____________________________________________________________
Nomade (2): Laplanders
die koue
noorde
Sedert
onheuglike tye oorleef hierdie volk van klein mensies die ysige winters aan die
verre noordelike rand van Europa. Vandag is hulle egter vinnig besig om te
moderniseer...
____________________________________________________________
Soos
die hel
Klokke
wat lui.
Horings
wat kraak.
'n
Sneeustorm van rendier-hare...
HIERDIE woorde, uit 'n
Laplandse volkslied, rep iets van die ruwe raserny van rendiere wanneer hulle
aangekeer word om geslag te word.
Die
Laplanders behoort te weet. Eeue lank volg hierdie geharde mense reeds die
spoor van die rendiere op hul seisoenstrekke, en hul hele bestaan hang trouens
van diΘ herte af. Van tyd tot tyd maak hulle van die diere dood vir hul vleis
en velle. Daarom dat hulle die slagting so raak kan beskryf.
Maar, soos by die Eskimo's,
is die tradisionele trekkerslewe van die Laplanders, of Lappe, vinnig aan die verdwyn.
Dit is inderdaad slegs diΘ wat in die noorde
van Noorweδ woon wat vandag nog nomadies is.
Die Lappe, wat hulself Sameh
noem, woon aan die "bopunt" van Europa, of dan wel in die
noordelikste uithoeke van Noorweδ, Swede, Finland en die Kola-skiereiland van
die gewese Sowjet-Unie, in 'n streek wat Lapland genoem word. Dit is nie 'n
land op sigself nie, maar 'n gebied.
òáá
NIEMAND weet vir seker waarvandaan die Laplanders oorspronklik gekom het
nie. Hulle is beslis nie verwant aan die groot, blonde mense wat die
Skandinawiese skiereiland ten suide van hulle bewoon nie, want hulle is klein
-- op sowat 1,5 m onder Europa se kortste mense -- en taamlik donker van kleur.
Hulle het lae voorkoppe, prominente
wangbene, plat, breδ neuse, en reguit, donker hare. (Baie het egter reeds met
Swede, Finne en Noorweδrs getrou en hul voorkoms is aan die verander.)
Hul taal toon 'n groot mate van
ooreenkoms met die Finse en Hongaarse taal, waarvan die herkoms ook ietwat
onseker is. Die Lapse taal bestaan egter uit 'n aantal dialekte wat soveel
verskil dat die sprekers mekaar nie kan verstaan nie. Die dialekte kan dus byna
as verskillende tale beskou word.
Die Laplanders het waarskynlik 'n
paar duisend jaar gelede (dit kan dalk net 2000 jaar gelede wees) uit Asiδ
gekom. Soos die Es¡kimo's het hulle omstreeks 1000 nC met die Wikings kennis gemaak en met hulle handel gedryf.
Die Laplanders het toe nog die
grootste deel van Finland en 'n groot deel van die noordelike Noorweδ en Swede
bewoon, maar toe die Finse setlaars later op¡daag, is die Lappe noordwaarts na
hul huidige woongebied gedwing.
òáá
IN die lente raak die toendra (die boomlose gebied in die verre noorde)
moerasagtig en swerms insekte verskyn. Die mos wat
die rendiere vreet, verdor. Dit dwing die rendiere om noordwaarts na vars
weivelde te trek -- en die Lap¡landers om hulle te volg.
Hulle laai hul besittings op ≤f sleδ
≤f pakrendiere wat klokke aan hul nekke het. Die meeste mense het ook 'n hond
as troeteldier wat hulle gebruik om die rendiere te help aankeer.
Hulle trek gewoonlik snags wan¡neer
die sneeu ferm is. Bedags vertoef die gesin in 'n tentjie -- 'n houtraam wat
met rendiervelle bedek is. 'n Vuur word in die middel gemaak en die rook
ontsnap deur 'n opening bo-aan die tent.
