CZESKIE UMOCNIENIA W G╙RACH ORLICKICH
czΩ╢µ pierwsza
autor: Marcin Morawski
PomiΩdzy 1934 a 1938 r. Czechos│owacja prowadzi│a budowΩ ogromnego systemu umocnie± wzd│u┐ swojej granicy z Niemcami i Austri▒. Sk│adaµ siΩ ona mia│a z piΩtnastu twierdz artyleryjskich oraz licznych wspomagaj▒cych je bunkr≤w,
lekkich obiekt≤w umocnionych i innych element≤w in┐ynieryjnych.
Jak wiadomo dzisiejsza linia graniczna pomiΩdzy Polsk▒ a Czechami jest dok│adnym odwzorowaniem przedwojennej
granicy niemiecko-czechos│owackiej. Dlatego du┐e fragmenty tych umocnie± mo┐na podziwiaµ ca│kiem niedaleko od
naszego kraju.
NajwiΩcej obiekt≤w zd▒┐ono uko±czyµ przed Anschlussem wok≤│ Ziemi K│odzkiej - w Kralikach i G≤rach Orlickich.
G│≤wnym elementem systemu w G≤rach Orlickich by│y twierdze artyleryjskie - Adam i HaniΦka, kt≤rych dope│nieniem
by│o kilkadziesi▒t bunkr≤w piechotnych (pechotni sruby). W latach 1936-1938 bunkry te po│▒czone by│y szerokimi
przesiekami, w kt≤rych rozci▒gniΩte by│y zasieki, potykacze i zapory przeciwczo│gowe. DziΩki temu poszczeg≤lne
elementy systemu umocnie± wzajemnie kry│y siΩ ogniem.
Widok na bunkier R-S 74 z rowu
przeciwczo│gowego. Po lewej widzisz pionow▒ betonow▒ ╢cianΩ rowu, pionowe stalowe
pale, na kt≤rych by│ rozci▒gniΩty drut kolczasty, a na wprost - zaporΩ
przeciwczo│gow▒ ze stalowych krzy┐ak≤w. |
HANICKA
Najwa┐niejszym elementem umocnie± w rejonie Rokytnic v OH by│a artyleryjska twierdza (delostrzelecka twrz) Hanicka.
W czeskim systemie umocnie± by│o takich twierdz w sumie 16, z tym, ┐e nie wszystkie zosta│y uko±czone do czasu
Anschlussu w 1938 r.
Hanicka sk│ada siΩ z sze╢ciu obiekt≤w umocnionych po│▒czonych podziemnymi korytarzami i kazamatami.
Najwa┐niejsz▒ jej si│▒ by│ artyleryjski bunkier R-S80, wyposa┐ony w trzy szybkostrzelne haubice kal. 100 mm wz.38
umieszczone w specjalnych otworach strzelniczych os│oniΩte pancerzem o │▒cznej wadze 5.700 kg. Haubice te mog│y
prowadziµ ogie± z szybkostrzelno╢ci▒ 10-20 strza│≤w na minutΩ a ich zasiΩg wynosi│ niemal 12 km. Skrzyd│a obiektu
by│y chronione ogniem lekkich karabin≤w maszynowych umieszczonych w dw≤ch pancernych dzwonach. Opr≤cz tego
bunkier zabezpieczony by│ potΩ┐nymi ╢cianami z betonu, nasypem kamiennym wok≤│ ╢cian - opr≤cz odkrytej ╢ciany z otworami strzelniczymi, kt≤r▒ chroni│ betonowy okap, g│Ωboka fosa (obecnie zasypana), ogie± lekkich karabin≤w
maszynowych prowadzony z otwor≤w w ustawionych pod k▒tem skrzyd│ach ods│oniΩtej ╢ciany oraz otwory s│u┐▒ce do
wyrzucania granat≤w.
