Krzysztof Lipka

Tolkien dla doros│ych

Ostatnio pojawi│o siΩ w naszych ksiΩgarniach kilka pozycji przybli┐aj▒cych odbiorcom sylwetkΩ J.R.R. Tolkiena. Z regu│y by│y to ksi▒┐ki o charakterze przedmiotowym, np. biografia Micha│a B│a┐ejewskiego "Powiernik pie╢ni", czy "Przewodnik encyklopedyczny" J.E.A. Tylera. I oto nak│adem Iskier ukaza│a siΩ pozycja opatrzona intryguj▒cym tytu│em "Tolkien dzieciom". Nie jest to jednak przek│ad "The Father Christmas Letters" - gwiazdkowych list≤w "od ªwiΩtego Miko│aja" do dzieci profesora. Pod has│em "Tolkien dzieciom" kryj▒ siΩ dwa znane utwory: "Rudy D┐il i jego pies" oraz "Kowal z Podlesia WiΩkszego". Dodano do nich "na przyczepkΩ" rzecz w Polsce nie publikowan▒: "Przygody Toma Bombadila".

Bombadila znaj▒ wszyscy. Dziwak, weso│ek, ╢wiszczypa│a - jednych bawi, innych denerwuje. Zachowuje siΩ, jakby brak mu by│o pi▒tej klepki, a jednocze╢nie z jego s│≤w przemawia g│Ωboka m▒dro╢µ. W ╢wiecie ªr≤dziemia sprawia wra┐enie "z innej bajki". Postaµ bardzo trudna do zidentyfikowania, niejednoznaczna. Dlaczego wiΩc uznano go za bohatera "dzieciΩcego"? PojΩcia nie mam. Najwidoczniej namno┐y│o siΩ dzieci nad wiek rozwiniΩtych.

Tytu│ jest myl▒cy. "Przygody..." bowiem to zbi≤r szesnastu wierszy Tolkiena pomy╢lany jako dodatek do "przek│adu" Czerwonej KsiΩgi Marchii Zachodniej. Bombadil siΩ zaledwie w dw≤ch pierwszych utworach (w utworze si≤dmym wystΩpuje jeszcze postaµ o imieniu Tom). WiΩkszo╢µ wierszy to tradycyjne hobbickie rymowanki przekazywane z pokolenia na pokolenie. W przedmowie do zbioru powiedziane jest, ┐e "autorami" kilku z nich s▒ (lub mog▒ byµ) Bilbo, Frodo i Sam Gamgee. Wp│ywa to oczywi╢cie na styl i kszta│t utwor≤w.

Wiersze sygnowane inicja│ami Sama nale┐▒ do cyklu zabawnych opowiastek opisuj▒cych bestiarium ªr≤dziemia ("Troll", "Perry Winle", "Olifant"). Natomiast w lirykach przypisywanych Bagginsom mo┐na zauwa┐yµ spore wp│ywy poezji elf≤w. Przewa┐aj▒ tu motywy refleksyjne odwo│uj▒ce siΩ w znacznej mierze do odej╢cia za Morze. Przedostatni utw≤r w zbi≤rku, zatytu│owany "Morski dzwon" (z podtytu│em "Sen Froda"), jest na tyle dziwny i niepokoj▒cy, ┐e zachodzi podejrzenie, i┐ jego "autorem" jest jaki╢ anonimowy elf.

Kilka wierszy z "Przyg≤d Toma Bombadila" znalaz│o siΩ wcze╢niej we "W│adcy Pier╢cieni" (m.in. "Olifant", "Cz│owiek z ksiΩ┐yca I"), dziΩki czemu czytelnicy maj▒ teraz okazjΩ por≤wnaµ znakomity przek│ad Marii Skibniewskiej z mniej znakomitym t│umaczeniem Agnieszki Kreczmar. Jest ono przede wszystkim bardzo nier≤wne. Pani Kreczmar wspina siΩ na wy┐yny talentu, np. w wierszu "Kot" (swij▒ drog▒ zupe│nie niefantastycznym), po czym fatalnie kiksuje (zak│ucenia rytmiczne prawie w ka┐dym utworze!).

IrytacjΩ budzi te┐ fakt, ┐e t│umaczka nie zada│a sobie trudu, aby zajrzeµ do "Przewodnika..." Tylera, gdzie zosta│y om≤wione wszystkie liryki ze zbiorku Tolkiena. Ka┐dy tytu│ zosta│ tam spolszczony, i to w wiΩkszo╢ci przypadk≤w inaczej ni┐ w wykonaniu pani Kreczmar. Powoduje to nielichy zamΩt informacyjny, bo np. "Perry Winkle" w "Przewodniku..." opisany jest jako "Perry Zmru┐-Oko", a "»ujpaszcze" (tytu│ wiersza i nazwa bestii) u Tylera wystΩpuj▒ jako "P│akuny". Pomijam milczeniem pozosta│e nie mniej ra┐▒ce rozbie┐no╢ci. Agnieszka Kreczmar w prywatnej dedykacji dziΩkuje swoim bratankom, przwodnikom po ╢wiecie Tolkiena. Wygl▒da nato, ┐e w roli przewodnik≤w bratankowie nie spisali siΩ najlepiej.

Po lekturze "Przyg≤d Toma Bombadila" przysz│o mi na my╢l pytanie: kt≤┐ to w wydawnictwie Iskry wykoncypowa│, aby kapitalny zbi≤r dojrza│ych liryk≤w opatrzyµ has│em "Tolkien dzieciom"?! Co sprawi│o, ┐e "Przygody..." sprofanowano wydawniczo prawie pod ka┐dym wzglΩdem (koszmarna plastycznie ok│adka)? Odpowied╝ brzmi: czysty pragmatyzm. Wiadomo, ┐e na Tolkiena popyt bΩdzie zawsze, choµby drukowano go na powielaczu.

Krzysztof Lipka

Tolkien dla doros│ych. "Nowa Fantastyka" 1994, nr 9; Krzysztof Lipka