Marek Gumkowski

Przybywajcie do ªr≤dziemia!

Wiadomo╢µ, ┐e w zorganizowanym ostatnio plebiscycie 25 tysiΩcy brytyjskich czytelnik≤w uzna│o powie╢µ J.R.R Tolkiena "W│adca Pier╢cieni" za ksi▒┐kΩ XX stulecia, mog│a byµ zaskoczeniem tylko dla tych, kt≤rzy nie zetknΩli siΩ dotychczas z fenomenem jej niezwyk│ej popularno╢ci. Dla rozsianych po ca│ym ╢wiecie entuzjast≤w tw≤rczo╢ci Tolkiena wyniki sonda┐u stanowi│y jedynie potwierdzenie oczywistej prawdy, ┐e ba╢niowa opowie╢µ o heroicznej misji Froda Bagginsa, hobbita z Shire'u, oraz, o wielkiej Wojnie o Pier╢cie±, kt≤r▒ stoczono z Sauronem, W│adc▒ Ciemno╢ci, w schy│ku Trzeciej Ery ╢wiata - jest najwiΩkszym dzie│em ca│ej nowo┐ytnej literatury.

Ksi▒┐ka, kt≤ra pojawia siΩ we w│a╢ciwym miejscu i w odpowiednim czasie, bezb│Ωdnie trafiaj▒c w gusty czytelnik≤w, staje siΩ bestsellerem. "W│adca Pier╢cieni" niew▒tpliwie bestsellerem, ale jednocze╢nie czym╢ wiΩcej. Liczba sprzedanych dotychczas egzemplarzy jest rzeczywi╢cie imponuj▒ca. W 1991 r. obliczano j▒ na 15 milion≤w, w tym znaczna czΩ╢µ przypada│a na edycje w 26 jΩzykach, na jakie powie╢µ prze│o┐ono. Obecnie, po kolejnych wydaniach i nowych t│umaczeniach (ostatnio m.in. na katalo±ski, portugalski i litewski) │▒czny nak│ad osi▒gn▒│ prawdopodobnie 20 milion≤w wolumin≤w. Co jednak najwa┐niejsze, czterdzie╢ci dwa lata, kt≤re up│ynΩ│y od ukazania siΩ pierwszego tomu "W│adcy Pier╢cieni", nie zatar│y piΩtna oryginalno╢ci, kt≤rym ten utw≤r zawsze poci▒ga│ jednych, a odstrasza│ innych.

"Nowy Hobbit"

Oksfordzki profesor filologii, specjalizuj▒cy siΩ w jΩzyku i literaturze staroangielskiej, John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973), opublikowa│ w 1937 r. ksi▒┐kΩ dla dzieci zatytu│owan▒ "Hobbit, czyli tam i z powrotem", kt≤ra zyska│a wielkie powodzenie u brytyjskich, a p≤╝niej tak┐e ameryka±skich czytelnik≤w. Wszystkich zachwyci│a zw│aszcza postaµ g│≤wnego bohatera, Bilba Bagginsa, przedstawiciela wymy╢lonego przez autora plemienie Hobbit≤w - mniejszych od ludzi istot o poro╢niΩtych gΩstym w│osem stopach i niezwykle sympatycznym usposobieniu. "Hobbit" zrodzi│ siΩ z historyjek, opowiadanym przez Tolkiena jego ma│ym synom, spisanych nastΩpnie przez autora bez my╢li o druku. Kiedy jednak ksi▒┐eczka trafi│a do wydawnictwa i odnios│a sukces, nale┐a│o go wykorzystaµ, tworz▒c kontynuacjΩ. Tolkien zasiad│ wiΩc do pisania "Nowego Hobbita", jak roboczo, w korespondencji z wydawc▒, okre╢la│ planowan▒ powie╢µ. Mia│a siΩ ona opieraµ na identycznym pomy╢le (wyprawy g│≤wnego bohatera po skarby) i byµ utrzymana w podobnie lekkiej, ┐artobliwej tonacji. Sta│o siΩ jednak co╢ osobliwego. Fabu│a powie╢ci zaczΩ│a siΩ wik│aµ i komplikowaµ; niekt≤re zwroty akcji by│y kompletnym zaskoczeniem dla samego autora. Tolkien zda│ sobie sprawΩ, ┐e do utworu w coraz wiΩkszym stopniu przenikaj▒ elementy tworzonej przez niego od wielu lat (w postaci epickich narracji wierszem i proz▒) ba╢niowej, lecz powa┐nej mitologii, czΩ╢ciowo wzorowanej na mitach lud≤w Europy P≤│nocnej. Podstawowy trzon owego legendarium dotyczy│ dziej≤w wielkiego kontynentu z pierwszych epok istnienia naszego ╢wiata, ªr≤dziemia (odpowiednika "Midgardu" z nordyckich mit≤w), oraz zamieszkuj▒cych go plemion: elf≤w, krasnolud≤w i ludzi. Elfom przypisa│ Tolkien umiejΩtno╢µ pos│ugiwania siΩ je┐ykami, z kt≤rych najwa┐niejszymi by│y quenya i sindarin.

