Krzysztof Soko│owski

Jack

Jack - tak nazywali go przyjaciele: Owen Barfield, Charlse Williams, John Ronald Reuel Tolkien. Pod tym imieniem by│ znany w ca│ym angielskim ╢rodowisku akademickim. Studiuj▒c na uniwersytecie oksfordzkim (kt≤rego p≤╝niej zosta│ wyk│adowc▒) w latach 1917-1923, uko±czy│ z najwy┐szym odznaczeniem (First Class) a┐ trzy specjalno╢ci, mimo udzia│u w I wojnie ╢wiatowej (by│ ranny pod Arras). W 1954 r. wybrano go profesorem na uniwersytecie w Cambridge. Odszed│ na emeryturΩ w 1963 r. Zmar│ 22 listopada 1963 r., maj▒c 64 lata.

Jego b│yskotliw▒ karierΩ naukow▒ uzupe│ni│a druga lista publikacji: od prac po╢wiΩconych poezji ╢redniowiecznej ("Allegory of Love: A Study of Medieval Tradition", 1936), przez studia nad Miltonem ("A Preface to Paradise Lost", 1942), do tekst≤w krytycznych dotycz▒cych wsp≤│czesnej literatury angielskiej.

Ju┐ to wystarczy│oby do zapewnienia C. S. Lewisowi poczesnego miejsca w panteonie wsp≤│czesnych uczonych-humanist≤w. Lecz to nie teksty naukowe i krytyczne sta│y siΩ podstaw▒ jego popularno╢ci. Jack znany by│ za ┐ycia przede wszystkim jako pisarz religijny, jako apologeta chrze╢cija±stwa. Ksi▒┐ki takie jak "The Pilgrim Regress: An Alegorical Apology for Christianity, Reason and Romanticism" (1933), a przede wszystkim znakomite "The Screwtape Letters" (1942) s▒ tym w jego dorobku, czym by│y dla Tolkiena "Hobbit' i "W│adca Pier╢cieni" - fundamentem s│awy. Pozostaj▒ do dzi╢ dnia najpopularniejszymi z jego utwor≤w.

Wymienianie │▒cznie nazwisk Tolkiena i Lewisa nie jest ani b│Ωdem, ani przypadkiem. Poznali siΩ w 1926 r. jako m│odzi wyk│adowcy na Oksfordzie, wsp≤lnie zaplanowali i dokonali reformy programu studi≤w na wydziale anglistyki (English Faculty), brali czynny udzia│ w intrygach, w kt≤re obfitowa│o akademickie ┐ycie. Przy tej okazji Tolkien otrzyma│, zreszt▒ od Jacka, przydomek "Lord of the Strings" (przez analogiΩ do tytu│u "W│adcy Pier╢cieni" - "Lord of the Rings") - "mistrz sznurk≤w", za kt≤re umia│ poci▒gaµ wystarczaj▒co zrΩcznie, by uzyskaµ po┐▒dane efekty. Tolkien wprowadzi│ Lewisa w dzia│alno╢µ naukowa-dyskusyjno-literackiej grupy Coalbiters, polegaj▒c▒ na czytaniu, t│umaczeniu i komentowaniu fascynuj▒cej ich obu literatury staronorweskiej, przede wszystkim Volsungasaga i Edd. Obaj uczestniczyli w dyskusjach grupy literackiej "The Inklings", kt≤ra dziΩki nim w│a╢nie sta│a siΩ stawna w historii literatury angielskiej. Powodzenie "W│adcy Pier╢cieni" byto oparte na solidnym fundamencie krytyk Lewisa, kt≤ry praktycznie wprowadzi│ tΩ ksi▒┐kΩ na rynek. Pozostaje zagadk▒, jak przy takim dorobku, wzbogaconym jeszcze o pozycje fantastyczno-naukowe (bardziej zreszt▒ fantastyczne ni┐ naukowo-techniczne) i literaturΩ uchodz▒c▒ (niezbyt s│usznie) za dzieciΩc▒, mo┐e on pozostawaµ w Polsce nieznany.

Kilkakrotnie pojawi│a siΩ szansa, by zmieniµ tΩ nieweso│▒ sytuacjΩ. Kilka ksi▒┐ek Lewisa ukaza│o siΩ u nas i zniknΩ│o bez wiΩkszego rozg│osu. Ten sam los grozi teraz dw≤m czΩ╢ciom siedmioodcinkowego cycyklu znanego jako "Kroniki Narnii" ("Lew, czarownica i stara szafa" oraz "Ksi▒┐Ω Kaspian"), opublikowanym przez PAX. By│oby to szczeg≤lnie przykre nieporozumienie, cykl ten bowiem jest niezwykle interesuj▒cy i wbrew pozorom, wcale nie │atwy w lekturze.

