Jadwiga »yli±ska

ªwiat zaginiony

Andrzejowi ze Stockholmu

ZaczΩ│o siΩ intryguj▒co. W listach do redakcji tygodnika New Yorker przeczyta│am zapytanie: "Dok▒d posz│y Ent Wives?" Poza tym by│a tam mowa (nie pamiΩtam w pytaniu czy w odpowie-dzi redakcji) o "Third Age" i "Middle Earth".

Kto to czy co byty Ent Wives?

I co oznacza "Third Age"? Czy to nazwa ery geologicznej? Czas, w kt≤rym by│o inne rozmie-szczenie l▒d≤w i m≤rz? Kontynenty nazwane Laurentia, Gondwanaland i Angara? Nie by│o wtenczas jeszcze ludzi, na bagnistych gruntach ros│y lasy i gigantyczne paprocie.

R≤wnie tajemniczo brzmia│a "Middle Earth". Podejrzewa│am, ┐e chodzi│o o jaki╢ zato-piony kontynent, AtlantydΩ, albo wcze╢niejsz▒ od niej LemuriΩ, zamieszka│▒ przez najstarsz▒ rasΩ - Czarn▒.

W jakie╢ dziesiΩµ lat p≤╝niej dosta│am na gwiazdkΩ od Andrzeja ze Sztokholmu - by│o to w parΩ miesiΩcy po ╢mierci Maliny - gruby pakiet: trzy tomy The Lord of the Rings J.R. Tolkiena.


ZaczΩ│am czytaµ. W miarΩ lektury ogarnia│o mnie coraz wiΩksze oczarowanie, fascynacja, jak▒ po dzi╢ dzie± odczuwam.

Nie jestem w tym odosobniona. W ╢wiecie anglosaskim i skandynawskim panuje istne sza-le±stwo tolkienowskie. W Ameryce istniej▒ klu-by wielbicieli Tolkiena, a dla uczczenia Silmarilion (powie╢ci uko±czonej przed ╢mierci▒ Tol-kiena, a wydanej przez jego syna) wydawca ameryka±ski zorganizowa│ "Tolkien Festival". Silmarilion stanowi bowiem - wed│ug wydawcy - "kamie± wΩgielny lore'u Tolkiena i zwornik mitologii, kt≤ra usidli│a nasz wiek".

Zachwyt, jaki ksi▒┐ka wzbudzi│a w ╢wiecie anglosaskim i skandynawskim, wyrasta z samej substancji tego dzie│a. Albowiem jest to saga wydestylowana z mit≤w przyniesionych przez kolejne fale naje╝d╝c≤w na Wyspy Brytyjskie i utrwalone w toponomastyce, w pamiΩci zbioro-wej i powszechnej wierze w Elfland. Lecz kr▒g wyznawc≤w Tolkiena nie ogranicza siΩ do czy-telnik≤w dziel▒cych wsp≤lne z nim dziedzictwo. ªwiat przez niego kreowany urzeka r≤wnie┐ ludzi wyros│ych w innym krΩgu kulturowym, o czym ╢wiadczy miΩdzy innymi recepcja dzie│a w Polsce.


Trylogia Tolkiena jest moralitetem, bohater-sk▒ ba╢ni▒ o walce dobra ze z│em, porz▒dku z si│ami rozk│adu, tocz▒cej siΩ w ╢wiecie w og≤le. Ale to nie wszystko. Saga Tolkiena spe│nia utajon▒ w cz│owieku tΩsknotΩ za ╢wiatem magi-cznym i mitycznym jednocze╢nie, zepchniΩtym w pod╢wiadomo╢µ naszej naukowej wizji rzeczywisto╢ci.

Wed│ug KsiΩgi najazd≤w w pradziejach za-w│adnΩ│y wyspami brytyjskimi plemiona Tuat-ha De Danann, czcz▒ce Bia│▒ BoginiΩ Danu. Przybycie Tuatha De Danann na wyspy brytyj-skie jest datowane na 1500 lat p.n.e. PlemiΩ to w│ada│o mocami magicznymi, ich bohaterowie maj▒ rodow≤d boski, elfy i wr≤┐ki nale┐▒ do ich spo│eczno╢ci.