Ca│y ten mitologiczny ╢wiat, z jego licz▒c▒ kilka tysiΩcy lat histori▒ oraz na p≤│legendarn▒ prehistori▒, z jego geografi▒, flor▒ i faun▒, z zasiedlaj▒cymi go ludami i plemionami, z rozbudowanymi jΩzykami wreszcie - sta│ siΩ teraz swego rodzaju tematycznym i problemowym zapleczem tworzonego dzie│a. Opowie╢µ zyska│ dziΩki temu szerokie, zr≤┐nicowane t│o i znaczeniow▒ g│ΩbiΩ, ale dopasowanie jej szczeg≤│≤w do wcze╢niejszej wizji (kt≤ra np. nie przewidywa│a istnienia hobbit≤w) okaza│o siΩ skomplikowane i czasoch│onne. Prace nad "W│adc▒ Pier╢cieni", jak ostatecznie brzmia│ tytu│ utworu, trwa│a z niewielkimi przerwami dwana╢cie lat, a cztery nastΩpne up│ynΩ│y, nim ksi▒┐ka zaczΩ│a ukazywaµ siΩ drukiem. Przera┐ony jej rozmiarami (oko│o 3300 stron maszynopisu tekstu g│≤wnego) wydawca wym≤g│ na autorze podzia│ na trzy opatrzone osobnymi tytu│ami tomy.

Powie╢µ wprawi│a krytykΩ w zak│opotanie. Choµ na og≤│ j▒ chwalono, zdarza│y siΩ te┐ opinie zdecydowanie negatywne, jak s▒d znanego ameryka±skiego krytyka Edmunda Wilsona. Uzna│ on "W│adcΩ Pier╢cieni" za utw≤r przeznaczony dla dzieci, kt≤ry "wymkn▒│ siΩ spod kontroli". Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem by│a jednak interpretacyjna bezradno╢µ wielu recenzent≤w, kt≤rzy, pragn▒c jako╢ usytuowaµ powie╢µ we wsp≤│czesnym kontek╢cie, odczytywali j▒ jako alegoriΩ b▒d╝ wrΩcz aluzjΩ historyczno-polityczn▒. Mordor, kr≤lestwo Saurona, oraz pa±stwo zaprzedanego z│u czarodzieja Sarumana mia│y byµ odpowiednikami imperi≤w Stalina i Hitlera, Pier╢cie± W│adzy za╢ - symbolem bomby atomowej. Interpretacje tego rodzaju by│y tak popularne, ┐e byµ mo┐e one to op≤╝ni│y o kilkana╢cie lat publikacje pierwszych przek│ad≤w Tolkiena w ZSRR; istnieje te┐ hipoteza, ┐e nie wydawano go tam g│≤wnie z tego powodu, i┐ Kraina Mordor zosta│a umieszczona na wschodzie ªr≤dziemia.

