S│awna na ca│ym ╢wiecie, przeciΩta przez granicΩ polsko-bia│orusk▒ w odleg│o╢ci ok. 80 km na po│udniowy wsch≤d od Bia│egostoku, prastara Puszcza Bia│owieska jest ostatnim w Europie ªrodkowej olbrzymim kompleksem le╢nym o charakterze naturalnym, z zachowanymi do dzi╢ elementami lasu pierwotnego. Teren Puszczy, bezcenny ze wzglΩd≤w przyrodniczych, stanowi jedn▒ z najwiΩkszych osobliwo╢ci turystycznych w skali Europy. Po polskiej stronie wydzielono najbardziej pierwotn▒ czΩ╢µ Puszczy, kt≤ra tworzy Bia│owieski Park Narodowy.
W 1977 r. Bia│owieski Park Narodowy zosta│ wpisany przez UNESCO na ╢wiatow▒ listΩ rezerwat≤w biosfery, a w roku 1979 - jako jedyny w Polsce i jeden z 11 w Europie - zosta│ umieszczony na li╢cie ªwiatowego Dziedzictwa Ludzko╢ci. O tym, ┐e jest to obiekt wyj▒tkowy w skali ╢wiatowej, mo┐e ╢wiadczyµ fakt, i┐ spo╢r≤d ponad 2800 istniej▒cych na ╢wiecie park≤w narodowych i ich odpowiednik≤w, zaledwie 22 obiekty by│y jednocze╢nie rezerwatami biosfery i obiektami dziedzictwa ludzko╢ci (wed│ug stanu na koniec 1986 r.) W Europie by│y nimi ponadto tylko trzy obiekty: park narodowy "Durmitor" w Jugos│awii, rezerwat "Sereberna" w Bu│garii i rezerwat "Girolette-Porto" na Korsyce.
Nie ma wszak┐e siΩ czemu dziwiµ: fragmenty Puszczy stanowi▒ jedyny w Europie las nizinny o naturalnym charakterze, czyli - m≤wi▒c bardziej potocznie - jest to jedyna prawdziwa, prastara, ni┐owa puszcza, jak▒ mo┐na odwiedziµ w tym rejonie ╢wiata.
Komu, a raczej czemu, nale┐y zawdziΩczaµ zachowanie tych teren≤w w tak "dziewiczym" stanie ? Le┐▒ce na terenie Puszczy ostatnie pozosta│o╢ci naturalnych las≤w ni┐owych strefy umiarkowanej, uformowane ju┐ oko│o 10.000 lat temu, przez pokolenia wykorzystywane by│y jako tereny │owieckie litewskich ksi▒┐▒t, polskich kr≤l≤w i rosyjskich car≤w, dziΩki czemu Puszcza ocala│a przed wyrΩbem i przekszta│ceniem w grunty rolnicze. To dziΩki tym "nie╢wiadomym ekologom" Puszcza Bia│owieska przetrwa│a w naturalnym stanie a┐ do pocz▒tku XX wieku, kiedy to zaczΩ│y siΩ jej cierpienia powodowane przez rΩce ludzi intensywnie pozyskuj▒cych tam drewno. Obecnie, prowadzi siΩ jeszcze czΩ╢ciow▒ wycinkΩ puszcza±skich las≤w, lecz planuje siΩ podjΩcie wszelkich dzia│a± na rzecz ca│kowitej ochrony tego obszaru. Spo│eczno╢µ miΩdzynarodowa, ekolodzy oraz naukowcy, przyjΩli wrΩcz z entuzjazmem pomys│ powiΩkszenia Bia│owieskiego Parku Narodowego na obszar ca│ej Puszczy, bowiem, jak twierdz▒, jest to rzecz▒ priorytetow▒ w ochronie unikatowego, ╢wiatowego ╢rodowiska.
Symbolem puszczy jest ┐ubr, najwiΩksze zwierzΩ naszego kontynentu, szczΩ╢liwie - uratowany od zag│ady wysi│kiem polskich przyrodnik≤w i pracownik≤w parku. Puszcza jest najwa┐niejsz▒ ostoj▒ europejskiego ┐ubra nizinnego. Przed 2.000 lat zamieszkiwa│ on prawie ca│▒ EuropΩ, za wyj▒tkiem Skandynawii. Do pocz▒tku naszego stulecia ┐ubry w stanie dzikim przetrwa│y tylko w Puszczy Bia│owieskiej i na Kaukazie. Podczas I Wojny ªwiatowej zosta│y jednak wytΩpione. Ostatni wolno ┐yj▒cy ┐ubr zgin▒│ na pocz▒tku 1919 roku. W parΩ lat p≤╝niej, w 1926 r., z r▒k k│usownik≤w wyginΩ│y ostatnie ┐ubry na Kaukazie. Sytuacja ┐ubra sta│a siΩ wiΩc tragiczna. Z inicjatywy polskiego uczonego, profesora Jana Sztolcmana, powsta│o w 1923 r. MiΩdzynarodowe Towarzystwo Ochrony »ubra, maj▒ce na celu restytucjΩ (odnowienie naturalnej populacji) ┐ubra spo╢r≤d tych osobnik≤w, kt≤re zachowa│y siΩ w ogrodach zoologicznych. W 1924 r. by│o ich na ╢wiecie zaledwie 54 szt. Pierwsze z nich przywieziono do Bia│owie┐y jesieni▒ 1929 r., umieszczaj▒c je w specjalnie wybudowanych zagrodach. We wrze╢niu 1939 r. bia│owieskie stado liczy│o 16 sztuk, po wojnie - 17. Ostatecznie dopiero w 1952 roku zosta│y wypuszczone na wolno╢µ. Przysporzy│o to Puszczy Bia│owieskiej dodatkowej s│awy. W ko±cu 1987 r. w polskiej czΩ╢ci Puszczy bytowa│o wolne stado ┐ubr≤w licz▒ce 208 sztuk. Podobne stado we wschodniej czΩ╢ci puszczy liczy│o oko│o 200 sztuk.
Doros│e byki ┐ubra bia│owieskiego osi▒gaj▒ wagΩ prawie jednej tony. Ich sylwetkΩ charakteryzuje potΩ┐nie zbudowana przednia czΩ╢µ cia│a opatrzona charakterystycznym garbem. »ubrzyce s▒ nieco mniejsze, ich waga nie przekracza 700 kg. Wysoko╢µ doros│ych ┐ubr≤w w k│Ωbie dochodzi do 185 cm, d│ugo╢µ do 280 cm. Poza tym najwiΩkszym z dziko ┐yj▒cych zwierz▒t, Puszcza jest tak┐e domem dla wilk≤w, rysi, bobr≤w, wydr, ryj≤wek ╢rednich, rzΩsork≤w, gronostai, │osi, ┐urawi, orlik≤w krzykliwych i grubodziobych, gado┐er≤w, s≤weczek, w│ochatek, puchaczy, bocian≤w czarnych, g│uszc≤w, cietrzewi i wszystkich europejskich dziΩcio│≤w. ListΩ tΩ mo┐na by by│o ci▒gn▒µ jeszcze d│ugo. Znalaz│oby siΩ na niej wiele innych gatunk≤w zwierz▒t i ro╢lin zagro┐onych wyginiΩciem, i od dawna znajduj▒cych siΩ w "Czerwonej KsiΩdze".
Krajobraz ma│o urozmaicony, bowiem niemal ca│y teren rozci▒ga siΩ na terasach rzek: Narewki i Hwo╝nej na wysoko╢ci 147-172 m npm. (r≤┐nica wysoko╢ci wynosi wiΩc zaledwie 25 m). Jest to obszar wysoczyzny morenowej - p│aska r≤wnina, zbudowana z osad≤w polodowcowych z okresu zlodowacenia ╢rodkowopolskiego. Nad dolinami rzek ci▒gn▒ siΩ r≤wniny denudacyjne szeroko╢ci kilkudziesiΩciu kilometr≤w, pokryte najczΩ╢ciej piaskami, rzadziej ┐wirami, urozmaicone s│ab▒ erozj▒ wsp≤│czesnych ciek≤w wodnych. WystΩpuj▒ g│azy narzutowe. WiΩkszo╢µ, bo 75% powierzchni rezerwatu, zajmuj▒ gleby polodowcowe, reszta to gleby bagienne i torfowe utworzone w dolinach rzek oraz bezodp│ywowych nieckach terenowych.
Szczeg≤lne po│o┐enie geograficzne Puszczy sprawia, i┐ w rezerwacie ╢cis│ym wystΩpuje bogaty ╢wiat ro╢lin i zwierz▒t. Opr≤cz gatunk≤w ro╢lin i zwierz▒t charakterystycznych dla Europy ╢rodkowej licznie spotyka siΩ tutaj przedstawicieli flory i fauny wschodniej Europy oraz stosunkowo czΩsto gatunki p≤│nocne i syberyjskie. Gatunki typowe dla po│udnia Europy s▒ w puszczy i Bia│owieskim Parku Narodowym bardzo rzadko spotykane. Dominuj▒ lasy. WystΩpuj▒ tu niemal wszystkie typy lasu spotykane w ca│ej Puszczy Bia│owieskiej. Wiele z nich nosi cechy las≤w pierwotnych. Warunki hydrologiczne wytworzy│y dwa rodzaje biotop≤w: pierwszy - bor≤w i gr▒d≤w o g│Ωboko╢ci w≤d gruntowych od 1-4 m, drugi - ols≤w i bor≤w bagiennych, gdzie woda wystΩpuje na poziomie dna lasu. Powierzchnia og≤lna tych ostatnich wynosi oko│o 15% ca│ej Puszczy. WystΩpuje tu nie spotykana gdzie indziej w Polsce rozmaito╢µ siedliskowych typ≤w lasu i zespo│≤w le╢nych, wywodz▒ca siΩ z ma│o zniekszta│conych przez cywilizacjΩ naturalnych warunk≤w przyrodniczych. Flora puszcza±ska zawiera ponad 1.000 r≤┐nych ro╢lin, w tym 26 gatunk≤w drzew i 70 gatunk≤w krzew≤w i krzewinek. Pozosta│e to ro╢liny runa le╢nego. Na terenie rezerwatu ╢cis│ego od 1921 r. wstrzymane s▒ prace le╢ne. W dolinach rzek i strumieni, na ┐yznych glebach kszta│towanych przez ruchliwe wody powierzchniowe, wykszta│caj▒ siΩ │Ωgi, nale┐▒ce g│≤wnie do │Ωg≤w jesionowo-olszowych, z udzia│em ╢wierka. Ma│e fragmenty nale┐▒ do │Ωg≤w jesionowo-wi▒zowych, jesionowych, olszowo-╢wierkowych i topolowo-wierzbowych. Lasy podmok│e, wystΩpuj▒ce w miejscach okresowej stagnacji w≤d, czΩsto na torfowym pod│o┐u, nale┐▒ do zbiorowisk z dominuj▒c▒ olsz▒ czarn▒ i z du┐▒ liczb▒ wierzb Salix. Olsy wykszta│caj▒ tutaj typow▒ budowΩ z drzewami rosn▒cymi na wyniesionych kΩpach i zalanymi okresowo dolinkami pomiΩdzy nimi. Najwa┐niejszym zbiorowiskiem jest tutaj olszyna bagienna. Na ma│ych obszarach wystΩpuj▒ zaro╢la wierzbowe, niskie zaro╢la wierzby rokity i brzozy niskiej, dΩbniak turzycowy i sosnowo-brzozowy las bagienny. Lasy iglaste i mieszane s▒ zdominowane przez dwa gatunki: ╢wierka i sosnΩ. Zr≤┐nicowanie ekologiczne bor≤w jest bardzo du┐e: od bagiennych do bardzo suchych. Generalnie, zbiorowiska ze ╢wierkiem rosn▒ na wilgotniejszych siedliskach, sosnowe z kolei - na suchszych glebach mineralnych z g│Ωbokim poziomem w≤d gruntowych. Sosny wystΩpuj▒ tak┐e w borach bagiennych na torfowiskach wysokich i przej╢ciowych. WystΩpuje w sumie ponad 20 zespo│≤w le╢nych i zaro╢lowych oraz ok. 20 niele╢nych. Przez puszczΩ przebiegaj▒ granice zasiΩgu ╢wierka (granica zasiΩgu borelanego) oraz dΩbu bezszypu│kowego (granica p≤│nocno-wschodnia).
