w spos≤b wysoce skoordynowany.
   Wiek XIX przyni≤s│ w tym wzglΩdzie szereg um≤w dwustronnych, natomiast wiek XX w walkΩ z narkomani▒ zaanga┐owa│ niemal ca│y glob ziemski. Pierwszym aktem prawa miΩdzynarodowego by│a podpisana w dniu 23 stycznia 1912 r. w Hadze - MiΩdzynarodowa Konwencja Opiumowa . Ona to zapocz▒tkowa│a rozw≤j miΩdzynarodowych ╢rodk≤w prawnych w zakresie zwalczania narkomanii. Konwencja ta nak│ada│a na pa±stwa, kt≤re j▒ ratyfikowa│y, obowi▒zek ustanowienia przepis≤w wewnΩtrznych, kontroluj▒cych produkcjΩ, obr≤t, wyw≤z i przyw≤z przetwor≤w opium. Nadto okre╢la│a stosunki handlowe w zakresie tych przetwor≤w z g│≤wnym producentem opium Chinami.
   Lata nastΩpne - to szereg podpisanych konwencji i uk│ad≤w miΩdzynarodowych. Podpisanie w 1961 r. w Nowym Jorku Jednolitej Konwencji o ╢rodkach odurzaj▒cych stanowi│o zamkniΩcie wieloletniej ewolucji przepis≤w prawa miΩdzynarodowego w walce z narkomani▒. Konwencja sk│ada siΩ z 51 artyku│≤w oraz 4 wykaz≤w ╢rodk≤w odurzaj▒cych.
   Tre╢µ postanowie± Konwencji obejmuje: wyja╢nienie u┐ytych okre╢le± (art. 1), wykaz substancji objΩtych kontrol▒ (art. 2), zmiany w zakresie kontroli (art. 3), og≤lne zobowi▒zania (art. 4), miΩdzynarodowe cia│a kontroluj▒ce i wydatki miΩdzynarodowych cia│ kontroluj▒cych (art. 5, 6), zatwierdzanie decyzji i zalece± Komisji, funkcje Komisji (art. 7, 8), sk│ad Organu, czas trwania mandat≤w, regulamin wewnΩtrzny, tryb zbierania danych statystycznych, ╢rodki stosowane przez Organ w celu zapewnienia wykonania postanowie± konwencji, sprawozdania Organu (art. 9-15), sekretariat, informacje, jakie strony powinny dostarczyµ Sekretariatowi Generalnemu, oszacowanie zapotrzebowania na ╢rodki (art. 16-19), dane statystyczne dostarczane Organowi (art. 20), ograniczenia wyrobu i przewozu, specjalne postanowienia dotycz▒ce uprawy, organizacje krajowe do spraw opium (art. 21-23), ograniczenie zbior≤w maku opiumowego przeznaczonego do obrotu miΩdzynarodowego (art. 24), kontrola nad s│om▒ makow▒ (art. 25), krzew koka i li╢cie koka, postanowienia dodatkowe odnosz▒ce siΩ do li╢ci koka (art. 26, 27), kontrola nad konopiami indyjskimi (art. 28), wyr≤b, obr≤t i rozprowadzanie ╢rodk≤w odurzaj▒cych (art. 29, 30), specjalne postanowienia dotycz▒ce obrotu miΩdzynarodowego (art. 31), specjalne postanowienia dotycz▒ce przewozu ╢rodk≤w odurzaj▒cych w apteczkach na statkach lub samolotach kursuj▒cych na trasach miΩdzynarodowych (art. 32), posiadanie ╢rodk≤w odurzaj▒cych (art. 33), ╢rodki nadzoru i inspekcji, walka z nielegalnym obrotem (art. 34, 35), postanowienia karne, zajΩcie i konfiskata (art. 36, 37), leczenie narkoman≤w (art. 38), stosowanie surowszych krajowych przepis≤w kontroli ni┐ przepisy przewidziane przez niniejsz▒ konwencjΩ (art. 39). Nadto konwencja zawiera: okre╢lenie sposobu wej╢cia jej w ┐ycie (art. 41), zastosowanie do terytori≤w (art. 42), uchylenie poprzednich porozumie± miΩdzynarodowych (art. 44), wypowiedzenie (art. 46), spory, zastrze┐enia przej╢ciowe (art. 48, 49), notyfikacje (art. 51).