"Frodo ┐yje!"

Gdy krytyka biedzi│a siΩ nad znalezieniem interpretacyjnego klucza (lub wytrycha) do "W│adcy Pier╢cieni", utw≤r zdobywa│ nowych czytelnik≤w. W Anglii i Stanach Zjednoczonych rozesz│y siΩ nak│ady podstawowe i dodruki pierwszego wydania, pojawi│y siΩ te┐ pierwsze przek│ady: holenderski (1956-57), szwedzki (1959-60), polski (1961-63) i nastΩpne. Liczba zainteresowanych lub wrΩcz oczarowanych t▒ niezwyk│a ba╢ni▒ powoli ros│a, jednak prawdziwy prze│om nast▒pi│ w po│owie lat sze╢µdziesi▒tych w USA, gdzie ukaza│y siΩ niemal r≤wnocze╢nie dwie edycje "W│adcy Pier╢cieni" w miΩkkiej oprawie (pierwsza z nich nie by│a autoryzowana), osi▒gaj▒c odpowiednio nak│ady 100 tysiΩcy oraz miliona egzemplarzy! M│odych ludzi uznaj▒cych siΩ za cz│onk≤w spo│ecze±stwa alternatywnego zachwyci│a nakre╢lona przez Tolkiena wizja ╢wiata, w kt≤rym ani przyroda, ani stosunki miΩdzyludzkie nie zosta│y zniszczone przez cywilizacjΩ przemys│ow▒, a warto╢ci materialne znalaz│y siΩ na dalekim planie. Odrzucaj▒cy instytucje socjalne i polityczne wsp≤│czesnego pa±stwa przedstawiciele kontrkultury z entuzjazmem przyjΩli co╢, co uznali za utopijny idea│ harmonijnego spo│ecze±stwa. Swoje przywi▒zanie do ╢wiata hobbit≤w deklarowa│ na │amach prasy Timothy Leary, papie┐ ruchu hippisowskiego. Pojawi│y siΩ przypinane do ubrania znaczki z napisami "Frodo ┐yje!", "Gandalf na prezydenta!", "Przybywajcie do ªr≤dziemia!". Tolkien - konserwatysta w pogl▒dach politycznych, g│Ωboko wierz▒cy, tradycjonalistyczny katolik (nigdy nie pogodzi│ siΩ z wprowadzeniem przez Vaticanum II jΩzyka narodowego do liturgii), w sprawach seksu typowy typowy produkt schy│ku epoki wiktoria±skiej - paradoksalnie sta│ siΩ, jako autor kultowego dzie│a, idolem g│osicieli hase│ absolutnej wolno╢ci, ┐yciowego hedonizmu i swobody seksualnej, najczΩ╢ciej religijnie indyferentnych lub wyznaj▒cych egzotyczne kulty.

Badacze ªr≤dziemia

Ruch entuzjast≤w tw≤rczo╢ci Tolkiena byµ mo┐e ugrz▒z│by w marazmie, zosta│ sprowadzony do rodzaju infantylnej zabawy lub zacz▒│ po prostu obumieraµ, gdyby nie ukazanie siΩ w 1977 r., cztery lata po ╢mierci pisarza, opracowanego przez jego syna Christophera cyklu mitopodobnych legend, zebranych w ksi▒┐ce pt. "Silmarillion". W ten spos≤b czytelnicy "W│adcy Pier╢cieni" po raz pierwszy mieli okazjΩ poznaµ pozna± fragment - czy te┐ wersjΩ - legendarium, stanowi▒cy niewidoczny fundament powie╢ci. Tolkien rozwija│ i doskonali│ swoj▒ mitologiΩ przez blisko p≤│ wieku (pierwsze jej szkoce pochodz▒ z 1917 r.), jednak┐e autorski perfekcjonizm sprawi│, ┐e cykl nigdy nie zyska│ pe│nego, ostatecznego kszta│tu. Z wybranych i zaopatrzonych w komentarze szkic≤w, wariant≤w tekst≤w i notatek z archiwum ojca Christopher Tolkien z│o┐y│ kolejn▒ ksi▒┐kΩ "Niedoko±czone opowie╢ci ªr≤dziemia i Numenoru", a nastΩpnie wyda│ dwana╢cie tom≤w "Historii ªr≤dziemia". Materia│ tam przedstawiony okaza│ siΩ prawdziw▒ skarbnic▒ dla tych, kt≤rzy chcieli dowiedzieµ siΩ czego╢ wiΩcej o kszta│towaniu siΩ mit≤w - a zw│aszcza jΩzyk≤w - w wykreowanym przez Tolkiena ╢wiecie. Badacze-amatorzy zabrali siΩ za wiele tych prac, do kt≤rych nie kwapili siΩ zawodowi krytycy i literaturoznawcy. ZaczΩto prowadziµ studia por≤wnawcze nad r≤┐nymi wersjami legend, opracowywaµ encyklopedie postaci i nazw, uk│adaµ s│owniki jΩzyk≤w elfickich i glosariusze, zestawiaµ bibliografie po╢wiΩconych temu pisarzowi publikacji...

Inaczej by│o w Rosji, gdzie na pocz▒tku lat dziewiΩµdziesi▒tych wyszed│ nareszcie "W│adca Pier╢cieni" (od tego czasu opublikowano tam co najmniej sze╢µ r≤┐nych przek│ad≤w tego utworu). W╢r≤d entuzjast≤w powie╢ci prym wiod│y dzieci i m│odzie┐. W kr≤tkim czasie powsta│a ponad setka tolkienowskich towarzystw i klub≤w, a lokaln▒ specyfik▒ ruchu sta│o siΩ organizowanie tzw. gier hobbickich, kt≤rych uczestnicy, wcielaj▒c siΩ w postaci z ksi▒┐ek Tolkiena, przebrani w kostiumy rycerzy, czarodziej≤w, elf≤w, hobbit≤w, krasnolud≤w itp. rywalizowali ze sob▒ podczas tocz▒cych siΩ w plenerze rozgrywek. NajwiΩksze imprezy tego rodzaju gromadzi│y nawet po kilkaset os≤b; niestety, czΩsto zdarza│o siΩ, ┐e prymitywna si│a w po│▒czeniu z podstΩpem odnosi│y zwyciΩstwo, wbrew za│o┐eniom opartego na "W│adcy Pier╢cieni" scenariusza. Obserwatorzy ze smutkiem stwierdzali, ┐e niekt≤rzy m│odzi uczestnicy gier hobbickich zdradzaj▒ fascynacjΩ z│em, chΩtniej wcielaj▒c siΩ w postaci s│ug Czarnego W│adcy ni┐ w pozytywnych bohater≤w... Na szczΩ╢cie by│y to jedynie zjawiska marginesowe; ciekawsz▒ niew▒tpliwie tendencj▒ okaza│o siΩ poszukiwanie odpowiednik≤w Tolkienowskiej mitologii w pismach rosyjskiego my╢liciela i poety Danii│a Andrejewa (1906-1959), kt≤rego poetycko-filozoficzny traktat "R≤┐a ªwiata". pisany w stalinowskich wiΩzieniach i wydany dopiero w 1991 r., zawiera ponoµ idee, a nawet sformu│owania identyczne z fragmentami "Silmarillionu".

