Anna Brzozowska

Tolkien tam i z powrotem

Ukaza│a siΩ ksi▒┐ka, kt≤ra w╢r≤d znawc≤w budzi zaiste nieposkromione namiΩt-no╢ci. Nie ulegajmy im jednak ╢lepo. Wydawca, warszawski "Czytelnik" zapowiada│ j▒ od dawna, i - jak to zwykle w takich sytuacjach bywa - apetyt "rynku" r≤s│ z ka┐dym miesi▒cem oczekiwania. Nic dziwnego, ┐e kiedy po kraju rozesz│a siΩ wiadomo╢µ, i┐ wreszcie mo┐na j▒ kupiµ, t│umy czytelnik≤w - mniej lub bardziej zorientowanych co do charakteru czekaj▒cej ich lektury - szturmuj▒ ksiΩgarnie w poszukiwaniu "Silmarilliona" J.R.R. Tolkiena. A je┐eli szturm siΩ uda i do domu wr≤cimy z okaza│ym tomem w sztywnej oprawie (dzi╢ ju┐ rzadko╢µ), uzupe│nionym mapkami i dziwn▒ tablic▒ genealogiczn▒. traktuj▒c▒ m.in. o podziale elf≤w, je┐eli zaczniemy czytaµ - mo┐e siΩ zdarzyµ, siΩ po paru minutach poczujemy siΩ straszli-wie rozczarowani. Zupe│nie jakby zamiast "Klaudiusza" R. Gravesa czy nawet "Quo vadis?" Sienkiewicza dosta│a nam siΩ do r▒k kt≤ra╢ z powa┐niejszych historii staro┐ytnego Rzymu. "Silmarillion" opowiada bowiem o zakodowanej w postaci mit≤w historii pewnego nie istniej▒cego narodu: jest suchym zbiorem legend, sag i poda±, pozbawionym wszelkiej beletrystycznej iskry, fabu│y, intrygi. W gruncie rzeczy ta przyjemno╢µ za 500 z│ okazuje siΩ nieco nudna, tak jak nudne bywaj▒ naukowo opracowane mity greckie czy rzymskie, podania celtyckie lub wierzenia Indian. A wiΩc sk▒d powsta│y wok≤│ ksi▒┐ki szum?

To d│uga opowie╢µ, d│uga, a zarazem jedna z ciekawszych w historii literatury ostatnich dziesiΩcioleci. SzczΩ╢liwy zbieg przypadk≤w sprawi│, ┐e niemal jedno-cze╢nie mo┐emy na naszym rynku obserwowaµ i jej efekt ko±cowy, i pocz▒tek. Ko±cem jest w│a╢nie "Silmarillion", ksi▒┐ka wydana tu┐ po ╢mierci jej autora, z│o┐ona przez jego syna z ojcowskich notatek i szkic≤w. Pocz▒tek ukaza│ siΩ niemal jednocze╢nie, choµ nak│adem innego wydawnictwa ("Iskry"), nosi tytu│ "Hobbit, czyli tam i z powrotem" - i w przeciwie±stwie do "Silmarilliona" stanowi wspania│▒ lekturΩ dla wszystkich chyba czytelnik≤w, od dzieci a┐ po ich babcie i dziadk≤w. Jest barwn▒, pe│n▒ przyg≤d i wspania│ych szar┐ fantazji ba╢ni▒ o niebezpiecznej wypra-wie dziwnych, krasnoludkopodobnych istot zwanych hobbitami. Sk▒d jednak ten dziwaczny kontrast miΩdzy dwiema ksi▒┐kami jednego autora? I kim jest tajemniczy J.R.R. Tolkien? Nazwiska nie znajdziemy w ┐adnej encyklopedii.