    Konwencja w postanowieniach karnych, maj▒cych na celu przeciwdzia│anie szerzeniu siΩ zjawiska narkomanii, zobowi▒zuje sygnatariuszy do penalizacji umy╢lnie zawinionych zachowa± sprzecznych z ni▒. W szczeg≤lno╢ci niedozwolone s▒: uprawa, zbi≤r, wyr≤b, sporz▒dzanie wyci▒g≤w, przetwarzanie, posiadanie, oferowanie, oferowanie do sprzeda┐y, rozpowszechnianie, kupno, sprzeda┐, dostarczanie na jakichkolwiek warunkach, po╢redniczenie, wysy│anie, przesy│anie w tranzycie, przew≤z, przyw≤z i wyw≤z ╢rodk≤w odurzaj▒cych sprzeczne z postanowieniami niniejszej konwencji. Nadto uwa┐a siΩ r≤wnie┐ za przestΩpstwo wszelkie inne czynno╢ci, kt≤re w odczuciu strony s▒ sprzeczne z postanowieniami konwencji. Czyny te podlegaj▒ karze "wiΩzienia lub innej karze pozbawienia wolno╢ci" w≤wczas, gdy zostan▒ uznane za "powa┐ne przestΩpstwa". Dalsze przepisy przewiduj▒ karalno╢µ r≤┐nych form pope│nienia przestΩpstwa (zmowa w celu pope│nienia kt≤regokolwiek z wymienionych czyn≤w, usi│owanie ich pope│nienia, czynno╢ci przygotowawcze, operacje finansowe zwi▒zane z przestΩpstwami wymienionymi) oraz recydywΩ miΩdzynarodow▒ (wyroki skazuj▒ce wydane za granic▒ w zwi▒zku z pope│nieniem takich przestΩpstw bΩd▒ brane pod uwagΩ dla ustalenia wypadk≤w recydywy). Konwencja zaleca szerokie kwalifikowanie ujΩtych w niej zachowa± do kategorii przestΩpstw ekstradycyjnych. Nadto stanowi, ┐e wszelkie ╢rodki odurzaj▒ce, substancje i wyposa┐enie u┐yte lub przeznaczone do pope│nienia kt≤regokolwiek z wymienionych przestΩpstw podlegaj▒ zajΩciu i konfiskacie.
    Konwencja obliguje strony do zwr≤cenia szczeg≤lnej uwagi na zapewnienie mo┐liwo╢ci pomocy lekarskiej, opieki i leczenia odwykowego narkoman≤w. Tego typu postanowienie po raz pierwszy zosta│o zamieszczone w miΩdzynarodowym akcie prawnym omawiaj▒cym problematykΩ zwalczania narkomanii, by│o jednak wcze╢niej przedmiotem wielu spotka± miΩdzynarodowych.
    Jak widaµ z zaprezentowanego zestawu problem≤w, kt≤re znalaz│y uregulowanie w Jednolitej Konwencji o ╢rodkach odurzaj▒cych, nie reguluje ona wszystkich zagadnie± zwi▒zanych z miΩdzynarodow▒ kontrol▒ ╢rodk≤w odurzaj▒cych. Jednak┐e istotny jest fakt, ┐e miΩdzy pa±stwami, kt≤re przyjΩ│y tΩ konwencjΩ, przesta│y obowi▒zywaµ liczne, wcze╢niej przyjΩte akty prawne, co niew▒tpliwie wp│ynΩ│o na uproszczenie systemu walki ze zjawiskiem narkomanii.
    Obr≤t substancjami psychotropowymi, a w szczeg≤lno╢ci wykorzystywanie tych substancji w celach nieleczniczych, kt≤re w ko±cu lat sze╢µdziesi▒tych by│o bardzo popularne w krajach zachodnich, spowodowa│y potrzebΩ samodzielnego uregulowania tej problematyki, co znalaz│o wyraz w zawarciu w Wiedniu w 1971 r. Konwencji o substancjach psychotropowych .