Wyj▒tkowe bogactwo siedlisk puszcza±skich sprzyja rozwojowi wielu okaza│ych drzew, kt≤re uznawane s▒ za pomniki przyrody. Najwa┐niejsze gatunki lasotw≤rcze legitymuj▒ siΩ maksymalnymi wymiarami obwodu pni: d▒b szypu│kowy - 752 cm, sosna zwyczajna - 381 cm, ╢wierk pospolity - 300 cm, klon jawor - 220 cm, wi▒z - 380 cm, jesion zwyczajny - 420 cm, olcha czarna - 300 cm, osika - 194 cm. Najwy┐szymi drzewami s▒ ╢wierki maj▒ce po 52 m wysoko╢ci. Lipa drobnolistna i jesion dorastaj▒ do 43 m wysoko╢ci, dzika jab│o± - do 24 m, za╢ maj▒ca zazwyczaj formΩ du┐ego krzewu wierzba iwa dorasta w puszczy do 26 m wysoko╢ci. Poza walorami przyrodniczymi wa┐nym elementem ╢rodowiska le╢nego Puszczy s▒ zabytki kultury materialnej ╢wiadcz▒ce o bytno╢ci cz│owieka i o jego ┐yciu na przestrzeni dziej≤w. NajczΩ╢ciej spotykan▒ form▒ s▒ kurhany, czyli rytualne kopce ziemne, po│o┐one g│≤wnie w pobli┐u ciek≤w wodnych i na terenach gr▒d≤w, co charakteryzuje wczesnos│owia±sk▒ kolonizacjΩ osadnicz▒. Ilo╢µ ich jest szacowana obecnie na oko│o 600 sztuk, z czego najwiΩksze zgrupowanie (131 sztuk) znajduje siΩ w uroczysku Szczekotowo (przy czerwonym szlaku turystycznym z Hajn≤wki do Narewki)
ªcis│y rezerwat przyrody Rezerwat dostΩpny jest wy│▒cznie z przewodnikiem PTTK zatwierdzonym przez dyrekcjΩ Parku. Przewodnikami dysponuje Biuro Obs│ugi Ruchu Turystycznego w Bia│owie┐y i Hajn≤wce. WstΩp jest p│atny. Zwiedzanie odbywa siΩ po wyznaczonych lecz nie oznakowanych trasach, w grupach po 25 os≤b, w zasadzie pieszo. Zbiorowe grupy m│odzie┐y szkolnej mog▒ zwiedzaµ rezerwat dopiero poczynaj▒c od sz≤stej klasy szko│y podstawowej. Wiosn▒ w okresie roztop≤w (do 1 maja) rezerwat jest zamkniΩty dla zwiedzaj▒cych. Wszystkim wycieczkom udostΩpnia siΩ trasΩ w oddzia│ach 398 i 399, d│ugo╢ci oko│o 7 km. Pozosta│e trasy dostΩpne s▒ wy│▒cznie dla grup specjalist≤w i wycieczek o sprecyzowanym programie dydaktycznym (przyrodnicy, le╢nicy, studenci, dzia│acze ochrony przyrody), ka┐dorazowo po uzyskaniu zgody dyrekcji Parku. Podobnej zgody wymaga przejazd furmank▒ (zim▒ saniami) i rowerem. W rezerwacie ╢cis│ym obowi▒zuje zachowanie ciszy, zakaz rozpalania ognia, palenia papieros≤w, u┐ywania odbiornik≤w radiowych i telewizyjnych oraz wprowadzania ps≤w. Zabrania siΩ przebywania w rezerwacie noc▒ i w czasie burzy oraz silnych wiatr≤w. Trasa dostΩpna wszystkim wycieczkom prowadzi przez wielogatunkowy las li╢ciasty (typu gr▒du) oraz fragmenty olsu i │Ωgu olszowo-jesionowego.
Wycieczka po Parku daje mo┐liwo╢µ zapoznania siΩ z budow▒ lasu naturalnego oraz pomnikowymi drzewami: 450-letnim dΩbem "Bartnym" (41 m wysoko╢ci, obw≤d na wysoko╢ci piersi 580 cm), sosn▒ masztow▒ (36 m wysoko╢ci, 304 cm obwodu, oko│o 200 lat), martw▒ sosn▒ ze ╢ladami dw≤ch barci oraz zwalonym w 1974 r. dΩbem "Jagie││y" (39,5 m wysoko╢ci, 550 cm obwodu, prawie 500 lat). W ko±cowym odcinku szlaku znajduje siΩ miejsce strace± 200 os≤b z czas≤w II wojny ╢wiatowej.
Rezerwat znajduje siΩ przy szosie z Bia│owie┐y do Hajn≤wki, w oddziela 425, oko│o 3 km od Parku Pa│acowego i parkingu w Bia│owie┐y. Czynny jest codziennie z wyj▒tkiem poniedzia│k≤w i dni po╢wi▒tecznych. WstΩp p│atny. Obja╢nie± udzielaj▒ dy┐urni pracownicy BPN. Dojazd do rezerwatu jest mo┐liwy samochodem b▒d╝ autobusem relacji Bia│owie┐a - Hajn≤wka. Od przystanku doj╢cie ok. 800 m do bramy wej╢ciowej. Pieszo mo┐na dotrzeµ do rezerwatu szlakiem zielonym i ┐≤│tym. W rezerwacie zabrania siΩ niepokojenia i dokarmiania zwierz▒t, wchodzenia na p│oty i do zagr≤d ze zwierzΩtami, wprowadzania ps≤w oraz przebywania poza wyznaczonymi przej╢ciami i trybunami widokowymi. W jednej z zagr≤d prezentowana jest grupa ┐ubr≤w sk│adaj▒ca siΩ z doros│ego byka, kilku ┐ubrzyc i m│odzie┐y. W osobnej zagrodzie znajduj▒ siΩ koniki polskie typu tarpana. S▒ to potomkowie dawnych mieszka±c≤w puszczy - tarpan≤w, kt≤re przetrwa│y tu do ko±ca XVIII w. Obecnie prezentowane okazy s▒ miesza±cami tarpana z ko±mi domowymi i posiadaj▒ charakterystyczn▒ ma╢µ myszat▒ oraz ciemna prΩgΩ na grzbiecie. W innych zagrodach znajduj▒ siΩ: jelenie, sarny, │osie, dziki, wilk oraz ┐ubronie (miesza±ce ┐ubra z byd│em domowym).