Wanneer die Laplanders die
somerweivelde bereik, bou hulle houthuisies met pelse aan die mure en vloere om
dit nog warmer te maak. Soos by die tente is daar 'n opening bo waardeur die rook
ontsnap.
Die vroue bestee baie tyd aan die
voorbereiding van kos vir die winter en aan naaldwerk, terwyl die mans na die
troppe omsien. Ekstra benodigdhede soos aartappels, hooi en gort kan van
vissers¡dorpies in die gebied verkry word.
Wanneer die somer einde se kant toe
staan, slag die Laplanders party van hul diere en ver¡koop die vleis aan kopers
uit die suide.
Nadat hulle eindelik vir die win¡ter
na die suide teruggekeer het, woon die Laplanders in klein boomstomphuisies,
elk met 'n en¡kele vertrek. Hulle vertoef egter nie lank hier nie, omdat hulle
soveel tyd op die trekpad deurbring terwyl hulle die rendiere na die len¡te- en
herfsvelde volg.
òáá
DIE Lappe het mettertyd 'n meng¡sel van gevestigde en deels nomadiese
mense geword. Sedert die helfte van die twintigste eeu het ßl meer hul
tradisionele leefwyse versaak om werk in die stede en groot dorpe binne Θn
buite Lapland te vind.
Die plattelandse Laplanders kan in
drie kulturele hoofgroepe ingedeel word: die berg-, see- en woudmense.
Die berg-Lappe is vandag die
grootste nomade, maar ook die kleinste groep. Hulle hou rendiere aan om hulle
van vleis, klere en gereedskap te voorsien en om hulle te vervoer. Hulle volg
die diere wanneer diΘ op trek gaan.
Sleδ is tradisioneel gebruik om die
rendiere aan te keer, maar vandag gebruik hulle meestal sneeumobiele en motors.
Die see-Lappe is die grootste groep
Laplanders. Hulle woon aan die kus waar die meeste vissers is. Vroeδr was hulle
deels nomadies en het rendiere, ander soogdiere en voδls op hul
seisoensmigrasies gevolg.
Die woud-Lappe woon in nedersettings
in woude. Baie werk as houtkappers, ander boer met ren¡diere, beeste en skape.
Baie woon aan die oewers van riviere of mere en maak 'n bestaan van visvang.
Die moderne lewe het wel deeglik sy
stempel op Lapland afgedruk. Bevolkingsdruk en die ont¡ginning van minerale het
die tradisionele weivelde verklein. Dit het ook noodsaaklik geword om die
kinders moderne skoling te gee. Maar die Lappe het by hul regerings aangedring
om hulle te help om hul taal, gebruike en leefwyse te bewaar.
Die vakansietyd begin met die
aanvang van die lente wanneer die troppe noord migreer. Die kinders kan dus hul
ouers op die trek vergesel, die nomadiese leefwyse leer ken en met die gebied
vertroud raak. Die skole heropen eers in die begin van die winter, wanneer die
troppe terugkeer.
Een van die mees dramaties
veranderings in Lapland in betreklik onlangse jare hou ook verband met die
rendiere.
Moderne geriewe en artikels soos fabriekskos
en -klere, TV-stelle, videomasjiene, motors, sneeumobiele en motorbote, en die
sug na statussimbole, het veroorsaak dat daar 'n behoefte aan harde kontant by
die Laplanders ontstaan het.
Rendiere is ßl meer as 'n bron van
kitsgeld beskou. Die gevolg was egter dat te veel diere geteel is vir die
beskikbare weiding.
Nog 'n probleem was dat die
Laplanders die troppe met sneeumobiele en helikopters veel vinniger oor die
land aangejaag het as wat natuurlik is. Die diere het stres gekry, vermaer, is
met parasiete besmet en die vleis het oneetbaar geraak.
'n Ondersoek wat 'n aantal jare
gelede ingestel is, het getoon dat duisende rendiere op die trek van maagsere
gevrek het.
________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
________________________________________________________
Ons
Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan