»ywno╢µ transgeniczna

"Kiedy genetycy lekcewa┐▒ granice reprodukcji wyznaczone przez prawa natury, nara┐aj▒ na zniszczenie nasz▒ genetyczn▒ encyklopediΩ, bogactwo naszej naturalnej, biologicznej r≤┐norodno╢ci i tworz▒ co╢ na wz≤r "genetycznej zupy". Co to oznacza dla przysz│o╢ci naszego ekosystemu, nikt z nas nie wie".

In┐ynieria genetyczna polega na wykorzystaniu przez naukowc≤w technik laboratoryjnych do zmiany DNA ┐ywych organizm≤w. DNA to projekt indywidualizmu ┐ywego organizmu. Ka┐dy organizm determinowany jest informacj▒ przechowywan▒ w jego DNA. Informacja ta wykorzystywana jest do zarz▒dzania wszystkimi procesami biochemicznymi - ┐ycie, wzrost i unikalne cechy organizmu zale┐▒ od jego DNA. Segmenty DNA, kt≤re kojarzone s▒ ze specyficznymi cechami lub funkcjami organizmu nazywane s▒ genami.

Biologia molekularna odkry│a wiele enzym≤w, kt≤re zmieniaj▒ strukturΩ DNA. Niekt≤re z nich mog▒ rozbijaµ, inne │▒czyµ elementy DNA. Naukowcy, wykorzystuj▒c takie enzymy, ucz▒ siΩ wyodrΩbniania z DNA okre╢lonych gen≤w, wykorzystywanych do tworzenia po┐▒danych struktur genetycznych. Genetycy wierz▒, ┐e mog▒ udoskonaliµ spo┐ywan▒ przez ludzi ┐ywno╢µ. Na przyk│ad pomidory - w wiΩkszo╢ci odmian - s▒ wra┐liwe na mr≤z. Ta cecha znacznie skraca okres ich uprawy. Z kolei niekt≤re gatunki ryb potrafi▒ przetrwaµ w bardzo zimnej wodzie. Naukowcy, maj▒c na uwadze te uwarunkowania, zidentyfikowali specyficzny gen, kt≤ry umo┐liwia fl▒drze skuteczne opieranie siΩ zimnu i u┐yli in┐ynierii genetycznej do przeniesienia "anty-mrozowego" genu do DNA pomidor≤w. W ten spos≤b znacznie wyd│u┐ono okres uprawy pomidor≤w. Na pierwszy rzut oka takie osi▒gniΩcie mo┐e ekscytowaµ wiele os≤b. Jednak┐e g│Ωbsze rozwa┐ania ujawniaj▒ powa┐ne w▒tpliwo╢ci.

Korzy╢ci, jak i zagro┐enia zwi▒zane z ┐ywno╢ci▒ transgeniczn▒ mo┐na rozpatrywaµ w nastΩpuj▒cych kategoriach:
- potencjalne zagro┐enie dla ludzkiego zdrowia i ┐ycia,
- bezpiecze±stwo ╢rodowiska naturalnego,
- uregulowania prawne i spo│eczne zaanga┐owanie,
- socjo-ekonomiczne i etyczne uwarunkowania,
- pozosta│e.

Zagro┐enia dla ludzkiego zdrowia

Genetycy zmieniaj▒ charakter ┐ywno╢ci - bez d│ugich i dok│adnych test≤w nie mo┐na jednoznacznie stwierdziµ, czy zmodyfikowane po┐ywienie jest w pe│ni bezpieczne. W╢r≤d ewentualnych zagro┐e± dla ludzkiego zdrowia wymieniµ nale┐y:

a) toksyczno╢µ,
W 1983 roku setki Hiszpan≤w zmar│o po spo┐yciu bΩd▒cego efektem manipulacji genetycznych oleju rzepakowego. Ten olej, badany uprzednio na szczurach, nie wykazywa│ toksycznych w│a╢ciwo╢ci. Dr. Parke (School of Bilogical Sciences, University of Surrey, UK) ostrzega, ┐e obecnie stosowane procedury testowania genetycznie zmienionej ┐ywno╢ci, w│▒czaj▒c w to testy na gryzoniach, nie dowodz▒ jej bezpiecze±stwa dla ludzko╢ci. Zaproponowa│ nawet wprowadzenie moratorium na wytwarzanie genetycznie zmodyfikowanych organizm≤w, ┐ywno╢ci i lek≤w.

