________________________________________________________________
Soete
storie van
die sitrus
tussen my vingers buig of
knak,
breek uit die klein
sproeireδn
wat geurend om my hand
uitsak,
die boorde weer van
Swartfoloos
en met die nartjies om my
heen
weet ek hoe dat 'n vrou kan
troos.
ù Sproeireδn, D.J. Opperman.
òáá
Klik hier vir ander artikel oor
sitrusvrugte by "Kort Begrip".
________________________________________________________________
DIT gebeur elke winter -- talle mense loop met loopneuse, waterige oδ,
dik koppe en geswolle kele rond. Want dan is griep en verkoues nogmaals met ons
met al hul ongure komplikasies. Honderde werk- en skoolure gaan verlore wanneer
die siekstes onder ons in die bed moet bly.
Gelukkig is die winter ook die tyd
van die jaar wanneer lemoene en nartjies volop is. Sitrusvrugte het 'n hoδ
voedingswaarde. Hulle bevat baie minerale en vitamiene, veral vitamien C, wat
baie mense as ons beste bondgenoot teen die kwale van die winter beskou.
Sitrusvrugte is die vrugte van bome en struike wat
tot die familie Rutaceae behoort. Daar
is baie soorte, waaronder lemoene, suurlemoene, lemmetjies, nartjies, pienk en
wit pomelo's, sitroene, minneolas, mandaryne, tangelo's, koemkwatte, bergamotsitroene en bitterlemoene.á 'n Mens dink
nie so aan hulle nie, maar sitrusvrugte is eintlik bessies. Baie sitrusplante
het doringrige takke.
Die
verskillende sitrusse is so naby verwant dat hulle maklik verbaster. Produkte
van die kruisings word dat met enting vermenigvuldig.
Die
meeste sitrusspesies kan nie ryp weerstaan nie, met die gevolg dat hulle in die
reΩl slegs in warm klimate gekweek kan word. Die plante se weerstand word egter
in 'n sekere mate deur enting op geharde onderstokke verhoog, en semi-geharde
basters en variδteite is al ontwikkel.
Die lemoen is sonder twyfel die
belangrikste kommersiδle sitrusvrug. Onder Suid-Afrika se belangrikste lemoene
is nawels (wat geδet) en valencias (wat versap word).
Maar daar is miljoene sitrusbome van
verskillende soorte in Suider-Afrika, wat jaarliks tonne der tonne vrugte vir
plaaslike verbruik en die uitvoermark lewer. Belangrike sitrusgebiede is onder
meer Mpumalanga, KwaZulu-Natal en die Wes- en Oos-Kaap, asook Zimbabwe,
Mosambiek en Swaziland.
Sitrusbome is die eerste keer in
1654 in Suid-Afrika geplant, in die tuin van die Vereenigde Oost-Indische
Compagnie. Die bome het van die eiland St. Helena gekom. Jan van Riebeeck het
die eerste vrugte -- suurlemoene -- op 25 Julie 1661 gepluk.
In daardie dae het mense min van die
kweek van sitrusbome geweet, en die vrugte was maar klein en bra beteuterd.
Sitrusbome aard die beste in warm streke met koel winters, maar geen ryp of
wind nie.
Sitrusbome kom oorspronklik van Suid-Asiδ. Die
Chinese was die eerste wat lemoenbome gekweek het, meer as 4000 jaar gelede.
Sowat duisend jaar gelede het Moslem-handelaars sitrusbome na Europa en
Noord-Afrika gebring.
Laat
in die vyftiende eeu is lemoene deur Christopher Columbus na die Nuwe WΩreld
gebring, en in die sestiende eeu het Europese setlaars lemoene in Florida en
Brasiliδ begin verbou
Vandag word sitrusvrugte in Australiδ, Amerika,
Spanje, Portugal, Italiδ, Israel en, natuurlik, Suid-Afrika gekweek. Die gemiddelde wΩreldproduksie is om en by 70 miljoen ton.
òáá
NARTJIE, lemoen, suurlemoen en familie... dis nie so moeilik om te weet
wanneer 'n vrug 'n sitrus is nie. Sny hom net oop en as hy so naastenby soos 'n
lemoen lyk, kan jy omtrent maar vir seker weet hy's een van die sitrusse.
Daar is 'n sagte skil met
'n eetbare binnedeel. Die skil het twee lae: 'n gekleurde buitelaag (die flavedo)
en 'n wit binnelaag (die albedo). Die vlesige binneste bestaan uit 'n
aantal segmente rondom 'n kern. Elke segment bevat klein sakkies sap.
Lemoenbome word gewoonlik gekweek
van uitloopsels van die verlangde variδteit wat by kwekerye op saadboompies
geδnt word. Die geδnte bome word sowat twaalf tot agttien maande later in 'n
boord oorgeplant.
Die eerste lonende oes volg sowat
vyf tot ses jaar nadat die lemoenbome geplant is, wat dan nog veertig tot
vyftig jaar lank kan aanhou dra. In diΘ tyd moet hulle gereeld water en kunsmis kry en
gespuit word om peste en siektes te bestry.
Aangesien lemoene nie ryp word nadat
hulle gepluk is nie, word hulle geoes wanneer hulle reg is om geδet te word.
Koue nagte is nodig sodat die vrug volledig kan verkleur.
Lemoene word maklik tydens die
plukkery gekneus, met die gevolg dat vrugte wat geδet gaan word, gewoonlik met
die hand gepluk word. Vrugte wat ingelΩ of versap sal word, word meganies
geoes.
Lemoene word nß die oes regstreeks
per vragmotor na die plaaslike pakhuis gebring. Hulle word eers gewas en dan
met 'n swamdoder behandel om verrotting te voorkom.
Hierna word die vrugte met 'n lagie
was bedek om die natuurlike laag te vervang wat in die skoonmaakproses verlore
gegaan het. Die was verbeter die voorkoms en raklewe van die vrugte.
Vervolgens word die lemoene volgens
gehalte en grootte gesorteer en in bokse verpak.
S≤ word baie van die sitrusvrugte
wat in Suid-Afrika gekweek word, dan uitgevoer, maar die bestemming kan ook 'n
inmaak- of versappingsfabriek wees -- of die tuismark en uiteindelik jou
vrugtebak!
Het jy geweet?
òáá VROE╦
ontdekkingsreisigers het gedurende lang seereise aan 'n siekte genaamd
skeurbuik gely weens die gebrek aan vitamien C in hul dieet. In 1753 het die
Skotse geneesheer James Lind aangetoon dat skeurbuik gekeer kan word deur
sitrusvrugte te eet. Die Britse vloot het toe lemmetjiesap (''lime juice'') aan
sy matrose begin uitdeel om hulle gesond te hou. Die matrose isá ''limeys'' genoem -- 'n naam wat vandag nog
soms vir die Engelse gebruik word!
____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________
Ons Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan