Rafa│ A. Ziemkiewicz

Archetyp kruchty

Artyku│ Andrzeja Sapkowskiego "Nie ma z│ota w Szarych G≤rach" spotka│ siΩ z zupe│nie niezas│u┐onym zainteresowaniem: wynika to z nieopatrznego uto┐samienia Sapkowskiego-pisarza (znakomitego) z Sapkowskim-krytykiem (marnym). Sapkowski z pozycji niekwestionowanego lidera wyszydza debiutant≤w, kt≤rzy nie okazuj▒ nale┐ytego szacunku ustalonym wszak raz na zawsze wzorcom gatunku. Podobnie jak dziadek Lem, osi▒gn▒wszy w swej dzia│ce doskona│o╢µ, pieni siΩ na m│odszych, ┐e pr≤buj▒ go obej╢µ bokiem. Nie mam szacunku dla takiej roboty.

Przy tym wszystkim pisze Sapkowski ze swad▒ i humorem, plecie banialuki tak, ┐e ╢wietnie siΩ je czyta. Na dobr▒ sprawΩ uniemo┐liwia to skuteczn▒ polemikΩ. Chc▒c byµ rzeczowym, muszΩ byµ nudnym - czΩ╢µ czytelnik≤w z g≤ry odm≤wi mi wiΩc racji.

Sapkowski opar│ sw≤j wyw≤d na twierdzeniach do tego stopnia sprzecznych z prawd▒ i zdrowym rozs▒dkiem, ┐e nie mo┐na pozostawiµ ich bez sprostowania. Nie mamy fantasy, powiada, albowiem nasza mitologia, jako poga±ska, zosta│a zniszczona przez Ko╢ci≤│, a nasze mity, bajki i ba╢nie zosta│y skastrowane przez r≤┐nych katechet≤w. Zatem jedyny archetyp, jaki nam pozosta│, to - konkluduje Sapkowski - archetyp kruchty. Na czasie, nawiasem m≤wi▒c. Ale nie dla fantasy.

Co to takiego, ten archetyp kruchty? Najlepiej, uwa┐am, realizuje go J.R.R. Tolkien we "W│adcy Pier╢cieni". Popatrzmy: ╢wiat, stworzony przez Jedynego, ma sens ╢miertelnikom nieznany, ale niew▒tpliwy. Toczy siΩ w nim walka pomiΩdzy Stw≤rc▒ a zbuntowanymi, z│ymi duchami, kt≤re chc▒ zepsuµ jego dzie│o; w tΩ walkΩ w│▒czeni s▒ mieszka±cy ªr≤dziemia. Ingerencja Stw≤rcy ma jednak inny zupe│nie charakter ni┐ dzia│anie W│adcy Ciemno╢ci. Tamten zmusza ludzi do pos│usze±stwa, famie ich, zastrasza -Stw≤rca za╢ jedynie stawia wyzwanie. Najwy┐ej podpowiada to i owo w przepowiedniach, ale zawsze pozostawia wyb≤r. Frodo nie musia│ i╢µ na niebezpieczn▒ wyprawΩ. Nic go do tego nie zmusza│o poza s│owami Gandalfa: Skoro zosta│e╢ wybrany, musisz daµ z siebie tyle si│y, serca i rozumu, na ile ciΩ staµ. M≤g│ je wy╢miaµ.

Taki wiΩc jest ten archetyp kruchty: ┐ycie polega w nim na tym, by wywi▒zywaµ siΩ z powinno╢ci, sprostaµ przeznaczeniu, nie ulec pokusom │atwiejszego ┐ycia i nie zej╢µ z przeznaczonej drogi. Kto nie sprosta - sko±czy nies│awnie jak Boromir. O zwyciΩstwie nie decyduje zreszt▒ si│a ani w│adza, lecz jedynie okazana moc ducha. Wszystko to, Andrzeju, pochodzi wprost z kruchty i stoi w absolutnej sprzeczno╢ci z filozofi▒ poga±skich mitologii. Podobnie jak pomys│ uczynienia najwiΩkszym bohaterem i zwyciΩzc▒ akurat ma│ego, s│abego nizio│ka. Ostatni bΩd▒ pierwszymi - z niczym ci siΩ to, Andrzeju, nie skojarzy│o? W takim razie uwa┐am CiΩ za chodz▒cy dow≤d, do jakiego stopnia niezbΩdne by│o wprowadzenie nauki religii do szk≤│.