Bunkier by│ dwupoziomowy, na g≤rnym piΩtrze znajdowa│y siΩ pomieszczenia, w kt≤rych sta│y haubice oraz magazyny z czΩ╢ci▒ amunicji. Na dolnym piΩtrze by│y kolejne magazyny amunicji (w sumie w bunkrze sk│adowano do 12000 naboi
r≤┐nego typu). z podziemiami twierdzy │▒czy│y bunkier dwie elektryczne windy oraz szyb ze schodami. Podczas
prowadzenia ognia │uski po wystrzelonych pociskach by│y specjalnymi przewodami wyrzucane do hermetycznych kom≤r
na dolnych piΩtrach obiektu, co mia│o zabezpieczaµ obs│ugΩ przed toksycznymi produktami spalania materia│u
miotaj▒cego. Opr≤cz tego dop│yw ╢wie┐ego powietrza do wnΩtrza bunkra zapewnia│ system wentylacyjny.
Drugim zasadniczym ogniwem twierdzy Hanicka by│ bunkier R-S78, uzbrojony w dwie sprzΩ┐one haubice 100 mm wz.
38 i karabiny maszynowe. Haubice umieszczone by│y w wie┐y os│oniΩtej pancernym dzwonem. Ciekawa by│a
konstrukcja wie┐y. Sk│ada│a siΩ ona z dw≤ch czΩ╢ci - sta│ej i ruchomej. CzΩ╢µ sta│a, wykonana ze stali o grubo╢ci od 175
do 450 mm, wpuszczona jest w betonow▒ konstrukcje bunkra na g│Ωboko╢µ 2,5 m. i mia│a chroniµ wnΩtrze wie┐y przed
pociskami i bombami nieprzyjaciela. CzΩ╢µ ruchoma sk│ada│a siΩ z lawety sprzΩ┐onych haubic, windy amunicyjnej oraz
ochronnego pancerza (o grubo╢ci 350 mm) os│aniaj▒cego wie┐Ω od g≤ry. w czasie walki ruchoma konstrukcja mia│a byµ
podnoszona przy pomocy silnika elektrycznego (choµ istnia│ te┐ awaryjny system rΩczny) na wysoko╢µ do 70 cm, co
ods│ania│o otw≤r strzelniczy haubic i umo┐liwia│o prowadzenie ognia. Ponadto wie┐a mog│a byµ obracana wok≤│ osi,
dziΩki czemu mog│a prowadziµ ostrza│ w promieniu 360o.
Ca│o╢µ tej konstrukcji wa┐y│a a┐ 420 ton ! Bezpo╢rednie
otoczenie wie┐y ochrania│y dwa dzwony z umieszczonymi w nich karabinami maszynowymi. Obiekt sk│ada│ siΩ z trzech
piΩter - na g≤rnym znajdowa│y siΩ haubice, na ╢rednim - magazyny amunicji, za╢ na dolnym - na poziomie kazamat
twierdzy - pomieszczenia dla za│ogi, wentylatory i filtry. Jeszcze ni┐ej umieszczona by│a komora, do kt≤rej spada│y │uski
wystrzelonych pocisk≤w.
W sk│ad twierdzy wchodzi│y te┐ trzy bunkry przeciwpiechotne, kt≤re mia│y za zadanie os│aniaµ g│≤wne, artyleryjskie
obiekty przed bezpo╢rednim atakiem nieprzyjaciela. By│y one uzbrojone w ciΩ┐kie karabiny maszynowe osadzone w pancernych dzwonach, za╢ wszelkie otwory - czy to wentylacyjne, czy to wej╢cia do wewn▒trz - os│ania│ ogie± lekkich
karabin≤w maszynowych ze strzelnic w ╢cianach bunkra oraz otwory do wyrzucania granat≤w rΩcznych. Ponadto
dostΩpu do nich broni│y trzymetrowe fosy. S▒ to bunkry R-S76 i R-S77 - ka┐dy wyposa┐ony w trzy dzwony strzelnicze,
oraz R-S80, z dwoma dzwonami.
Wszystkie obiekty Hanicki po│▒czone by│y podziemnymi korytarzami. Najwa┐niejsza by│a galeria, bΩd▒ca g│≤wn▒ arteri▒
twierdzy, do kt≤rej dochodzi│y inne pomieszczenia - filtrowentylatorownia, sk│ady amunicji, pomieszczenia za│ogi. Do
wewn▒trz wchodzi siΩ przez specjalny po│o┐ony z ty│u (w stosunku do przewidywanego kierunku ataku nieprzyjaciela)
obiekt R-S79a.