    Konwencja sk│ada siΩ z 33 artyku│≤w oraz 4 wykaz≤w substancji. Tre╢µ postanowie± Konwencji obejmuje: wyja╢nienie znaczenia okre╢le± (art. 1), zakres stosowania kontroli nad substancjami (art. 2), postanowienia szczeg≤lne dotycz▒ce kontroli preparat≤w (art. 3), inne postanowienia szczeg≤lne, ograniczenie u┐ywania do cel≤w leczniczych i naukowych (art. 4, 5), specjalna jednostka administracyjna, postanowienia szczeg≤lne dotycz▒ce substancji umieszczonych w wykazie I (art. 6, 7), zezwolenia, recepty lekarskie (art. 8, 9), napisy ostrzegawcze na opakowaniach i reklama, rejestracja (art. 10, 11), postanowienia dotycz▒ce handlu miΩdzynarodowego, zakazy i ograniczenia wywozu i przywozu (art. 12, 13), postanowienia szczeg≤lne dotycz▒ce przewo┐enia substancji psychotropowych w apteczkach na statkach, statkach powietrznych lub innych ╢rodkach transportu publicznego kursuj▒cych w ruchu miΩdzynarodowym (art. 14), inspekcje, sprawozdania przedstawiane przez Strony (art. 15, 16), funkcje Komisji, sprawozdania Organu (art. 17, 18), ╢rodki stosowane przez Organ w celu zapewnienia wykonania postanowie± Konwencji, ╢rodki przeciwko nadu┐ywaniu substancji psychotropowych, zwalczanie nielegalnego obrotu (art. 19-21), postanowienia karne (art. 22), stosowanie surowszych ╢rodk≤w kontroli ni┐ wymagane przez KonwencjΩ (art. 23), wydatki organ≤w miΩdzynarodowych zwi▒zane z wykonywaniem postanowie± Konwencji (art. 24). Nadto Konwencja zawiera postanowienia w zakresie: okre╢lenia trybu przyjΩcia, podpisania, ratyfikacji i przyst▒pienia (art. 25), wej╢cia w ┐ycie (art. 26), zastosowania terytorialnego, wypowiedzenia, spor≤w, zastrze┐e± (art. 27-33).
    Konwencja w postanowieniach karnych, w drodze klauzuli generalnej, zobowi▒zuje strony - zgodnie z konstytucj▒ danego pa±stwa - do penalizowania ka┐dego umy╢lnego dzia│ania "sprzecznego z ustaw▒ lub rozporz▒dzeniem wydanym w celu wykonania zobowi▒za± wynikaj▒cych z niniejszej Konwencji i podjΩcia niezbΩdnych krok≤w, aby powa┐ne przestΩpstwa zagro┐one by│y odpowiedni▒ kar▒, w szczeg≤lno╢ci kar▒ wiΩzienia lub inn▒ kar▒ pozbawienia wolno╢ci". Je┐eli sprawc▒ przestΩpstwa jest osoba nadu┐ywaj▒ca substancji psychotropowych, to zamiast skazania lub orzeczenia sankcji karnej albo opr≤cz sankcji karnej konwencja przewiduje mo┐liwo╢µ zastosowania wobec tej osoby ╢rodk≤w leczniczych, a tak┐e mo┐liwo╢µ kszta│cenia, opieki, rehabilitacji i w│▒czenia do ┐ycia spo│ecznego.
    Dalsze przepisy Konwencji przewiduj▒ karalno╢µ r≤┐nych form pope│nienia przestΩpstwa (umy╢lne uczestnictwo w kt≤rymkolwiek z tych przestΩpstw, zmowa w celu ich pope│nienia, usi│owanie pope│nienia, czynno╢ci przygotowawcze i operacje finansowe dokonywane umy╢lnie w zwi▒zku z przestΩpstwami) oraz recydywΩ miΩdzynarodow▒ (wyroki skazuj▒ce wydane za granic▒ bΩd▒ brane pod uwagΩ przy ustalaniu wypadk≤w recydywy). W przedmiocie jurysdykacji Konwencja ta zawiera postanowienia takie same, jak Jednolita Konwencja o ╢rodkach odurzaj▒cych, przewiduje tak┐e zajΩcie i konfiskatΩ substancji psychotropowych oraz urz▒dze± u┐ytych lub przeznaczonych do u┐ycia w celu pope│nienia przestΩpstw ujΩtych w konwencji.
    Zobowi▒zuje ona strony do stosowania wszelkich ╢rodk≤w mog▒cych zapobiec nadu┐ywaniu substancji psychotropowych i zapewniµ wczesne wykrywanie, leczenie, rehabilitacjΩ i w│▒czenie do ┐ycia spo│ecznego.
    Jednolita Konwencja o ╢rodkach odurzaj▒cych, jak i Konwencja o substancjach psychotropowych daj▒ istotne podstawy do miΩdzynarodowej wsp≤│pracy pa±stw w zakresie walki z narkomani▒. Jednak┐e zmiany, jakie nast▒pi│y od czasu ich przyjΩcia, sk│ania│y do zastanowienia siΩ nad uzupe│nieniem tych akt≤w o rozstrzygniΩcia prawne adekwatne do istniej▒cej sytuacji na rynku narkotyk≤w. Jak oceniaj▒ eksperci, wystΩpuje potrzeba dokonywania ╢rednio co 10 lat zmiany w obowi▒zuj▒cym stanie prawnym. Podczas 31 sesji Komisji do Spraw Narkotyk≤w ONZ, kt≤ra odby│a siΩ w dniach 11 - 20 lutego 1985 r. uczestnicy spotkania dyskutowali nad projektem nowej konwencji skierowanej przeciwko nielegalnemu handlowi narkotykami i substancjami psychotropowymi.