NastΩpna fala naje╝d╝c≤w, milezyjczycy, przyby│a z Corunny w Hiszpanii i r≤wnie┐ by│a pochodzenia helladyckiego - wed│ug podania: wywodzili siΩ z ma│oazjatyckiego Miletu. Za-chowa│y siΩ r≤┐ne wersje o walkach, jakie Tuat-ha DΩ Danan± toczyli z Milezyjczykami. Ostate-cznie Milezyiczycy zwyciΩ┐yli i osiedli na wyspie.

W sz≤stym wieku przybyli na wyspy Celto-wie. Ale niekt≤rzy uczeni przypuszczaj▒, ┐e Celtowie penetrowali BrytaniΩ ju┐ na pocz▒tku drugiego tysi▒clecia p.n.e. Przyci▒gnΩli znad Dunaju z w│asn▒ tradycj▒ i wierzeniami, kt≤re na│o┐y│y siΩ ,na dawniejsze mity, tworz▒c z nimi amalgamat uwarzony w magicznym kotle Carid-wen ("Czerpa│em moj▒ poezjΩ z kot│a Carid-wen" ╢piewa poeta Taliesin ┐yj▒cy w VI w.).

Nosicielami i stra┐nikami tradycji Celt≤w byli druidowie. Juliusz Cezar w Wojnie galijskiej zapisa│: "Druidowie ucz▒ na pamiΩµ ogromnej ilo╢ci poezji, niekt≤rzy z nich studiuj▒ przez dwadzie╢cia lat... Rozleg│a jest tak┐e ich wiedza o gwiazdach i ich ruchach, o rozmiarze ╢wiata i ziemi, o przyrodzie, jak i o mocy i zakresach dzia│ania nie╢miertelnych bog≤w, kt≤r▒ to wie-dzΩ roztrz▒saj▒ i przekazuj▒ swym adeptom".

DziΩki ustnemu przekazywaniu wiedzy poda-nia i wierzenia przechodzi│y u Celt≤w z pokolenia w pokolenie i utrwalone w wiekach ╢rednich wprowadzaj▒ nas w ╢wiat mit≤w preceltyckich jeszcze.

"Dawno╢µ tej tradycji mo┐na najlepiej wykazaµ na podstawie ╢wiadectw irlandzkich... Te wczesne utwory przechowuj▒ jednak tradycjΩ starsz▒ od wszystkiego, co istnieje w literaturze greckiej czy │aci±skiej, i mog▒ byµ por≤wnywane z poezj▒; jak▒ ukazuj▒ niekt≤re indyjskie inskry-pcje z okresu Gupt≤w" (Myles Dillon. Nora R. Chadwick - Ze ╢wiata Celt≤w).

O dawno╢ci kultury na wyspach brytyjskich ╢wiadczy r≤wnie┐ New Grange Irlandii. New Grange (Brugh na B≤inru) jest ziemn▒ konstruk-cj▒ z wej╢ciem w kamiennym obramieniu. Jest to najstarszy zabytek Epoki Br▒zu w Europie. Pierwotnie kopiec by│ pokryty bia│ymi l╢ni▒cy-mi kamyczkami i otoczony krΩgiem g│az≤w. Nie wiemy, jak by│a wyposa┐ona komora (grobowa?), gdy┐ New Grange zosta│a spl▒drowana przez nordyckich korsarzy. Kim byli budowni-czowie New Grange, mo┐emy snuµ tylko domys│y. Robert Graves przypuszcza, ┐e Tuatha De Danann, czciciele Bia│ej Bogini Danu, stoczyli z pierwotnymi mieszka±cami wyspy, czcz▒cymi bog≤w podziemnych walkΩ o zaw│adniΩcie New Grange, brytyjskiej nekropolia bronionej - w sa-gach - przez Arawna, kr≤la Annwfn, co znaczy dos│ownie "miejsce Bez Dna".

