Ma│gorzata Sk≤rska

Ratujmy ªr≤dziemie

Trylogia J.R.R. Tolkienia by│a przedmiotem rozmaitych rozwa┐a± genologicznych. Analizowano j▒ w kontek╢cie mitu, ba╢ni, eposu, literatury fantasy. Czas najwy┐szy, aby spojrzeµ na dzie│o Tolkiena jako powie╢µ, jako pe│noprawnego przedtawiciela tego gatunku.

Konstrukcja "W│adcy Pier╢cieni" realizuje jedn▒ z najpowszechniejszych literackich struktur narracyjnych, zwi▒zanych z motywem podr≤┐y, wΩdr≤wki, drogi. Szk│owski poszukuje pocz▒tk≤w prozy w│a╢nie w opisach podr≤┐y wzbogaconych w│a╢nie o elementy poznawcze, zaskakuj▒ce i niezwyk│e. TrylogiΩ Tolkiena mo┐na okre╢liµ mianem powie╢ci neopikarejskiej (wed│yg terminologii Sukosda), kt≤rej podstawΩ stanowi▒ postacie uczestnicz▒ce w wΩdr≤wce przez ╢wiat, tzw. bohaterowie drogi. úotman tworzy nastΩpuj▒c▒ definicjΩ: bohater drogi przemierza okre╢lony tor przestrzenno - etyczny w przestrzeni linearnej. W│a╢ciwa mu przestrze± zak│ada zakaz ruchu w bok. Przebywanie w ka┐dym punkcie przestrzeni (oraz odpowiedni stan moralny) traktuje siΩ tu jako przej╢cie do innego nastΩpuj▒cego po nim.

Konieczno╢µ wyboru tej a nie innej drogi zarysowana jest w trylogii bardzo wyra╝nie. Frodo musi dotrzeµ do G≤ry Przeznaczenia, a Aragorn do Gondoru, mimo ┐e ma siΩ to odbyµ za po╢rednictwem przera┐aj▒cej ╢cie┐ki umar│ych. Akcja "W│adcy Pier╢cieni" nie jest tylko │a±cuchem zdarze± dotycz▒cych wojny o Pier╢cie±, ale r≤wnie┐ toczy siΩ w p│aszczy╝nie wewnΩtrznej, w psychice bohater≤w. Trylogia to te┐ historia rozwoju duchowego cz│onk≤w Dru┐yny Powiernika Pier╢cienia, ich dojrzewania i przemiany. ªwiat obiektywny oddzia│ywuje na postacie, a one r≤wnie silnie wp│ywaj▒ na jego obraz i wyobra┐enie. Zwi▒zek cz│owiek - ╢wiat jest nierozerwalny, a cechy jednostki s▒ odbiciem ╢wiata, obrazem rzeczywisto╢ci.

Tak pojmowana akcja staje siΩ procesem wzbogacania osobowo╢ci w jungowskim rozumieniu: Wszystko, co przychodzi do nas z zewn▒trz, jak zreszt▒ r≤wnie┐ to wszystko, co wy│ania siΩ w nas samych, staje siΩ nasz▒ w│asno╢ci▒ tylko wtedy, kiedy jeste╢my zdolni do stworzenie w sobie pewnego wewnΩtrznego poszerzenia, kt≤rego ╝r≤d│em jeste╢my my sami.

Ewolucja bohatera to g│≤wny czynnik wskazuj▒cy na przynale┐no╢µ "W│adcy Pier╢cieni" to gatunku powie╢ci. Szk│owski uznaje przeniesienie akcji do wnΩtrza postaci, zast▒pienie retoryki psychologi▒, za pocz▒tek powie╢ci nowego typu. W bajkach bohaterowie czΩsto posiadaj▒ talizmany, ale rzadko charaktery. Miewaj▒ przygody, ale ich nie prze┐ywaj▒. Temat decyduje o ruchach gotowych bohater≤w.

Z│o i dobro nie posiadaj▒ w trylogii ca│kowicie jednoznacznych przyporz▒dkowa±. Nawet Sauron i Saruman byli niegdy╢ dobrzy, w Gollumie odzwywaj▒ siΩ chwilami okrychy dawnej natury. W postaciach pozytywnych po┐▒danie Pier╢cienia W│adzy ukazuje czasami ciemne strony ich ja╝ni. W przeciwie±stwie do takiej konstrukcji, Bettelheim wykazuje, ┐e w fabu│ach ba╢niowych postacie s▒ uosobieniem albo okrucie±stwa, albo bezinteresownej dobroci... Ka┐da postaµ jest jednowymiarowa.