b) wzrost ryzyka zachorowalno╢ci na nowotwory,

c) alergie spowodowane obecno╢ci▒ w ┐ywno╢ci modyfikowanej obcych protein,
Szacuje siΩ, ┐e w╢r≤d doros│ych oko│o 2% populacji, a w╢r≤d dzieci 5% cierpi na alergie wywo│ane przez ┐ywno╢µ. WiΩkszo╢µ alergen≤w pochodz▒cych z ┐ywno╢ci to bia│ka.

d) przeniesienie genu z ro╢lin zmodyfikowanych genetycznie.
NajwiΩksze obiekcje dotycz▒ ewentualnego przeniesienia nowego genu przez system trawienny i spowodowanie jego ekspresji w obcym uk│adzie (np. nieprzewidziany transfer tzw. gen≤w marker≤w warunkuj▒cych odporno╢µ na antybiotyki, kt≤re czΩsto czΩsto s▒ stosowane do genetycznej modyfikacji ro╢lin).

e) mniejsza warto╢µ od┐ywcza.
Transgeniczne po┐ywienie bardzo czΩsto stwarza pozory ╢wie┐o╢ci tym samym wprowadza w b│▒d konsument≤w. Soczy╢cie wygl▒daj▒cy, rze╢ki pomidor w rzeczywisto╢ci mo┐e mieµ kilka tygodni oraz niewielk▒ warto╢µ od┐ywcz▒.

Zagro┐enia dla ╢rodowiska naturalnego

Podstawow▒ s│abo╢ci▒ in┐ynierii genetycznej jest nieprecyzyjna technologia - genetyk przesuwa geny z jednego organizmu do innego. Gen mo┐e byµ stosunkowo precyzyjnie wyodrΩbniony z DNA organizmu, ale in┐ynieria genetyczna w wielu wypadkach nie ma pojΩcia, w kt≤rym miejscu DNA drugiego organizmu wstawiµ wyselekcjonowany gen. Je┐eli nawet operacja przeniesienia genu wypadnie pomy╢lnie, zdarzyµ siΩ mo┐e, ┐ nowy element powodowaµ bΩdzie zak│≤cenia w funkcjonowaniu innych, istotnych dla ┐ycia organizmu gen≤w. Dlatego te┐ in┐ynieria genetyczna por≤wnywana jest czΩsto do wykonywania operacji na otwartym sercu przy pomocy niezbyt precyzyjnych narzΩdzi. Jest to wiΩc zabieg niezwykle ryzykowny. Naukowcy nie posiadaj▒ wystarczaj▒cej wiedzy aby modyfikowaµ DNA bez ryzyka stworzenia mutacji, kt≤re mog▒ byµ szkodliwe dla ╢rodowiska i naszego zdrowia. Przeprowadzaj▒ oni eksperymenty z wra┐liwymi, ale ci▒gle potΩ┐nymi si│ami natury, nie wiedz▒c jakie bΩd▒ konsekwencje tych dzia│a±.

Wiele kontrowersji wzbudza rolnictwo oparte na technikach in┐ynierii genetycznej. Przez lata spo│eczno╢ci kraj≤w wysoko rozwiniΩtych przeznacza│y ogromne kwoty na prowadzenie bada± nad coraz wydajniejszymi, mniej wymagaj▒cymi w uprawie ro╢linami. Po czΩ╢ci by│o to spowodowane ogromn▒ presj▒ ruch≤w ekologicznych, kt≤re w rozwoju biotechnologii upatrywa│y alternatywy dla przera┐aj▒cej w swej skali chemizacji rolnictwa. Niegdysiejszy entuzjazm gdzie╢ znikn▒│ - to samo spo│ecze±stwo, kt≤re najpierw op│aca│o kosztowne badania naukowe i wdro┐enia - teraz protestuje, gdy widzi produkt pracy biotechnolog≤w.

Najpowa┐niejsze obawy budz▒ ro╢liny transgeniczne posiadaj▒ce gen uodporniaj▒cy na herbicydy (╢rodki chwastob≤jcze). W warunkach laboratoryjnych uda│o siΩ uzyskaµ ro╢liny odporne na herbicydy, kt≤rych substancj▒ czynn▒ jest glifosat - najpowszechniej u┐ywany obecnie ╢rodek chwastob≤jczy.

Ro╢lina odporna na glifosat posiada wiele zalet:
- zamiast wielu ╢rodk≤w stosujemy ten jeden wybrany, czyli glifosat,
- odporne ro╢liny pozwalaj▒ na mniejsze zu┐ycie herbicydu, co jest ta±sze, a przede wszystkim zdrowsze.