Wed│ug ╢wiadectwa samego autora, bezpo╢rednim bod╝cem do napisania "Lwa, czarownicy i starej szafy" by│a seria nawiedzaj▒cych go nocnych koszmar≤w, w kt≤rych g│≤wn▒ rolΩ gra│ wielki lew. W opowie╢µ tΩ mo┐na wierzyµ lub nie, byµ mo┐e koszmary senne wywo│a│a lektura powie╢ci trzeciego spo╢r≤d s│ynnych Inklings≤w, Charlesa Williamsa "The Place of the Lion" (Miejsce Lwa). Opisuje ona perturbacje zwi▒zane z pojawieniem siΩ na Ziemi plato±skich archetyp≤w , miΩdzy innymi archetypu potΩ┐nego Iwa. Ksi▒┐ka ta wywar│a na Lewisie ogromne wra┐enie, zaprzyja╝ni│ siΩ z jej autorem, kt≤remu - zgadnie ze swym zwyczajem - kilkakrotnie p≤╝niej pomaga│, m.in. ofiarowuj▒c mu miejsce w╢r≤d Inlings≤w i umo┐liwiaj▒c prowadzenie wyk│ad≤w w Oksfordzie w czasie II wojny ╢wiatowej.

W ten spos≤b mo┐na okre╢liµ bezpo╢rednie bod╝ce dzia│aj▒ce na niezwykle ruchliw▒, choµ r≤wnie "chaotyczn▒" wyobra╝niΩ Lewisa. Najwa┐niejsza jednak wydaje siΩ oryginalna idea, przy╢wiecaj▒ca Jackowi podczas pisania ca│o╢ci "Kronik". S▒ one pr≤b▒ odpowiedzi na pytanie: jak mo┐e wygl▒daµ religia chrze╢cija±ska w innym ni┐ nasz, ba╢niowym ╢wiecie? Pr≤b▒ niezwykle interesuj▒c▒, podjΩt▒ w kreacji i opisie historii tego ╢wiata, od jego stworzenia poprzez "S▒d Ostateczny". Jednak wyra╝nie chrze╢cija±ski rodow≤d tego cyklu rzuca siΩ w oczy dopiero po przeczytaniu ca│o╢ci. Trudno w og≤le nazwaµ go apologi▒, nawet "apologi▒ dzieciΩc▒". Bowiem, wbrew powszechnemu przekonaniu, nie tylko dzieci s▒ jego adresatami. "Kroniki Narnii" nie tr▒c▒ katechizmem, nie maj▒ w sobie nic z dewocji. Przy ca│ym swym dyskretnym (mo┐e z wyj▒tkiem "Ostatniej bitwy") dydaktyzmie nie tylko ucz▒, lecz i bawi▒. Z pewno╢ci▒ mog▒ byµ doskona│▒ lektur▒ tak┐e dla ateist≤w. "Czytaj▒ siΩ" znacznie lepiej, ni┐ wy┐ej od nich ceniona "trylogia Ransomowska" (opis kosmicznych przyg≤d filologa Ransoma), z kt≤rej "Perelandra" wydana zosta│a w jΩzyku polskim w 1971 r. Wydaje mi siΩ, ┐e nie ma przesady w twierdzeniu krytyk≤w g│osz▒cych, ┐e "Kroniki Narnii" jako ca│o╢µ s▒ por≤wnywalne z "Hobbitem" (a mo┐e nawet. "W│adc▒ Pier╢cieni") Tolkiena.