Motywacja dzia│a± postaci trylogii tkwi wewn▒trz ich psychiki, dzia│ania s▒ wt≤rne wobec pobudek bohater≤w, ich etycznego warto╢ciowania ╢wiata. Odr≤┐nia to te┐ "W│adcΩ Pier╢cieni" od podstawowych struktur mitycznych, gdzie ocena bohater≤w i motywacja ich postΩpk≤w s▒ wt≤rne wobec dzia│a±. Dlatego role tych postaci na p│aszczy╝nie etycznej podlegaj▒ nieprzerwanemu przegrupowaniu w toku narracji, jakby brakowa│o przekonywaj▒cych motywacji do rozwijania akcji - z wsp≤│czesnego punktu widzenia.

Przemiany zachodz▒ce w bohaterach najlepiej eksplikuje opozycja dom - ╢wiat, kt≤ra stanowi jedn▒ z podstawowych zasad konstrucji trylogii. Przeciwstawienie to wyznacza wiele sens≤w dodatkowych: bezpiecze±stwo - ryzyko, swoje - cudze, znane - nieznane, porz▒dek - chaos, zamkniΩto╢µ - otwarto╢µ, codzienno╢µ - zmienno╢µ, zwyczajno╢µ - tajemniczo╢µ. CzΩsto podkre╢la siΩ znaczenie tej opozycji w pierwotnym my╢leniu porz▒dkuj▒cym. Bachelard nazywa dom przeciw-╢wiatem. Dom i ╢wiat mog▒ posiadaµ zar≤wno nacechowania pozytywne, jak negatywne. Wszystkie realizacje tego przeciwstawienia znajduj▒ swoje odzwierciedlenie w ╢wiecie przedstawionym "W│adca Pier╢cieni".

Pierwsze rozr≤┐nienia znajduj▒ siΩ ju┐ na pocz▒tku powie╢ci. Akcja rozpoczyna siΩ w Hobbitonie, osadzie Shire'u, sielankowym kraju hobbit≤w. »yj▒ oni otoczeni codziennymi, przyziemnymi sprawami, urz▒dzaj▒ urodzinowe przyjΩcia, rozdaj▒ prezenty, hoduj▒ kwiat i warzywa. Mieszka±scy Hobbitnu z nieufno╢ci▒ siΩ do obcych; swoich s▒siad≤w, z dalej po│o┐onych osad, uznaj▒ za dziwnych i niezr≤wnowa┐onych. Hobbici rozr≤┐nij▒ lepszy i gorszy brzeg rzeki Brandywiny. Sami oczywi╢cie zamieszkuj▒ ten lepszty. WystΩpuje tu wyra╝nie pozytywne nacechowanie przestrzeni uznawanej za dom. WiΩkszo╢µ postaci trylogii traktuje dom jako oazΩ bezpiecze±stwa, wszystko co znajduje siΩ "poza" jest niepokoj▒ce i dziwne. Takie podej╢cie do ╢wiata zak│ada statyczno╢µ, niezmienno╢µ, uporz▒dkowanie. W momencie zaistnienia akcji opozycja ta musie ulegaµ przemianom, poniewa┐ inne spojrzenie na dom i ╢wiat wi▒┐e siΩ z przemieszczaniem w przestrzeni. WewnΩtrznie odpowiada temu przemiana psychiczna postaci, wzbogacenie ich ja╝ni. Proces ten charakteryzuje siΩ dwustronno╢ci▒, dla jego zaistenienia konieczny jest impuls zewnΩtrzny, ale r≤wnie┐ gotowo╢µ istot na wewnΩtrzne przyj╢cie zmian.

Bohaterowie trylogii przez ca│y czas musz▒ weryfikowaµ swoje pogl▒dy na ╢wiat zewnΩtrzny. To, co uznawane by│o za przedmioty legend, istnieje w rzeczywisto╢ci; to, czego siΩ obawiano, okazuje siΩ pomocne i po┐yteczne. Nawet bohaterowie z wielk▒ wiedz▒ o ªr≤dziemiu odczuwaj▒ czasem lΩk przed tym co odleg│e i nieznane. Keleborn ostrzega wΩdrowc≤w przed niebezpiecze±stwami Fangornu, Drzewiec przyznaje siΩ hobbitom, ┐e tak samo ostrzega│by ich przed tajemnicami Lothlorien. Dopiero d│uga wΩdr≤wka zewnΩtrzna i wewnΩtrzna prowadzi bohater≤w do zrozumienia ╢wiata, wyja╢nia, ┐e to co inne nie musi byµ z│e. Oba elementy opozycji staj▒ siΩ nacechowane pozytywnie, dom i ╢wiat zlewaj▒ siΩ w jedno╢µ, psychika bohater≤w jednoczy siΩ z ca│ym ╢wiatem ªr≤dziemia.

Przed rozpoczΩciem w│a╢ciwej akcji, czyli wyruszeniem Froda z Bag End, tylko dwie postacie prezentuj▒ inny typ spojrzenia na ╢wiat. Bilbo to archetypiczny obraz wΩdrowca, wiecznego cygana. Dla Gandalfa ca│y ╢wiat ªr≤dziemia stanowi dom, obszar jego troski i zabieg≤w. Ich odmienne podej╢cie do ╢wiata pozwala zaszczepiµ innnym bohaterom dynamizm, chΩµ dzia│ania i ruchu.

