URZĘDY STAROPOLSKIE

Urzędników ziemskich mianował król według własnego uznania. Kandydatów na podkomorzych, sędziów, podsędków i pisarzy, a na Litwie dodatkowo marszałków i chorążych przedstawiały do nominacji sejmiki. Król wybierał jednego z czterech kandydatów. Z chorążymi, stolnikami, podczaszymi, podstolimi, cześnikami, łowczymi i miecznikami spotkaliśmy się przy okazji opisywania królewskiego dworu. Obowiązki ziemskich, dopóki je wykonywali, odpowiadały tym, które spełniali urzędnicy nadworni.

Pierwsze miejsce w Koronie (a trzecie na Litwie) zajmował podkomorzy. Podkomorzy istniał też przy dworze królewskim, ale poza nazwą oba urzędy nie miały z sobą nic wspólnego. Podkomorzy rozstrzygał przy pomocy swego sądu, zwanego podkomorskim, spory graniczne pomiędzy posiadaczami gruntów (za Jana Olbrachta za każde rozgraniczenie miał otrzymywać trzy grzywny. Później sam negocjował ze stronami swoje wynagrodzenie). Wytyczał ich granice i nanosił na mapę (w Prusach podkomorzy był wyłącznie urzędnikiem honorowym, sprawy graniczne rozpatrywały tam sądy ziemskie). Posiadał własna kancelarię, w której prowadził księgi podkomorskie z zapisami dokonywanych przez niego czynności urzędowych. Pomocnikami podkomorzego byli komornicy graniczni, zwani limitantami. Mianował dowolna ich ilość sam podkomorzy. W niektórych województwach posiadał także do pomocy pisarzy granicznych, którzy sprawowali pieczę nad aktami. Bliski działalnością podkomorzemu był (czwarty w hierarchii w Koronie) sędzia ziemski. Przewodniczył on sądowi ziemskiemu istniejącemu w każdej ziemi i powiecie. Za swą pracę pobierał wynagrodzenie od stron (wczesniej ustalone). Wiązały go incompatibilia. Nie mógł piastować żadnych urzędów grodzkich ani tez zasiadać w sądach grodzkich. Obok sędziego zasiadali w nim podsędek ziemski (jego incompatibilia nie obowiązywały) i pisarz ziemski. Podsędek i pisarz byli wynagradzanie przez strony na podstawie umowy. Sądy te rozpatrywały sprawy cywilne i niektóre karne osiadłej szlachty (poza zastrzeżonymi dla sądów grodzkich). Na Litwie urząd podsędka zlikwidowano w 1764 roku.

Na drugim miejscu w hierarchii ziemskiej Korony znajdował się starosta grodowy. Urząd ten uznano jako ziemski uznano dopiero w 1611 roku. Jak pisaliśmy już wcześniej posiadali oni szczątkową władzę wojskową. Do XVI wieku starostów posiadały już wszystkie ziemie koronne. Pod karą 200 grzywien i utraty dóbr nie wolno było obejmować kilku starostw. W niektórych ziemiach przyjęto system wielkopolski: jednego starosty-generała na obszarze kilku powiatów. Istniał zatem generał ruski i generał ziem podolskich (starosta kamieniecki) oraz małopolski (tu było trochę inaczej: generał małopolski nie obejmował całej prowincji a tylko województwo krakowskie). Jako dzierżawcy królewskich majątków mieli niezłe dochody. Mieli utrzymywać w odpowiednim stanie grody i zamki jako punkty obrony. Czuwali nad bezpieczeństwem i spokojem w swoim starostwie, szczególnie na drogach (za rozbój na drogach karano śmiercią, co spowodowało opinie cudzoziemców o Polsce jako kraju na ogół bezpiecznym). Ich władza administracyjno sądownicza wymagała posiadania własnych sądów zwanych grodzkimi. Sądy te rozpatrywały sprawy związane z naruszeniem spokoju i bezpieczeństwa wewnętrznego ( w szczególności zajmowały się sprawami gwałtów, podpaleń, rozbojów na drodze i najściach cudzego domu). Rozpatrywały też sprawy szlachty nieosiadłej oraz niektóre cywilne. Starosci posiadali tzw. prawo miecza, czyli obowiązek egzekwowania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji, jeśli nie były one respektowane przez strony. Starosta stał na czele władz grodzkich tworzących osobną hierarchię nie zaliczającą się do urzędów ziemskich. Obok starostów grodowych istnieli w Polsce starości niegrodowi, dzierżawcy zamków i dóbr królewskich, jednak bez praw i obowiązków tych pierwszych. Prawo zastrzegało aby starości niegrodowi nie posiadali więcej niż dwa starostwa. Prawo to jednak łamano. W dobrach magnackich istnieli starostowie prywatni.