Nie miejsce tu na dok│adniejsz▒ analizΩ "W│adcy Pier╢cieni" - wszystko zosta│o ju┐ na ten temat napisane. Zachowa│y siΩ liczne wypowiedzi J.R.R. Tolkiena -zreszt▒ gorliwego katolika - nie pozostawiaj▒ce cienia w▒tpliwo╢ci, ┐e propagowanie, by u┐yµ modnego okre╢lenia, warto╢ci chrze╢cija±skich, by│o jego ╢wiadomym celem. Bardzo religijn▒ dusz▒ by│ tak┐e C.S. Lewis, kt≤rego dzie│a r≤wnie┐ przepe│nia ≤w nastr≤j kruchty, tak bardzo zdaniem Andrzeja niestosowny dla fantasy.

W swoich wypowiedziach Tolkien podkre╢la│ te┐, ┐e chcia│ zrekonstruowaµ brytyjsk▒ mitologiΩ, kt≤rej Anglicy siΩ nie dorobili. Tak Tolkiena bola│o, ┐e Anglicy nie maj▒ mitologii por≤wnywalnej z norma±sk▒ i greck▒. Bola│o go to tak, ┐e postanowi│ j▒ wymy╢liµ. Trudno to pogodziµ z twierdzeniami Sapkowskiego o rzekomej donios│o╢ci mitologii poga±skich Celt≤w, kt≤rej dowodziµ ma istnienie legendy o kr≤lu Arturze. Ale to jednak Tolkien ma racjΩ, a nie. Sapkowski. Legenda arturia±ska jest wytworem chrze╢cija±stwa; tylko dziΩki niemu mog│a w og≤le powstaµ. Wcze╢niejszej, poga±skiej mitologii jest w niej dok│adnie tyle, co folkloru w mazurkach i oberkach Chopina.

Nie mog│o byµ inaczej. Historyczny kr≤l Artur ┐y│ w V wieku po Chrystusie, za╢ Brytania przyjΩ│a now▒ wiarΩ mniej wiΩcej w tym samym czasie, co ca│e cesarstwo rzymskie. Nawet wcze╢niej - ju┐ za czas≤w Dioklecjana zamΩczono tam za chrze╢cija±stwo niejakiego Albanusa (st▒d miasto St. Albans), a w╢r≤d uczestnik≤w jednego z pierwszych, jeszcze "podziemnego" synodu w Arles dokumenty wymieniaj▒ biskup≤w Londynu, Yorku i Colchester.

Sapkowski pos│uguje siΩ my╢leniem gazetowym, ca│kowicie ahistorycznym. Je╢li nasza rodzima spu╢cizna ustΩpuje celtyckiej (bo twierdz▒c, jakoby jej w og≤le nie by│o, Andrzej objawia po prostu ┐enuj▒c▒ niewiedzΩ: doradzam zg│oszenie siΩ na korepetycje do Artura Szrejtera), to nie dlatego, ┐e przyszli z Rzymu chrze╢cijanie i zniszczyli nam piΩkn▒, poga±sk▒ mitologiΩ. Dok│adnie odwrotnie: przewaga Celt≤w polega│a na tym, ┐e do nich chrze╢cijanie przyszli o siedem wiek≤w wcze╢niej! Jak w Brytanii, tak i w Polsce kultura poga±ska zginΩ│a nie dlatego, ┐e komu╢ wybijano zΩby. ZginΩ│a, bo zderzy│a siΩ z kultur▒ niesko±czenie doskonalsz▒, ciekawsz▒ i bogatsz▒. O jakimkolwiek starciu nie by│o nawet mowy - mo┐liwe by│o najwy┐ej zasymilowanie element≤w poga±stwa, niekt≤rych rekwizyt≤w i w│▒czenie ich w nowy obieg kulturowy. Chrze╢cija±stwo wiΩc nie tyle niszczy│o, ile w│a╢nie wrΩcz przeciwnie, z gin▒cej naturaln▒ kolej▒ rzeczy prymitywnej kultury ocala│o, co by│o najlepszego. Jest to mechanizm odwieczny, doskonale zbadany przez ameryka±skich antropolog≤w na przyk│adzie zanikania kultur india±skich. Sapkowskiemu nikt nie musia│ wybijaµ zΩb≤w, by zmusiµ go do wplatania w tekst angielskich st≤w i zwrot≤w -uczyni│ to, bo jest dumny, ┐e siΩ otar│ o tamtejsz▒, lepsz▒ kulturΩ... Z poga±stwem i chrze╢cija±stwem by│o podobnie.