Wed│ug bada± metod▒ radio-karbonow▒ ko-piec powsta│ 2500-3000 lat p.n.e. a zatem jest wsp≤│czesny z egipskimi piramidami. "Por≤w-nuj▒c New Grange z kamiennymi monumenta-mi na wybrze┐u Francji i Wysp Brytyjskich mo┐emy przewidywaµ, ┐e przyjdzie czas, kiedy Irlandia zostanie uznana jako centrum zaginio-nej Cywilizacji najwy┐szej kultury jeszcze bez nazwy, kt≤rej elit▒ byli przez wiele tysiΩcy lat druidowie" (Elizabeth Pepper, John Wilcock: Magical and mythical sites - Europe and the British Isles, przek│ad J. »yli±ska).

W│adza druid≤w nad lud╝mi i ╢wiatem przy-rody by│a natury magicznej, zwi▒zanej z kultem drzew. Siedem by│o drzew ╢wiΩtych, czczonych w Irlandii: brzoza, wierzba, ostrokrzew, lesz-czyna, d▒b, jab│o± i olcha.


Zachowa│ siΩ dziwny poemat pod tytu│em Bitwa Drzew, po walijsku Cad Goddeu. Jaki jest pierwotny sens poematu zapewne nigdy siΩ nie dowiemy, choµ Robert Graves pr≤buje go roz-szyfrowaµ, o czyta│ dalej. W ka┐dym razie dowia-dujemy siΩ, ┐e Drzewa stanΩ│y do walki:

Olchy w pierwszym szeregu
Ruszy│y do ataku
W Wierzba i jesion
Sta│y w drugim szyku
ostrokrzew ciemno zielony
Trwa│ niewzruszony
Uzbrojony w groty
Rani│ d│onie.
Miarowym krokiem D▒b
Niebo i ZiemiΩ zwiera│
Niewzruszony Stra┐nik Drzwi.

(Wed│ug powszechnego u Celt≤w przekonania D▒b zapuszcza│ korzenie w g│▒b ziemi, a koron▒ siΩga│ do nieba. Przyp. J. »yli±ska).

Wrzosowisko nios│o ukojenie
UmΩczonym ludziom.
Wytrzyma│e topole
Du┐o w bitwie ucierpia│y.
Niekt≤re z nich leg│y
Na polu walki
Gdy┐ nieprzyjaciel
Poprzebija│ je okrutnie na wylot.
(R. Graves: White Goddess, przektad J. »yli±ska)

Enty i ┐ony Ent≤w w ba╢ni Tolkiena maj▒ sw≤j rodow≤d w ╢wiecie, w kt≤rym nie by│o wyra╝nego rozgraniczenia miΩdzy Bytami i zr≤┐-nicowania miΩdzy materi▒ o┐ywion▒ i nieo┐y-wion▒. Ludzie nie przyswoili sobie jeszcze Zie-mi na wy│▒czn▒ w│asno╢µ. Dzielili j▒ z innymi mieszka±cami, walczyli i sprzymierzali siΩ z ni-mi. Trolle i kar│y, elfy i wr≤┐ki, orki i gnomy, czarownicy i fantomy, ludzie i demony, magicz-ne przedmioty i podziemne moce, wszystko i wszyscy brali udzia│ w zapasach, jakie toczy│y siΩ w pradziejach o ustanowienie Porz▒dku na Ziemi. By│a to walka przeciw si│om Chaosu, nazwanego przez Tolkiena Krain▒ Mordor. Pre-figuracja tej krainy zosta│a opisana w wizji bogi-ni druid≤w, przepowiadaj▒cej zamkniΩcie bilan-su po morderczej bitwie:

Ujrza│am ╢wiat, kt≤ry mi siΩ nie podoba│
Lato bez kwiat≤w
Krowy bez mleka
Kobiety bez godno╢ci
MΩ┐czyzn bez odwagi
úupy bez kr≤la
Drzewa bez owoc≤w
Morze bez ryb.
Niecne rady starc≤w
Niecne wyroki sΩdzi≤w.
Ka┐dy cz│owiek zostanie zdrajc▒.
Ka┐dy ch│opiec z│odziejem.
Syn wejdzie do │o┐nicy ojca
Ojciec do │o┐nicy syna.
Ka┐dy bΩdzie ojczymem swego brata.
Niegodny czas:
Syn zdradzi swego ojca
C≤rka zdradzi swoj▒ matkΩ
(Marianne Monestier: Les Societes Secretes Feminines, Revue Celtique Xll. Przek│ad J. »yli±ska)

Doko│a walki z Krain▒ Mordor, kt≤ra w ja-kim╢ momencie opanowa│a czΩ╢µ Ziemi, J.R. Tolkien osnu│ swoj▒ trylogiΩ The Lord of the Rings. WyprawΩ przeciw w│adcy Pier╢cieni prowadzi│ Gandalf Szary, personifikacja m▒dro╢ci i mocy druid≤w. Wraz z nim ci▒gn▒ na wyprawΩ ludzie i elfy, kar│y i hobbity. W rzeczy samej g│≤wni bohaterowie sagi.