John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973) nie by│ w│a╢ciwie pisarzem, lecz naukow-cem, specjalist▒ od literatury staro angielskiej, powa┐nym profesorem, wyk│adaj▒-cym na uniwersytecie w Oksfordzie. By│ te┐ jednak cz│owiekiem obdarzonym godn▒ uwagi fantazj▒. Lubi│ czytaµ ba╢nie i ksi▒┐ki fantastyczne, wreszcie - czego │atwo mo┐na siΩ domy╢leµ na podstawie nawet tak pobie┐nego wizerunku - nudzi│ siΩ czasami, wykonuj▒c prozaiczne obowi▒zki nauczyciela akademickiego. Pewnego wieczoru, poprawiaj▒c prace semestralne swoich student≤w, napisa│ na czystej stronie jednej z nich: "W pewnej norze ziemnej mieszka│ sobie pewien hobbit". I tak rozpocz▒│ "Hobbita". Ksi▒┐kΩ - ba╢±, pisan▒ przez cz│owieka doros│ego trochΩ dla dzieci - pocz▒tkowo tylko dla w│asnych dzieci, a trochΩ dla tych doros│ych, kt≤rzy umiej▒ i chc▒ byµ czasem dzieµmi. Ukaza│a siΩ w 1937 roku, z miejsca zdobywaj▒c sobie w Anglii wielk▒ popularno╢µ. ZachΩcony w ten spos≤b do dalszej zabawy z hobbitami profesor Tolkien przyst▒pi│ do przedsiΩwziΩcia bardziej z│o┐onego: postanowi│ napisaµ wielk▒ sagΩ o przygodach grupki swych dziwnych, nieodparcie sympatycznych bohater≤w, trochΩ ludzkich. trochΩ bajkowych. Saga traktowaµ mia│a o wyprawie hobbit≤w, przemierzaj▒cych fantastyczny, pe│en wspania│ych urok≤w, ale i straszliwych niebezpiecze±stw ╢wiat. by zaw│adn▒µ magiczn▒ moc▒. sprawuj▒c▒ w│adzΩ nad Dobrem, i Z│em. "W│adca pier╢cieni" powstawa│ d│ugo, ukaza│ siΩ w latach 1954-55, potem jeszcze jaki╢ czas nie m≤g│ znale╝µ drogi do czytelnik≤w. Dopiero z pocz▒tkiem lat sze╢µdziesi▒tych na ╢wiecie rozpΩta│a siΩ prawdziwa burza zachwyt≤w nad t▒ ksi▒┐k▒. Sta│a siΩ ona ulubion▒ lektur▒ kolej-nych pokole± czytelnik≤w, lubi▒cych uciec czasem od codzienno╢ci w krainΩ ca│kowicie swobodnej, niczym nie skrΩpowanej fantazji. Takie wycieczki, choµ mo┐e niewiele z nich konkretnego. poznawczego po┐ytku, dzia│aj▒ na psychikΩ wspaniale odm│adzaj▒co. Pozwalaj▒ bawiµ siΩ, baµ i cieszyµ bez powi▒zania z realiami zwyk│ej, nie zawsze weso│ej i nie zawsze krzepi▒cej codzienno╢ci. Nic dziwnego, ┐e i u nas sta│o siΩ to najwiΩksze dzie│o Tolkiena bibliofilskim rarytasem.

I dopiero, gdy poznamy ju┐ "W│adcΩ pier╢cieni", skoro uda siΩ nam zdobyµ gdzie╢ "Hobbita" (w ksiΩgarni lub w bibliotece), skoro - kr≤tko m≤wi▒c -bΩdziemy wprowadzeni w ba╢niowy ╢wiat profesora Tolkiena, zapragniemy. byµ mo┐e, uporz▒dkowaµ nieco nasz▒ ca│kiem niepotrzebn▒ i do niczego nie zobowi▒zuj▒c▒ wiedzΩ o wyimaginowanej historii owego ╢wiata. Je╢li tak - dopiero wtedy siΩgnijmy po "Silmarilliona". Jest to ksi▒┐ka stanowi▒ca jakby fikcyjno-teoretyczn▒ podstawΩ obu pozosta│ych: zbi≤r mit≤w, powsta│ych w g│owie autora i u│o┐onych w precyzyjn▒ konstrukcjΩ dziej≤w ba╢niowego ╢wiata.

Anna Brzozowska

Tolkien tam i z powrotem. "Kobieta i »ycie" 1986, nr 18; Anna Brzozowska