W przeciwie±stwie do stopniowej niwelacji opozycji dom - ╢wiat, przeciwstawienie dobra i z│a podlega wzmocnieniu w trakcie przebywanej drogi. Poznanie z│a zawsze przekracza wstΩpne o nim wyobra┐enie, poniewa┐ poznacie ciemno╢ci dotyczy tak┐e w│asnej osobowo╢ci, a nie tylko rzeczywisto╢ci obiektywnej. Bohaterowie zaczynaj▒ odczuwaµ negatywn▒ stronΩ swojej ja╝ni. Frodo, zbli┐aj▒c siΩ do G≤ry Przeznaczenia, coraz silniej odzczuwa brzemiΩ Pier╢cienia, pokusa zatrzymania go staje siΩ z ka┐dym momentem mocniejsza.

Przemierzanie przestrzeni ªr≤dziemia prowadzi uczestnik≤w Dru┐yny Powiernika Pier╢cienia do poznania bogactwa ╢wiata, zrozumienia praw nim rz▒dz▒cych. Trudnej i niebezpiecznej wΩdr≤wce towarzyszy proces dojrzewania wszystkich bohater≤w. Poznanie ╢wiata prowadzi do jego akceptacji i zrozumienia, ale pozostawia te┐ inne skutki. Odwaga Dru┐yny wystawiana jest na coraz ciΩ┐sze pr≤by. Obowi▒zek ratowania los≤w ªr≤dziemia, spadaj▒cy g│≤wnie na dziwiΩc postaci, pozostawia ╢lady i rany nie tylko fizyczne. Z│o ╢wiata aktualizuje ciemne strony osobowo╢ci bohater≤w, wiΩc walka toczy siΩ zar≤wno w p│aszczy╝nie zewnΩtrznej, jak i wewnΩtrznej. Dw≤ch radosnych i silnych hobbit≤w pod koniec wΩdr≤wki wygl▒da jak ┐a│osne cienie. WiΩkszo╢µ uczestnik≤w wyprawy musi w ko±cu opu╢ciµ ªr≤dziemie, udaµ siΩ wraz z elfami za morze.

Frodo pierwszy odczuwa objawy zbyt wielkiego obowi▒zku z│o┐onego na jego barki. W ªr≤dziemiu nie ma ju┐ dla niego miejsca - i dom, i ╢wiat nabieraj▒ nacechowania negatywnego. Nie powoduje tego z│o czy niechΩµ bohatera, ale g│Ωboka zmiana, kt≤ra zasz│a w jego psychice. Przemiana osobowo╢ci Froda nie mo┐e przebiec w pe│ni pozytywnie. Wzbogacenie psychiki to zasymilowanie tre╢ci zewnΩtrznych z wewnΩtrznymi oczekiwaniami. WΩdr≤wka i misja hobbita w du┐ej mierze wynika z obowi▒zku i konieczno╢ci (wspomniany zakaz ruchu w bok), st▒d nie towarzyszy jej gotowo╢µ wewnΩtrznej otwarto╢ci. Rzeczywisto╢µ doznawana przez Froda przekracza mo┐liwo╢ci jego psychiki. Prze┐yte i odczute elementy ╢wiata nie pozwalaj▒ powr≤ciµ bohaterowi do stanu r≤wnowagi, ca│o╢ci, jak▒ by│ wcze╢niej.

Inaczej przedstawia siΩ sprawa ewolucji Sama, kt≤ry powraca do Shire'u dojrzalszy i m▒drzejszy, ale dalej pe│en rado╢ci i zgody na zwyk│e ┐ycie. Impuls do wyruszenia w niebezpieczn▒ podr≤┐ stanowi dla niego g│Ωboka mi│o╢µ do swego pana: Sam staje siΩ otwarty na wszelkie przejawy rzeczywisto╢ci.

Zakres przedstawionej tu problematyki zli┐a siΩ do specyfistycznego rozumienia ba╢ni przez Battelheima. Ba╢± wed│ug autora ukazuje proces zdrowego rozwoju cz│owieka. Ale: W ba╢ni procesy wewnΩtrzne zostaj▒ przedstawione jako zewnΩtrzne (eksternalizacja), wyra┐one s▒ za pomoc▒ zdarze± i postaci, w w ten spos≤b │atwiej mo┐na je zrozumieµ. W ten spos≤b "W│adca Pier╢cieni" zachowuje tre╢µ schematu ba╢niowego, w wyra┐a j▒ w nowej, uwsp≤│cze╢nienej formie.

Ma│gorzata Sk≤rska

Ratujmy ªr≤dziemie. "Nowa Fantastyka" 1992, nr 12; Ma│gorzata Sk≤rska