Co do owego wybijania zΩb≤w, na kt≤rym rzekomo opiera│a siΩ chrystianizacja, wystarczy siΩgn▒µ do jakiegokolwiek podrΩcznika historii, by zobaczyµ, i┐ Andrzej i tu bzdurzy. Akurat w Polsce przyjΩcie nowej religii przesz│o wyj▒tkowo g│adko: zachowane ╢wiadectwa i wykopaliska ka┐▒ za znacznie bli┐szego prawdy uznaµ Galla Anonima ni┐ Kosmasa, od kt≤rego pochodzi wzmianka o wybijaniu zΩb≤w (nawiasem m≤wi▒c przez Chrobrego, a nie Mieszka, i po prawdzie nie wiadomo, za co w ten spos≤b karano). Wsp≤│czesny Chrobremu Dietmar ≤w podejrzany spok≤j uwa┐a│ za koronny dow≤d, ┐e tak naprawdΩ ┐adnego chrztu nie by│o, ┐e to tylko propagandowy wybieg, a w istocie Polacy pozostali poganami i jako takich biµ ich nale┐y. Inni t│umacz▒ sprawΩ specyficzn▒ religijno╢ci▒ S│owian, w kt≤rej bog≤w zmienia│o siΩ ponoµ czΩsto i bez ceregieli. Jeszcze inni twierdz▒, ┐e w istocie plemiona zamieszkuj▒ce PolskΩ zosta│y ochrzczone znacznie wcze╢niej przez uczni≤w Cyryla i Metodego, a Mieszko zaprowadzi│ jedynie nowy, rzymski obrz▒dek w kraju ju┐ chrze╢cija±skim.

Jakkolwiek by│o - Sapkowski ze swoimi szyderstwami trafia kul▒ w p│ot. Tradycyjna, polska nietolerancja, m╢ciwo╢µ, chorobliwa ┐▒dza w│adzy i okrucie±stwo... Andrzeju, chyba ┐e╢ siΩ opi│ jakiego╢ pok▒tnego destylatu, ┐eby takie g│upstwa wypisywaµ. To akurat Polska by│a, twoim zdaniem, europejskim centrum nietolerancji? Gdy u nas dawno ju┐ obowi▒zywa│o prawo zapewniaj▒ce wolno╢µ sumienia i wyznania, na Zachodzie p│onΩ│y w najlepsze stosy, wyrzynano siΩ w zawziΩtych wojnach religijnych, wytaczano procesy o herezjΩ, wymy╢lano zasadΩ cuius regio, eius religio i palono masowo czarownice. Zgubi│ nas w│a╢nie nadmiar tolerancji - a nie jej brak.

To tylko drobna czΩ╢µ zawartych w artykule przeinacze±, b│Ωd≤w i g│upstw. ResztΩ pozostawiam bez komentarza. Mam szczer▒ nadziejΩ, ┐e w najbli┐szym czasie bΩdΩ m≤g│ przeczytaµ (a jeszcze chΩtniej wydrukowaµ) jakie╢ nowe opowiadanie Sapkowskiego. Opowiadanie. Ale ju┐ nie tego typu roztrz▒sania teoretyczne. NaprawdΩ, ten jeden raz w zupe│no╢ci wystarczy.

Rafa│ A. Ziemkiewicz

Archetyp kruchty. "Noea Fantystyka" 1993, nr 12; Rafa│ A. Ziemkiewicz