Hobbity s▒ kreacj▒ Tolkiena. Nie stanowi▒ jednak wytworu fantazji, lecz sublimacjΩ mitu.

Okolica Sligo jest usiana dolmenami, grobla-mi, kopcami, kt≤re legenda kojarzy nie z grobowcami, tylko z mieszkaniem elf≤w. W pobli┐u tych kopc≤w znaleziono malutkie staro╢wieckie fajeczki, wed│ug podania nale┐▒ce do specjalnego gatunku elf≤w zwanych cluricaine. S▒ to ma│e ludziki przyjazne i niestrachliwe zamieszkuj▒ce podziemne norki. Niekiedy mo┐na je spotkaµ w bia│y dzie±. Pojawiaj▒ siΩ jako mali starzy cz│owieczkowie w staromodnych p│aszczykach koloru zielonego groszku, w pantoflach z du┐ymi metalowymi klamrami, wysokich ka-peluszach wed│ug francuskiej mody i µmi▒ fajeczki.

Na to, ┐eby ╢miertelnik m≤g│ dostrzec elfy, musi jednak byµ obdarzony drugim widzeniem. Zachowa│a siΩ recepta, jak przyrz▒dziµ cudown▒ ma╢µ, daj▒c▒ cz│owiekowi ow▒ zdolno╢µ.

"We╝ p≤│ kwarty soku z iwy, wlej do szklane-go naczynia, wymytego wod▒ r≤┐an▒ i wod▒ z nagietk▒, dodaj dzikiego tymianku, zebranego na zboczu pag≤rka elf≤w, i wi▒zkΩ m│odej leszczyny. Przez trzy dni niechaj wszystko siΩ ustoi na s│o±cu. Po trzech dniach rano i wieczorem smaruj t▒ mieszank▒ powieki".

Zio│a s│u┐▒ nie tylko do przyrz▒dzania lek≤w, cudownych wywar≤w i ma╢ci. Z magicznych zi≤│ Gwydion przy pomocy Matha uwi│ Bloddeuwedd i da│ j▒ za ┐onΩ swemu siostrze±cowi Lleu. W ten spos≤b obszed│ zaklΩcie, ┐e Lleu nie po╢lubi istoty z rasy ludzkiej. PodstΩp nie wyszed│ jednak nikomu na dobre. Bloddeuwedd wesp≤│ z kochankiem zgotowa│a mΩ┐owi zgubΩ, a sama zosta│a za karΩ zamieniona w sowΩ. Lecz w ╢wiadomo╢ci zbiorowej Bloddeuwedd trwa w niezmienionej postaci jako wr≤┐ka, ta kt≤ra obdarza wybra±ca mi│o╢ci▒, choµ nie na zawsze. "La Belle Dame sans Mercie". Taliesin w│o┐y│ w usta Bloddeuwedd wyznanie:

Ni od ojca ni od matki
WziΩ│am krew i cia│o
Gwydion, najpierwszy z mag≤w Bryt≤w
Wyczarowa│ mnie z dziewiΩciu kwiat≤w.
Z dziewiΩciu p▒k≤w r≤┐norodnych zi≤│.
Z pierwiosnka skalnego
Z szczodrzewicy, tawu│y, chwastu pszenicy
Razem uwitych.
Z fasoli, co w swoim cieniu
Chowa wszak widm.
Z Ziemi, z ziemskiego nasienia,
Z kwiecia olszyny
DΩbu, tarniny i leszczyny.
DziewiΩµ mocy dziewiΩciu kwiat≤w
DziewiΩµ mocy we mnie zwi▒za│
DziewiΩµ p▒k≤w zi≤│ i drew.
D│ugie i bule s▒ moje pa│ce
Jak dziewi▒ta fala morza.
(R. Graves: White Goddess. Przek│ad J. »yli±ska)