    Konwencje ONZ z lat 1961 i 1971 nie s▒ jedynymi aktami prawa miΩdzynarodowego opieraj▒cymi siΩ na zasadzie r≤┐nicowania podej╢cia do popytu i poda┐y narkotyk≤w. Znalaz│a ona wyraz tak┐e w uk│adzie z 19 lipca 1990 r. o wprowadzeniu w ┐ycie postanowie± traktatu z Schengen z 1985 r. o stopniowym znoszeniu kontroli granicznej na wsp≤lnych granicach kraj≤w bΩd▒cych stronami tego uk│adu. Uk│ad ten zawiera tak┐e postanowienia dotycz▒ce bezpo╢rednio problematyki narkotyk≤w i narkomanii (art. 70 - 76). Poda┐y narkotyk≤w dotyczy przede wszystkim art. 71, kt≤ry nakazuje stronom podjΩcie "wszelkich niezbΩdnych ╢rodk≤w" celem uniemo┐liwienia niedozwolonego handlu narkotykami, przy czym owe niezbΩdne ╢rodki maj▒ obejmowaµ tak instrumenty administracyjnoprawne jak i prawnokarne (art. 72 ust.2). przepis ten podkre╢la, i┐ dotyczy to wszystkich ╢rodk≤w odurzaj▒cych, w│▒czaj▒c cannabis, a w╢r≤d czynno╢ci, kt≤re maj▒ byµ przedmiotem stosownych dzia│a± prawnych, wymienia tak┐e posiadanie, ale takie, kt≤rego celem jest udzielenie narkotyku innej osobie lub jego wyw≤z.
   Natomiast odno╢nie do obowi▒zk≤w w zakresie redukcji popytu na narkotyki (art.72 ust.5) uk│ad u┐ywa innych sformu│owa±, stwierdzaj▒c, i┐ strony "uczyni▒ wszystko co le┐y w ich mocy" dla zapobiegania i przeciwdzia│ania owemu popytowi. Zdanie drugie tego przepisu stwierdza r≤wnocze╢nie w spos≤b jednoznaczny, i┐ ╢rodki, jakimi strony bΩd▒ pos│ugiwaµ siΩ dla osi▒gniΩcia powy┐szych cel≤w, pozostaj▒ ca│kowicie w obszarze ich suwerenno╢ci.
   SytuacjΩ komplikuje najnowsza konwencja ONZ z 1988 r. , kt≤ra zawiera dwa przepisy, odnosz▒ce siΩ do interesuj▒cego tu zagadnienia, a mianowicie art. 3 ust.1 pkt a (iii) oraz art. 3 ust. 2 przy czym w│a╢nie drugi z tych przepis≤w ma kluczowe znaczenie dla omawianych tu zagadnie±. Art. 3 ust. 1 konwencji powtarza bowiem wy│▒cznie, czyni▒c to zreszt▒ w spos≤b precyzyjny i nie budz▒cy ┐adnych w▒tpliwo╢ci interpretacyjnych, postanowienia zawarte w dw≤ch poprzednich konwencjach. Wymaga on "ustalenia za przestΩpne w my╢l (...) prawa krajowego" okre╢lonych czynno╢ci, w╢r≤d kt≤rych wymienia "posiadanie lub nabywanie ka┐dego ╢rodka odurzaj▒cego lub substancji psychotropowej dla wprowadzenia dzia│a± wymienionych w punkcie (i)". Za╢ ten ostatni przepis wymienia takie czynno╢ci jak: wyr≤b, wytwarzanie, oferowanie i proponowanie sprzeda┐y, rozprowadzanie, sprzedawanie, dostarczanie, po╢redniczenie, wysy│anie, przesy│anie w tranzycie, przewo┐enie, wyw≤z oraz przew≤z ╢rodk≤w odurzaj▒cych lub substancji psychotropowych, kt≤rego celem jest jakakolwiek postaµ wprowadzenia ich do dalszego obrotu. W tym sensie przepis ten nie zmienia wiΩc nic w dotychczas obowi▒zuj▒cym stanie prawnym.