Ro╢liny takie posiadaj▒ r≤wnie┐ wady:
- wzrastaj▒ce zu┐ycie herbicyd≤w - rolnicy, wiedz▒c, ┐e ich uprawy mog▒ tolerowaµ herbicydy, bΩd▒ u┐ywaµ ich bardziej liberalnie. Naukowcy szacuj▒, ┐e ro╢liny transgeniczne uodpornione na dzia│anie herbicyd≤w potroj▒ w rzeczywisto╢ci ilo╢µ zu┐ywanych ╢rodk≤w ochrony ro╢lin,
- istnieje prawdopodobie±stwo, ┐e ro╢liny transgeniczne zaczn▒ siΩ krzy┐owaµ ze spokrewnionymi gatunkami rosn▒cymi w pobli┐u. W ostateczno╢ci mo┐e nast▒piµ przeniesienie genu odpornego na dzia│anie herbicydu do dziko rosn▒cych chwast≤w - pojawi▒ siΩ herbicydoodporne "super" chwasty.

Innym zagro┐eniem zwi▒zanym z rolnictwem jest gro╝ba powszechnych nieurodzaj≤w, spowodowanych stosowaniem przez rolnik≤w wyselekcjonowanego i odpowiednio zmodyfikowanego materia│u siewnego. W rezultacie wiΩkszo╢µ upraw bΩdzie posiadaµ identyczna strukturΩ genetyczn▒, bΩd▒c tym samym bardziej podatnymi na dzia│anie r≤┐norodnych grzyb≤w, wirus≤w czy szkodnik≤w.

Uregulowania prawne i zaanga┐owanie spo│eczne

Akcentuje siΩ potrzebΩ spo│ecznego zaanga┐owania w ocenΩ i proces podejmowania decyzji zwi▒zanych z GMO. Panuje powszechne przekonanie, ┐e konsumenci powinni mieµ dostΩp do informacji uwzglΩdniaj▒cej ich obawy i interesy w odniesieniu do nowych technologii, takich jak in┐ynieria genetyczna. Z drugiej strony, zachowuj▒c nawet najwiΩksz▒ staranno╢µ przekazuje siΩ konsumentom informacje opieraj▒c▒ siΩ na niedostatecznych testach, czΩsto subiektywnych ocenach.

Panuje podejrzenie, ┐e wszystkie decyzje podejmowane przez rz▒dy w odniesieniu do GMO mog▒ byµ determinowane raczej komercyjnymi interesami nastawionego na zyski przemys│u, ni┐ interesem publicznym. Dlatego zewsz▒d podnosz▒ siΩ g│osy domagaj▒ce siΩ ustanowienia przejrzystych, zrozumia│ych i niezale┐nych podstaw prawnych:

• Wielka Brytania - Przeprowadzony w czerwcu 1998 roku przez Market & Opinion Research Institute (o╢rodek badania rynku i opinii spo│ecznej) sonda┐ wykaza│, ┐e 75% Brytyjczyk≤w uwa┐a za zasadne wstrzymanie prowadzenia na szerok▒ skalΩ manipulacji genetycznych a┐ do momentu, w kt≤rym bΩdzie mo┐liwe okre╢lenie wszystkich wynikaj▒cych z tych prac implikacji; 73% obawia siΩ genetycznego zanieczyszczenia; 61% (wzrost o 8% w por≤wnaniu do grudnia 1996) nie chce spo┐ywaµ genetycznie modyfikowanej ┐ywno╢ci a 58% (wzrost o 7% w por≤wnaniu do grudnia 1996) niezbyt przychylnie odnosi siΩ do wykorzystania in┐ynierii genetycznej w udoskonalaniu ┐ywno╢ci.

• Kanada - Z bada± przeprowadzonych przez Toronto Star wynika, ┐e znacz▒ca czΩ╢µ spo│ecze±stwa domaga siΩ etykietowania ┐ywno╢ci modyfikowanej. Sonda┐ by│ oparty na nastΩpuj▒cym zasadniczym pytaniu:
  " W Kanadzie, ┐ywno╢µ modyfikowana musi byµ etykietowana tylko wtedy, gdy proces modyfikacji zmieni│ warto╢µ od┐ywcz▒ lub stanowi zagro┐enie dla zdrowia ludzi. Czy nie nale┐a│oby znakowaµ ca│ej modyfikowanej ┐ywno╢ci?"
  Na tak postawione pytanie 98% ankietowanych odpowiedzia│o "tak".

• Francja - 76% francuskiego spo│ecze±stwa nie chce spo┐ywaµ ┐ywno╢ci modyfikowanej.