Wr≤┐ka jest postaci▒ dwuznaczn▒. Przewa┐nie pomaga ludziom. Ale nie mo┐emy jej byµ pewni. BΩd▒c sam▒ Natur▒ nie jest ani dobra, ani z│a. Wprawdzie Galadriel w The Lord of the Rings reprezentuje najwy┐sz▒ harmoniΩ, samo piΩkno i dobro, lecz Tolkien sygnalizuje, i┐ otaµza j▒ aula nieufno╢ci: "A wiΩc w Z│otym Lesie naprawdΩ ┐yje pani, o kt≤rej baj▒ stare legendy. Jak s│ysza│em, ma│o kto wymyka siΩ z jej side│", m≤wi rycerz Eomir. A w innym miejscu Faramir: "Musi byµ niebezpiecznie piΩkna".

Wr≤┐ka jest bez wieku. Nie wiadomo, czy wystΩpuje zawsze jedna i ta sama, czy za ka┐dym razem inna. Etain, w sadze o Midirze, jest postaci▒ graniczn▒ miΩdzy wr≤┐k▒ a kobiet▒ w og≤le. Etain jawi siΩ kolejno w trzech pokoleniach, zawsze m│oda i piΩkna, o tym samym imieniu, za ka┐dym razem maj▒c u boku innego mΩ┐czyznΩ. Najpierw jest ┐on▒ boga Midira, w│adcy Kurhan≤w, nastΩpnie Eochaida, kr≤la Tary, potem wystΩpuje raz jeszcze jako jej c≤rka.

Opis urody Etain w trzecim wcieleniu znajduje siΩ w jednej z sag:

"Ujrza│ kobietΩ u studni, a mia│a ona srebrny grzebie± inkrustowany z│otem. My│a siΩ w srebrnej miednicy, kt≤r▒ zdobi│y cztery ptaki ze z│ota i ma│e rubiny b│yszcz▒ce... Dwa z│ociste warkocze okala│y jej g│owΩ, poczw≤rnie splecione... Rozplata│a w│osy, ┐eby je umyµ, a przy tym ramiona jej wy│oni│y siΩ z sukni. By│a najurodziwsz▒, najbardziej urocz▒, najpiΩkniejsz▒ ze wszystkich kobiet, jakie siΩ kiedykolwiek na ╢wiecie ukaza│y oczom mΩ┐≤w. My╢leli, ┐e jest jedn▒ z wr≤┐ek" (Ze ╢wiata Celt≤w).

Jeden z bohater≤w sag, Bran, zostaje uwie-dziony przez wr≤┐kΩ do "Krainy Kobiet", Za╢wiata, gdzie przebywa│ wiele lat i gdzie rok mija│ szybko jak jeden dzie±. Za╢wiat le┐a│ w╢r≤d Zachodniego Morza i nosi│ r≤┐ne miana "Kraj »ywych", "Rozkoszna R≤wnina", "Kraj Obietnicy".

W Przygodzie Leogaire'a Za╢wiat jest uto┐samiony z czarodziejskim kopcem, gdzie schronili siΩ Tuatha de Danann pokonani przez Milezyjczyk≤w.

W czasach mitycznych walki o zaw│adniΩcie kr≤lestwem toczy│y siΩ na r≤┐ne sposoby. Niekiedy o zwyciΩstwie rozstrzyga│o odkrycie imienia nieprzyjaciela, pilnie strze┐one przed obcym. Gwydion zwyciΩ┐y│ Brana dziΩki temu, ┐e odgad│ jego imiΩ po ga│▒zce jak▒ Bran trzyma│ w rΩku, czy mia│ namalowan▒ na tarczy. Opowiada o tym Taliesin:

Niezawodnie niesie mnie m≤j rumak, popΩdzany w│≤czni▒. P▒ki olszyny s▒ na twojej tarczy.
Bran jest imiΩ twoje. Bran, o l╢ni▒cych ga│▒zkach.
(Robert Graves: White Goddess. Przek│ad J. »yli±ska)

Kluczem do imienia by│y Drzewa. Najstarszy alfabet irlandzki, Ogam, by│ u│o┐ony wed│ug inicja│≤w Drzew:

Wed│ug Roberta Gravesa Gwydion odgad│ imiΩ Brana, poniewa┐ wiedzia│, ┐e Fearn - olcha - jest jednoznaczne z mianem Bran. Bitwa Drzew - Cad Goddeu - toczy│a siΩ o poznanie alfabetu Drzew - a tym samym pozbawienia go magicznej mocy.