W internacie i w Internecie

W Polsce ju┐ pierwsza edycja "W│adcy Pier╢cieni z lat 1961-1063 zdoby│a Tolkienowi grono entuzjast≤w, reakcje krytyki by│y sk▒pe. Warto╢ci tego pisarstwa przedstawia│ w swych artyku│ach badacz literatury angielskiej (znaj▒cy zreszt▒ Tolkiena osobi╢cie) Przemys│aw Mroczkowski. Interesuj▒cy, choµ niewolny od b│Ωd≤w szkic o "W│adcy Pier╢cieni" zamie╢ci│ we "Wsp≤│czesno╢ci" Piotr Kuncewicz. Ukazanie siΩ drugiego wydania przypad│o na jesie± 1981 r. - niebawem og│oszono stan wojenny. Niespodziewane potwierdzenie zyska│y s│owa Tolkiena, kt≤ry broni▒c ba╢ni przed zarzutem eskapizmu - i maj▒c niew▒tpliwie na my╢li pisan▒ w≤wczas sw▒ wielk▒ powie╢µ - pyta│ w eseju "O ba╢niach": "Czemu┐ gardziµ cz│owiekiem, kt≤ry, zamkniΩty w wiΩzieniu, pr≤buje siΩ z niego wydostaµ i powr≤ciµ do domu albo - je╢li to niemo┐liwe - my╢li i rozmawia o innych sprawach ni┐ dozorcy i mury wiΩzienne?" Trzy tomy "W│adcy Pier╢cieni" znalaz│y siΩ w obozie dla internowanych w Jaworzu, gdzie przechodzi│y z r▒k do r▒k, czytane z przyjemno╢ci▒, zapewniaj▒c, zgodnie z pragnieniem jej autora wyra┐onym w cytowanym eseju - "uzdrowienie, ucieczkΩ i pocieszenie".

Od po│owy lat 80. entuzja╢ci pisarstwa Tolkiena w Polsce zaczΩli siΩ organizowaµ, tworz▒c sekcje, stowarzyszenia i kluby, m.in. w Katowicach i Warszawie (Parmedili" - Sekcja Tolkienowska ªl▒skiego Klubu Fantastyki), Gda±sku ("Angmar"), Sosnowcu ("Galathion"), Krakowie (dawna Lo┐a Tolkienowska, obecnie Bractwo Uczonych Kr≤lewskiego Miasta Annuminas), Bydgoszczy (Klub Profesora Tolkiena, Bractwo "Zielony Smok"). Najnowsz▒ organizacj▒ jest Towarzystwo Hobbityczne, za│o┐one niedawno w Warszawie z inicjatywy Stanis│awa Remuszki, do kt≤rego akces - po informacji w miesiΩczniku "Fantastyka" i w "Magazynie Gazety Wyborczej" - zg│osi│o przesz│o trzysta os≤b z ca│ej Polski. CzΩ╢µ stowarzysze± wydaje w│asne biuletyny, jednak┐e ten spos≤b komunikowania siΩ wielu m│odszych tolkienist≤w uwa┐a za anachroniczny. Do nawi▒zywania kontakt≤w i wymiany pogl▒d≤w s│u┐y przede wszystkim Internet, w kt≤rym mo┐na znale╝µ kilkadziesi▒t bodaj stron po╢wiΩconych Tolkienowi. Niedawno toczy│a siΩ tam za┐arta dyskusja na temat warto╢ci nowego przek│adu "W│adcy Pier╢cieni", p≤╝niej spierano siΩ o pochodzenie potwornej pajΩczycy Ungolianty, opisanej w "Silmarillionie". Ale gdziekolwiek los zetknie ich ze sob▒, mi│o╢nicy "W│adca Pier╢cieni" i przyjaciele hobbit≤w pozdrawiaj▒ siΩ s│owami z jΩzyka elf≤w: "Elen sila lumenn' omentielvo!" - gwiazda b│yszczy nad godzin▒ naszego spotkania!

Przybywajcie do ªr≤dziemia!. "Polityka" 1997, 15 lutego; Marek Gumkowski