On sam jednak zdecydowanie "Kronik" nie lubi│. úatwo jest zrozumieµ przyczyny tej niechΩci. Wynika│a ona g│≤wnie z diametralnej r≤┐nicy pomiΩdzy technikami pisarskimi obu autor≤w. Tolkien nie umia│ poprawiaµ w│asnych tekst≤w. Przyjaciele z krΩgu Inklings≤w szybko zorientowali siΩ, ┐e zazwyczaj nie uwzglΩdnia on ich krytyk, a je╢li ju┐ na nie reaguje, pisze ca│▒ partiΩ tekstu od nowa. Lewis postΩpowa│ odwrotnie. Pisa│ bardzo szybko, na og≤│ nie zagl▒da│ do tekstu przed odes│aniem go wydawcy, zmiany wprowadza│ niechΩtnie, bardzo rzadko, z regu│y tylko w p≤╝niejszych wydaniach. Efektem tego typu zabieg≤w jest swego rodzaju niechlujstwo wyobra╝ni" widoczne w pierwszych czΩ╢ciach "Kronik" (w│a╢nie we "Lwie..." i "KsiΩciu Kaspianie"), ca│kowita heterogeniczno╢µ element≤w sk│adowych mitologii. Oczywi╢cie zniechΩca│o to da lektury pedantycznego, do przesady dok│adnego Tolkiena i spowodowa│o, ┐e po przeczytaniu "Lwa, czarownicy i starej szafy" odmawia│ dalszej lektury cyklu.

Sp≤r o warto╢µ "Kronik Narnii" zachwia│ przyja╝ni▒ Tolkiena i Lewisa. Ich autor nie m≤g│ jednak zignorowaµ kompetentnej krytyki o niepodwa┐alnej s│uszno╢ci. Potraktowa│ wiΩc pierwsze ksi▒┐ki w spos≤b analogiczny do tego, w jaki wykorzystywa│ Tolkien "Silmarilliona" przy pisaniu "W│adcy Pier╢cieni": jako swego rodzaju "podstawΩ do budowy mitologii". Korzystaj▒c z tego fundamentu przemiesza│ cykl, dopisuj▒c do Narnii akt kreacji (nawiasem m≤wi▒c bardzo podobny do stworzenia ╢wiata w "Silmarillionie"). Pojawili siΩ przodkowie niekt≤rych zamieszkuj▒cych j▒ ras (miΩdzy innymi dumnych centuar≤w). Do pewnego stopnia zatarta zosta│a ra┐▒ca do tej pory r≤┐nica miΩdzy ba╢niow▒ krain▒ m≤wi▒cych zwierz▒t a ╢wiatem ludzi, z kt≤rych pochodz▒ jej w│adcy. Ca│o╢µ "Kronik" sta│a siΩ w ten spos≤b znacznie bardziej sp≤jna, znacznie lepsza i ciekawsza i od pewnego czasu wszΩdzie wydaje siΩ je w kolejno╢ci lektury.

WszΩdzie, ale nie w Polsce. PAX, maj▒cy ju┐ nieco dwuznaczne zas│ugi w publikacji fantastyki naukowej (wyda│ miΩdzy innymi s│ynne "Spotkanie z Ram▒" A.C. Clarke'a w najgorszym z mo┐liwych t│umaczeniu) i Lewisa (wspomniana "Perelandra" jest ╢rodkow▒ czΩ╢ci▒ trylogii opowiadaj▒cej o podr≤┐ach Ransoma) zdecydowa│ siΩ mimo wszystko zachowaµ kolejno╢µ publikacji z pierwszego wydania. Mniejsza o to, ┐e jest to sprzeczne z najprostsz▒ logik▒ "Kronik" (trafiamy do Narnii nim zosta│a stworzona) - gorzej, ┐e czytamy ksi▒┐ki w kolejno╢ci od najgorszych do najlepszych! ReakcjΩ czytelnik≤w │atwo byto przewidzieµ: "Ksi▒┐Ω Kaspian" dzi╢ jeszcze zalega ksiΩgarnie i ma szanse "awansowaµ" do roli kolejnej "ceg│y". Lada chwila pojawi siΩ jako nagroda pocieszenia na loterii! Niewyobra┐alne? A jednak siΩ zdarzy│o.

Pozostaje tylko liczyµ ma niezwyk│y instynkt czytelnik≤w, kt≤rzy siΩgn▒ do obu ksi▒┐ek Lewisa. Tym, kt≤rzy do tej pory nie dali siΩ zniechΩciµ podajΩ w │ a ╢ c i w ▒ kolejno╢µ "Kronik Narnii": "Siostrzeniec czarodzieja", "Lew, czarownica i stara szafa", "Ko± i jego ch│opiec", "Ksi▒┐Ω Kaspian", "Podr≤┐ WΩdrowca do Switu", "Srebrne Krzes│o" i "Ostatnia Bitwa". Teraz tylko trzeba bΩdzie poczekaµ parΩ lat, skompletowaµ ca│o╢µ cyklu i... Przyjemnej lektury!

Krzysztof Soko│owski

Jack. "Fantastyka" 1986, nr 4; Krzysztof Soko│owski