W odr≤┐nieniu od ba╢ni ludowych, gdzie dzia│aj▒ bezimienni bohaterowie - kr≤l, z│a ma-cocha, m│ynarz, czarownica, rycerz, wr≤┐ka, sierotka (archetypy), w sagach wystΩpuj▒ posta-cie, kt≤re dziΩki imionom ┐yj▒ jako osoby.

... Morrigan, zagrzewaj▒ca do walki z Fomoiri. ... Balor, kr≤l wysp. ... Merlin, bard kr≤la Gwenddolen; Gwri i Peredur (p≤╝niejszy Parzifal); imiona jak wyjΩte z sagi Tolkiena.

Nieko±cz▒ce siΩ walki z KsiΩgi Najazd≤w, boje toczone przez armie, zmagania w│adc≤w Kurhan≤w z "Przybyszami zza Morza", wyprawy do Kopca Umar│ych, sk▒d bohater wraca odm│odzony, ca│y ten ╢wiat zaginiony stanowi pokusΩ, a┐eby przywr≤ciµ mu dawny blask, wskrzesiµ minione kr≤lestwa, odtworzyµ wymar│e dynastie, odczytaµ kroniki pisane nieznanym alfabetem...

Z element≤w zachowanych w substancji jΩzyka, z wyobra┐e± o ╢wiecie, gdzie wiΩcej by│o obszar≤w nieznanych ni┐ przyswojonych, gdzie ska│y, puszcze, kurhany i morza wytycza│y granice, poza kt≤rymi rozci▒ga│ siΩ Za╢wiat, Tolkien zbudowa│ przestrze± z w│asn▒ histori▒, geografi▒ i chronologi▒, w kt≤rej toczy siΩ akcja jego sagi.

ªwiat kreowany w The Lord of the Rings jest fantastyczny i swojski jednocze╢nie, gdy┐ Tolkien czerpie inspiracjΩ z samego ╝r≤d│a - mam ochotΩ powiedzieµ z magicznego kot│a Caridwen.

W spos≤b mistrzowski wtapia autentyczne wersy poezji staroangielskiej w pie╢ni swoich bohater≤w.

Stary poemat w Exeter Book spisany w roku 1071 rozpoczyna siΩ wierszem:

Where is the horse and the rider
Where is the giver of gold?

W ba╢ni Tolkiena Aragorn recytuje:

Where is now the horse and the rider
Where is the horn that was blowing?

Zar≤wno staroangielski poemat, jak parafraza Tolkiena m≤wi▒ o ostatecznym przemijaniu wszystkiego.

And man and kinsfolk pass
and nothing and none may stay
and all this earth shall
be empty and void one day

Aragorn ko±czy podobnie:

What shall gather the smoke of the dead wood burning
or behold the flowing years from the sea returning?

Dla czytelnika z krΩgu kultury anglosaskiej te odwo│ania do rodzimej poezji wzbudzaj▒ nostalgiΩ i poczucie identyczno╢ci ze ╢wiatem zaginionym, kt≤rego czuje siΩ spadkobierc▒.

Zar≤wno Sen nocy letniej, jak The Lord of the Rings mog│y powstaµ tylko w krΩgu, gdzie staro┐ytne kurhany, pismo Ogam i Elfland ┐│obi│y przez wieki ca│e ╢lady w pamiΩci zbiorowej. Lecz rado╢µ, jak▒ daje obcowanie z tymi dzie│ami, wykracza poza granice kulturowe i podobnie jak muzyka otwiera przed nami nowe horyzonty.

Jadwiga »yli±ska

ªwiat zaginiony. "Tw≤rczo╢µ" 1986, nr 6; Jadwiga »yli±ska