Trzecia pozycję w Koronie, a piąta na Litwie zajmował chorąży ziemski. Każda ziemia dbała o to, by mieć swojego chorążego (np. województwa łęczyckie i sieradzkie miały po dwóch, zwanych większym i mniejszym, a w województwo sandomierskie nazwało swego wielkim). Obowiązki chorążych ograniczały się do występowania z chorągwiami ich województwa, ziemi lub powiatu w dwóch przypadkach: w czasie pogrzebów królewskich lub w czasie wojny, wtedy towarzyszyli pospolitemu ruszeniu. Gdy szlachta ruszała na wojnę, wtedy do pełnienia swoich obowiązków przystępował wojski. Troszczył się o spokój i bezpieczeństwo na podległym mu terenie. Wojscy dzielili się na wojskich większych, pilnujących porządku na całej ziemi i wojskich mniejszych zwanych wojskimi grodzkimi lub wojskimi zamkowymi, którzy mieli w opiece jeden zamek. W późniejszym okresie stracili wojscy swe znaczenie na rzecz starostów. Weszli jednak do hierarchii ziemskiej.

Pośród urzędników ziemskich widzimy również łowczych, a na Litwie także koniuszych (koniuszy w Koronie zanikli już w połowie XV wieku). Ostatnie miejsce pomiędzy urzędnikami ziemskimi zajmował skarbnik ziemski. Był to tytuł honorowy, bez żadnych obowiązków.

Spośród urzędników litewskich, których to stanowisk nie było w Koronie, na czoło wychodzą ciwun i marszałek. Urząd ciwuna był pochodzenia ruskiego i powstał w XIV wieku, gdy Litwa była pod wpływem Rusi. Na początku ciwuni byli dzierżawcami lub zarządcami majątków królewskich, których Litwa liczyła 12 a Żmudź 14. Z czasem majątków ubywało, więc zmniejszała się liczba ciwunów, jak i ich obowiązki. Urząd ten stawał się coraz bardziej honorowym. W XVIII wieku pozostało na Litwie tylko dwóch: ciwun wileński i ciwun trocki. Wybierały ich sejmiki i mianował król. Na Żmudzi pozostało ich 12 mianowanych przez króla. Drugim nietypowym urzędem ziemskim na Litwie był marszałek sejmikowy. Odmiennie jak w Koronie, gdzie przewodniczących sejmików wybierano na każdą kadencję, marszałek na Litwie pełnił swój urząd dożywotnio. Król zawsze wybierał marszałka spośród czterech kandydatów wybranych przez sejmik. Pośród niższych urzędów ziemskich na Litwie (a nieobecnych w Koronie) znajdują się: horodniczy (wymieniony w statutach litewskich -był opiekunem i dowódcą niektórych twierdz), mostowniczy (dbał o mosty), budowniczy (miał pod opieką wszystkie budynki publiczne) oraz leśniczy (zanikł na przełomie XVI/XVII wieku).

O zajmujących środkowe miejsca w tabeli hierarchii urzędników ziemskich na Litwie podwojewodzim i podstarościm napiszemy później. Ich miejsce znajduje się bowiem pomiędzy urzędnikami sądów grodzkich.

Przemysław Bielewicz

Historia | Poglądy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Człowiek i cywilizacja | Życie codzienne | Clintonland story | Podróże | Poradnik
Urzędy staropolskie

 Data publikacji
2000-02-18