Twierdza jest dobrze zachowana i obecnie udostΩpniona do zwiedzania (oczywi╢cie za stosown▒ op│at▒). Niestety nie
zwiedzi│em jej wnΩtrza, poniewa┐ jest ona czynna jedynie od czerwca do pa╝dziernika i to w niekt≤rych dniach. Trzeba o tym pamiΩtaµ planuj▒c wycieczkΩ - najlepiej wybraµ siΩ tam w sobotΩ lub niedzielΩ. Nawet jednak obejrzenie twierdzy
od zewn▒trz robi niez│e wra┐enie. Wszystkie obiekty po│▒czone s▒ - jak to w czeskich g≤rach - asfaltowymi drogami.
W STRON╩ PREDNI VRCHU i TWIERDZY ADAM
Id▒c na po│udnie od twierdzy Hanicka mo┐emy wybraµ czerwony szlak wiod▒cy w stronΩ kolejnej twierdzy - Adam.
Nawet jednak nie maj▒c czasu warto przej╢µ chocia┐ kawa│ek, ┐eby zwiedziµ kilka niezwykle atrakcyjnych obiekt≤w.
Przy drodze Rokytnice - Bartosowice stoi piechotny bunkier R-S74 "Na holem" - idealnie zachowany, bΩd▒cy siedzib▒
jakiego╢ czeskiego stowarzyszenia historycznego. Niestety, nie mo┐na zwiedziµ jego wnΩtrza.
 |
| Boczne
otwory strzelnicze ciΩ┐kiego bunkra R-S74 "Na holem" w pobli┐u miejscowo╢ci
Panske Pole. Tu┐ za mn▒ jest trzymetrowej g│Ωboko╢ci fosa. |
Obok R-S74 widaµ zachowane umocnienia - r≤w przeciwczo│gowy, s│upy s│u┐▒ce do rozci▒gania drutu kolczastego, betonowe klocki
stanowi▒ce podstawΩ dla potykaczy i fragment przeciwczo│gowej zapory sk│adaj▒cej siΩ z koz│≤w zbudowanych z szyn
kolejowych. Id▒c dalej znajdziemy - niestety ca│kowicie zaro╢niΩty gΩstym lasem - bunkier R-S73 "Na okrai". Nieco
wiΩkszy ni┐ R-S74, ale bardzo zniszczony, z powyrywanymi pancernymi dzwonami i popΩkanymi ╢cianami. Id▒c dalej
wzd│u┐ drogi mo┐na zobaczyµ lekkie obiekty umocnione typu A-120 (wz. 37).
Lekkie bunkry s▒ jednopoziomowe i sk│adaj▒ siΩ z trzech pomieszcze± strzelniczych. w czasie pokoju pozostawa│y one nie obsadzone, choµ w pe│ni
wyposa┐one w bro± (lekkie karabiny maszynowe), amunicjΩ i zaopatrzenie. w wypadku wojny za│ogΩ takiego bunkra
mia│o stanowiµ siedmiu ┐o│nierzy. Warto wej╢µ do ╢rodka i wczuµ siΩ w atmosferΩ tego miejsca. Ciemne, ma│e, ╝le
wentylowane i klaustrofobiczne wnΩtrza nie wzbudzi│y mojego entuzjazmu. My╢l, ┐e w razie walki za│oga mia│a w nich
przebywaµ bez przerwy nawet kilkana╢cie dni nie wydaje siΩ przyjemn▒ perspektyw▒. Id▒c dalej czerwonym szlakiem
dotrzemy do bunkra R-S72 "Nizka". Jest to bardzo ciekawy obiekt - mia│ byµ uzbrojony w mo╝dzierz !To wyj▒tkowa
czeska konstrukcja, w owym czasie nie spotyka│o siΩ raczej uzbrojenia bunkr≤w w artyleriΩ stromotorow▒. Po lewej
stronie od wej╢cia widaµ otw≤r strzelniczy mo╝dzierza, obecnie przykryty stalow▒ blach▒. Ju┐ nawet kr≤tka wycieczka
wzd│u┐ linii umocnie± wskazuje, ┐e ciΩ┐kie bunkry zbudowane zosta│y na podstawie r≤┐nych projekt≤w, jednak
wszystkie s▒ co najmniej dwupoziomowe, os│oniΩte od strony spodziewanego ataku kamiennym nasypem i wyposa┐one
w jeden lub dwa stalowe dzwony z kt≤rych prowadzony mia│ byµ ogie±. Ogie± prowadzony mia│ byµ tak┐e z otwor≤w
strzelniczych w ╢cianach bunkra (╢ciany mia│y od 125 do 200 cm grubo╢ci, strop - 260 do 300 cm grubo╢ci). w ka┐dym
bunkrze dostΩpu do otwor≤w strzelniczych broni▒ fosy o trzymetrowej g│Ωboko╢ci, kt≤re mia│y zapobiegaµ ich
zas│oniΩciu w│asnym cia│em przez atakuj▒cych ┐o│nierzy (trzeba na nie uwa┐aµ, bo nie s▒ niczym zabezpieczone).
CiΩ┐ki bunkier uzbrojony by│ w jedno lub dwa dzia│a kal. 40 mm wz. 36, ka┐de sprzΩ┐one z ciΩ┐kim karabinem maszynowym
kal.7,92 mm wz. 37 i lekkie karabiny maszynowe kal. 7,92 mm wz. 26. Ka┐dy bunkier mia│ w│asn▒ studniΩ, instalacjΩ
kanalizacyjn▒ oraz agregat pr▒dotw≤rczy. Mia│ te┐ zapasy ┐ywno╢ci pozwalaj▒ce prowadziµ walkΩ w ca│kowitej izolacji
przez 14 dni. Bunkry by│y ze sob▒ po│▒czone kablem telefonicznym oraz ziemnym telegrafem (zasadΩ dzia│ania tego
telegrafu t│umaczy│ mi cz│owiek z czeskiego klubu mi│o╢nik≤w fortyfikacji, ale przyznam siΩ szczerze, ┐e nie za bardzo
zrozumia│em - w ka┐dym razie nie by│o tam kabla). Nie we wszystkich bunkrach piΩtra po│▒czone s▒ sta│ymi betonowymi
schodami. w niekt≤rych przewidziane by│o poruszanie siΩ schodami drewnianymi, kt≤re nie zachowa│y siΩ do dnia
dzisiejszego. Dlatego zwiedzaj▒c bunkry trzeba bardzo uwa┐aµ, ┐eby nie spa╢µ kilku metr≤w w d≤│. WiΩkszo╢µ bunkr≤w
jest otwartych i mo┐na do nich wej╢µ. Jednak na wszystkich napisane jest "Vstup zakazan", dlatego lepiej nie narzucaµ siΩ
czeskim mundurowym. No i oczywi╢cie trzeba mieµ ze sob▒ latarkΩ - zdarzaj▒ siΩ bunkry, w kt≤rych w klatkach
schodowych │▒cz▒cych poziomy nie zachowa│y siΩ schody, mo┐na te┐ znale╝µ niezabezpieczone otwory w stropie.
OD ANENSKIEGO VRCHU PO KOMARI VRCH
Na p≤│noc od twierdzy Hanicka linia umocnie± ci▒gnie siΩ wierzchowinami pasma G≤r Orlickich. Ta czΩ╢µ g≤r nie jest
gΩsto zalesiona, dziΩki czemu mo┐na bez problemu podziwiaµ przebieg umocnie±. Du┐e bunkry poprzetykane s▒ gΩsto
lekkimi obiektami, a wszystkie z nich s▒ znakomicie zachowane.
Szczeg≤lnie ciekawy jest Anenski Vrch - tutaj znajduj▒
siΩ dwa bunkry, po obu stronach szczytu, po│▒czone podziemnym korytarzem. z wierzcho│ka Anenskiego Vrchu rozci▒ga
siΩ wspania│y widok na Masyw ªnie┐nika, rzadko widywany z tej strony. Dalej idzie siΩ w kierunku na Komari Vrch.
Obiekty umocnione s▒ mniej wiΩcej podobne, a jest ich tyle, ┐e zaczynaj▒ powoli nu┐yµ. Jednak po drodze mo┐na
zauwa┐yµ kolejny bunkier przeznaczony do prowadzenia ognia z mo╝dzierza. Nie warto te┐ rezygnowaµ z wycieczki - na szczycie Komari Vrchu czeka kolejna atrakcja. Znajduj▒ siΩ tam trzy bunkry (R-S 91 "Vrchol" oraz R-S 90I i R-S
90II). R-S 91 pe│ni│ rolΩ punktu kierowania ogniem artylerii twierdzy, za╢ dwa pozosta│e bunkry - usadowione poni┐ej,
po dw≤ch stronach szczytu - os│ania│y go przed nieprzyjacielem. Dzisiaj R-S 90I zosta│ przejΩty przez czeski klub
mi│o╢nik≤w fortyfikacji, kt≤rzy zaadaptowali go na minimuzeum. w okresie wakacyjnym przyjmuj▒ turyst≤w ubrani w przedwojenne mundury armii czechos│owackiej, natomiast poza sezonem trzeba mieµ trochΩ szczΩ╢cia, ┐eby ich spotkaµ.
Mnie siΩ uda│o - akurat przyjechali wykonywaµ jakie╢ prace konserwacyjne w obiekcie. Po kr≤tkiej rozmowie
zaprzyja╝nili╢my siΩ i zgodzili siΩ oprowadziµ nas po wnΩtrzu bunkra. Jak m≤wili, ich celem jest odtworzenie
dok│adnego wygl▒du obiektu z roku 1938, przy wykorzystaniu maksymalnej ilo╢ci oryginalnych element≤w wyposa┐enia.
Ju┐ teraz bunkier robi naprawdΩ niez│e wra┐enie. Wchodzi siΩ przez przedsionek gazoszczelny, a nastΩpnie kr≤tkim,
za│amanym korytarzem. NastΩpnie po lewej stronie widaµ pomieszczenie telefonisty - z oryginaln▒ centralk▒, krzes│em
obrotowym i czΩ╢ciami ekwipunku rozwieszonego na ╢cianach.
Zreszt▒ we wszystkich pomieszczeniach na ╢cianach
wisz▒ plakaty, obrazki i fotografie z epoki. Po przeciwnej stronie korytarza jest spi┐arnia, a w ╢rodku, na drewnianych
p≤│kach blaszane puszki, paczki, pude│ka, a nawet salami ! Okaza│o siΩ jednak, ┐e to tylko umiejΩtnie spreparowane
opakowania. Dalej, po tej samej stronie co spi┐arnia, znajduje siΩ stanowisko karabinu maszynowego os│aniaj▒cego
wej╢cie - na razie puste. Po przeciwnej stronie mo┐na wej╢µ do kwatery oficera - dow≤dcy obiektu. To malutki pokoik,
w kt≤rym mie╢ci siΩ jedynie prycza, stolik, krzes│o i p≤│ki na ekwipunek. To pomieszczenie jest kompletnie wyposa┐one
przedmiotami z epoki - na p≤│ce le┐▒ nawet przedwojenne ksi▒┐ki, na stoliku mapy i gazety, a na ╢ciennym wieszaku - pas z koalicyjk▒, │adownicami i kabur▒ oraz czapka oficera. Dalej schody - zej╢cie na ni┐szy poziom oraz magazyn
amunicji, ca│y zastawiony oliwkowozielonymi skrzynkami i dwa pomieszczenia strzelnicze. Pierwsze, to wie┐yczka
pancernego dzwonu. Niestety, dzwon zosta│ zaraz po wojnie wyszabrowany i gospodarze obiektu dopiero zamierzaj▒
sprowadziµ go i zamontowaµ (ewentualnie, gdyby okaza│o siΩ to zbyt kosztowne - zainstalowaµ jego kopiΩ).