• Japonia - Przeprowadzone w 1998 roku sonda┐e wykaza│y, ┐e 91% respondent≤w domaga│a siΩ pe│nej, gwarantuj▒cej bezpiecze±stwo informacji dotycz▒cej procesu produkcji ┐ywno╢ci. Badania te pokaza│y r≤wnie┐, ┐e 72% domaga siΩ informacji o wp│ywie manipulacji genetycznych na ╢rodowisko naturalne, a 55% domaga siΩ szczeg≤│≤w dotycz▒cych r≤┐nic miΩdzy ┐ywno╢ci▒ tradycyjn▒ a modyfikowan▒. Pod konie 1997 roku japo±scy konsumenci zebrali milion podpis≤w przeciwko GM-food. Na pocz▒tku 1998 roku by│o ju┐ dwa miliony podpis≤w. Du┐a liczba konsument≤w jest zorganizowana w sp≤│dzielnie konsumenckie; kilka z najwiΩkszych zajΩ│o stanowisko przeciwne ┐ywno╢ci modyfikowanej. Shutoken, najwiΩksza sto│eczna sp≤│dzielnia podjΩ│a inicjatywΩ znakowania ┐ywno╢ci nie zawieraj▒cej sk│adnik≤w modyfikowanych genetycznie.

• Austria - Wiosna 1997 roku przeprowadzono referendum , w kt≤rym wziΩ│o udzia│ 1,2 miliona os≤b (22% populacji Austrii). Rezultat: kategoryczne "nie" dla ┐ywno╢ci modyfikowanej genetycznie.

• Europa - Konsumenci w ca│ej Europie sygnalizuj▒, ┐e nie ┐ycz▒ sobie spo┐ywaµ ┐ywno╢ci modyfikowanej z powodu ryzyka zagro┐enia zdrowia. Badania prowadzone przez Instytut Gallupa pokazuj▒, ┐e ogromna czΩ╢µ konsument≤w, kt≤rzy s│yszeli o in┐ynierii genetycznej, podchodzi z rezerw▒ do kupowania takowej ┐ywno╢ci.

• USA - przeprowadzona w styczniu 1999 roku (na zlecenie magazynu Time) ankieta wskaza│a, ┐e 81% Amerykan≤w domaga siΩ znakowania genetycznie modyfikowanej ┐ywno╢ci.

• Australia - z przeprowadzonych bada± (Australian National University) wynika, ┐e 67% Australijczyk≤w chcia│aby spr≤bowaµ modyfikowanej ┐ywno╢ci; 89% oczekuje oznakowania takiej ┐ywno╢ci pod gro╝b▒ jej bojkotu.

Kwestie ekonomiczne

Nowe procesy biotechnologiczne prowadz▒ w swych za│o┐eniach do zmiany charakterystyki ┐ywno╢ci zmierzaj▒c do:
- poprawy warto╢ci od┐ywczej,
- wzrostu efektywno╢ci proces≤w sk│adowania i transportu (mo┐liwo╢µ d│u┐szego przechowywania oraz odporno╢µ na przemieszczanie na znaczne odleg│o╢ci),
- poprawy cech technologicznych i organoleptycznych,
- wiΩkszej wydajno╢ci produkcji.

Z ekonomicznego punktu widzenia jest to rozwi▒zanie ze wszech miar po┐▒dane. Wy┐sza ni┐ w przypadku upraw tradycyjnych wydajno╢µ to osi▒gniΩcie in┐ynierii genetycznej. Jednak┐e zyski wynikaj▒ce z osi▒gniΩµ genetyki nie mog▒ przys│oniµ innych wa┐nych aspekt≤w. »ywno╢µ otrzymana przy wykorzystaniu nowych biotechnologii musi r≤wnie┐ spe│niaµ podstawowe kryteria wynikaj▒ce z:
- przepis≤w i norm,
- oczekiwa± i przyzwyczaje± konsumenta,
- bezpiecze±stwa wszystkich u┐ytych sk│adnik≤w.

Brak jednoznacznych dowod≤w negatywnego wp│ywu ┐ywno╢ci transgenicznej na ludzki organizm. Z drugiej strony nie dowiedziono jej ca│kowitej neutralno╢ci. Prawdopodobnie dalsze badania bΩd▒ eliminowaµ zwi▒zan▒ z in┐ynieri▒ genetyczn▒ niepewno╢µ. Niemniej nie powinien dziwiµ powszechny w╢r≤d spo│ecze±stwa strach przed czym╢ co obce i nieznane - taka ju┐ natura cz│owieka. Z jednej strony ciekawy nowych rzeczy d▒┐y do poznawania najg│Ωbszych tajemnic wszech╢wiata. Z drugiej za╢ jest istot▒ obawiaj▒c▒ siΩ konsekwencji swych poczyna±.

Fido