   Kluczowe znaczenie ma w zwi▒zku z tym wyk│adnia drugiego z wymienionych wcze╢niej przepis≤w, art. 3 ust. 2, w kt≤rym stwierdzono, i┐ z zastrze┐eniem postanowie± swej konstytucji i podstawowych zasad swojego systemu prawnego, ka┐da Strona podejmie ╢rodki niezbΩdne do tego, aby posiadanie, nabywanie lub uprawa ╢rodk≤w odurzaj▒cych lub substancji psychotropowych dla osobistego u┐ytku, niezgodne z postanowieniami Konwencji z 1961 r., Konwencji z 1961 r. z p≤╝niejszymi zmianami lub Konwencji z 1971 r. zosta│y uznane zgodnie z jej ustawodawstwem, je╢li zosta│y dokonane umy╢lnie, za przestΩpstwa podlegaj▒ce karze. Przepis ten zdaje siΩ wiΩc nak│adaµ na strony konwencji obowi▒zek kryminalizacji wszelkich form posiadania narkotyk≤w, bez wzglΩdu na zamiar zwi▒zany z takim posiadaniem oraz ilo╢µ posiadanych substancji. W takiej sytuacji jedynym wentylem bezpiecze±stwa by│by przepis art. 3 ust. 4 pkt c stwierdzaj▒cy, i┐ strony mog▒ zastosowaµ w przypadkach mniejszej wagi, w zamian wydania wyroku skazuj▒cego lub orzeczenia kary, takie ╢rodki jak edukacja, rehabilitacja, resocjalizacja, a tak┐e gdy przestΩpca jest osob▒ nadu┐ywaj▒c▒ ╢rodk≤w odurzaj▒cych lub substancji psychotropowych, leczenie i opiekΩ po leczeniu, kt≤ry to przepis powtarza w zasadzie tre╢µ art. 36 ust. 1 konwencji jednolitej i art. 22 ust. 1 konwencji z roku 1971. Inaczej m≤wi▒c, w przypadkach "drobnego posiadania" narkotyk≤w, przede wszystkim przez osoby uzale┐nione, mo┐e znajdowaµ zastosowanie zasada "leczyµ zamiast karaµ", niedopuszczalna jest jednak ca│kowita dekryminalizacja.
   Mog│oby to oznaczaµ, ┐e konwencja wiede±ska 1988 r. dokona│a zwrotu w dotychczasowej polityce miΩdzynarodowej wobec narkomanii w kierunku dalszego zwiΩkszenia restrykcyjno╢ci i represyjno╢ci oraz zmniejszenia zakresu suwerenno╢ci poszczeg≤lnych pa±stw. Podkre╢liµ nale┐y, i┐ by│oby to o tyle dziwne, ┐e zasadniczej zmiany w podej╢ciu do popytu na narkotyki dokonywa│aby konwencja po╢wiΩcona w ca│o╢ci problematyce zwalczania poda┐y, w dodatku nieustannie powo│uj▒ca siΩ na postanowienia konwencji z lat 1961 - 1971. Abstrahuj▒c jednak od tego zagadnienia, powstaje pytanie, czy restrykcyjna interpretacja wspomnianego przepisu jest jedyn▒ dopuszczaln▒ i czy nie ma mo┐liwo╢ci takiej jego wyk│adni, kt≤ra mimo wszystko dawa│aby mo┐liwo╢µ przyjmowania bardziej elastycznych rozwi▒za±? Wydaje siΩ, i┐ takie mo┐liwo╢ci istniej▒, a tre╢µ omawianego przepisu, tak sama w sobie jak i w kontek╢cie niekt≤rych innych postanowie± konwencji, nie jest bynajmniej a┐ tak jednoznaczna jak mog│oby siΩ to wydawaµ na pierwszy rzut oka. Rzecz w tym, i┐ miΩdzy sposobem sformu│owania zakresu zobowi▒za± art. 3 ust. 1 oraz art. 3 ust. 2 konwencji istnieje zasadnicza r≤┐nica, sprowadzaj▒ca siΩ do tego, i┐ zobowi▒zania wynikaj▒ce z art. 3 ust. 2 musz▒ byµ zrealizowane zgodnie z postanowieniami konstytucji oraz podstawowymi zasadami danego systemu prawnego, podczas gdy ust. 1 tego przepisu nie jest takim zastrze┐eniem obwarowany. Zastrze┐enia tego nie nale┐y, wbrew pozorom, traktowaµ wy│▒cznie jako ozdobnika. Oznacza ono, i┐ art.3 ust. 1 obowi▒zuje bezwzglΩdnie, natomiast art. 3 ust. 2 mo┐e byµ inkorporowany do prawa wewnΩtrznego tylko o tyle, o ile nie narusza to przepis≤w konstytucyjnych i podstawowych zasad owego systemu, oraz w spos≤b z owymi zasadami zgodny.