Drugie, to stanowisko g│≤wnego uzbrojenia obiektu. w tym pomieszczeniu znajdowa│y siΩ stanowiska: dzia│a 40 mm sprzΩ┐onego z ciΩ┐kim karabinem maszynowym kal. 7,92 mm, dw≤ch sprzΩ┐onych karabin≤w maszynowych kal. 7,92 mm - prowadz▒cych ogie± wzd│u┐ linii umocnie±, oraz lekkiego karabinu maszynowego kal. 7,92 mm os│aniaj▒cego wej╢cie do
bunkra. i tutaj znajduje siΩ chyba najwiΩksza atrakcja - oryginalne egzemplarze broni !
Niestety, hobby╢ci utrzymuj▒cy obiekt nie maj▒ na razie doj╢cia do dzia│a, ale wkr≤tce mo┐na siΩ spodziewaµ, ┐e i ono znajdzie siΩ na swoim miejscu.
Na dolnym piΩtrze znajduje siΩ izba ┐o│nierska, w kt≤rej mieszkaj▒ prowadz▒cy obiekt. Jest ona r≤wnie┐ urz▒dzona w duchu epoki, a obok mie╢ci siΩ studnia (do dzisiaj ╝r≤d│o zdatnej do picia wody). Ca│y obiekt ogrzewany jest piecykiem
na drewno - to jedyna modyfikacja, oryginalnie bunkier nie mia│ byµ w og≤le ogrzewany. Opr≤cz izby ┐o│nierskiej na
dolnym piΩtrze jest g│≤wny magazyn amunicji, pomieszczenie techniczne, w kt≤rym zainstalowane by│y agregat i filtrowentylator (tu na ╢cianie wisi wspania│a, przedwojenna ga╢nica "Heros" !), oraz stanowisko telegrafu ziemnego,
toalety (autentyczne kibelki z lat 30 !) i stanowisko kuchenne (w warunkach wojennych nie przewidywano prowadzenia
wy┐ywienia w kuchni z prawdziwego zdarzenia, ┐o│nierze mieli od┐ywiaµ siΩ posi│kami z konserw podgrzewanych na
benzynowych prymusach. Bunkier mia│ byµ o╢wietlany elektrycznie lub - awaryjnie - lampami karbidowymi.
Za wstΩp do obiektu p│aci siΩ "co │aska", ja da│em 20 z│ za dwie osoby, co spowodowa│o u przewodnika ma│y szok - normaln▒ stawk▒ jest tu 50 koron.
Dalej mo┐na przed│u┐yµ wycieczkΩ w kierunku Destnej, albo zej╢µ z powrotem do miejscowo╢ci Ricky, sk▒d mo┐na
autobusem dojechaµ w kierunku polskiej granicy.
Aby odwiedziµ czeskie umocnienia G≤r Orlickich trzeba przyjechaµ poci▒giem do stacji MiΩdzylesie, a p≤╝niej p≤j╢µ na
turystyczne przej╢cie graniczne Potoczek. Dalej wΩdrujemy czerwonym szlakiem do Bartoszowic, przez Panskie Pole,
Anensky Wrch i Koma(i Wrch. Stamt▒d mo┐na powr≤ciµ t▒ sam▒ drog▒ albo wybraµ jaki╢ szlak wiod▒cy w kierunku
przej╢cia granicznego w Kudowie. Oczywi╢cie mo┐na te┐ u┐ywaµ samochodu - wtedy przekraczamy granicΩ w Boboszowie.
Po odwiedzeniu tych umocnie± nasuwa siΩ pewna refleksja. w pa╝dzierniku 1938 r. wojska czechos│owackie wycofa│y
siΩ z G≤r Orlickich bez jednego wystrza│u, pozostawiaj▒c swoje dzie│o Niemcom. a przecie┐ wybudowanie tego
wszystkiego musia│o kosztowaµ miliony przedwojennych dolar≤w ! Dlatego my╢lΩ, ┐e Czesi lepiej by zrobili kupuj▒c za
to nowoczesne czo│gi i samoloty.
Informacje i dane techniczne zaczerpn▒│em z nastΩpuj▒cych opracowa±:
E. Stehlik "Lexikon tvrzi ceskoslovenskeho opevneni z let 1935-38" ("Pevnosti" Nr 2)
E. Stehlik, V.Kupka, "Pechotni srub R-S 74 >Na holem<" (Pevnosti Nr 4)