| Nazwa parku: | Bia│owieski PN |
| Nazwa skr≤cona: | BPN |
| Data utworzenia: | 21 XI 1947 r |
| Teren pod ochron▒ od roku: | 1932 |
| Adres dyrekcji: | Bia│owie┐a, Park Pa│acowy 5 |
| Kod pocztowy: | 17-230 |
| Telefon: | (0-835) 12-306 (0-835) 12-360 |
| Fax: | (0-835) 12-323 |
| Wojew≤dztwo: | bia│ostockie |
| Aktualna powierzchnia: | 10501,95 ha |
| Powierzchnia rezerwat≤w ╢cis│ych: | 4747,00 ha |
| Powierzchnia teren≤w chronionych czΩ╢ciowo: | 0,00 ha |
| Powierzchnia otuliny: | 3224,26 ha |
| Powierzchnia le╢na: | 10179,00 ha |
W cieniu Bia│owieskiego Parku Narodowego przez wiele lat pozostawa│y inne atrakcyjne obszary Bia│ostocczyzny. Dopiero w po│owie lat osiemdziesi▒tych utworzono dwa parki krajobrazowe: Narwia±ski i w Puszczy Knyszy±skiej. W ostatnim czasie Narwia±ski Park Krajobrazowy uzyska│ status parku narodowego. Fakt ten jest nie bez znaczenia dla Bia│egostoku, poniewa┐ Narwia±ski Park Narodowy le┐y nieomal w granicach miasta. Obszar Park≤w obejmuje ochron▒ fragment rzecznej doliny Narwi. Narew pod Bia│ymstokiem jest jedn▒ z ostatnich du┐ych rzek w Polsce i Europie, kt≤ra zachowa│a sw≤j naturalny charakter. Rzeka rozlewa siΩ tutaj tworz▒c sieµ kilku koryt wype│niaj▒cych ca│▒szeroko╢µ doliny. Niezaprzeczalnym bogactwem Parku s▒ ptaki. Dotychczasowe badania pozwoli│y na stwierdzenie obecno╢ci 132 gatunk≤w ptak≤w, z czego 113 to gatunki lΩgowe. Dolina stanowi drug▒ po Biebrzy ostojΩ ptak≤w charakterystycznych dla ekosystem≤w bagiennych, kt≤rych byt w Europie jest powa┐nie zagro┐ony. Bogata jest na Bia│ostocczy╝nie sieµ rezerwat≤w i pomnik≤w przyrody uzupe│niaj▒ca system ochrony przyrody przed zgubnymi wp│ywami wsp≤│czesnej cywilizacji.
Wybieraj▒c PuszczΩ Bia│owiesk▒ najciekawszym, moim zdaniem, miejscem Europy, szczeg≤lnie atrakcyjnym turystycznie, kierowa│em siΩ w znacznej czΩ╢ci moim w│asnym zainteresowaniem "dzik▒" i "nieujarzmion▒" przyrod▒.
Wielokrotnie by│em uczestnikiem odbywaj▒cych siΩ w Bieszczadach survivalowych zlot≤w, tak wiΩc obcowanie z natur▒ sta│o siΩ moj▒ pasj▒.
Tereny Puszczy zafascynowa│y mnie szczeg≤lnie ze wzglΩdu na unikatowe w skali kontynentu zachowanie pierwotnych zbiorowisk ro╢linnych.
Tutaj samo nasuwa mi siΩ swojskie: "cudze chwalicie, swego nie znacie !"
Nie trzeba chyba przypominaµ, ┐e puszcza±skie lasy s▒ r≤wnie┐ schronieniem dla wielu zagro┐onych ca│kowitym wyginiΩciem gatunk≤w zwierz▒t, co podkre╢la nie tyle jej europejskie, co ╢wiatowe znaczenie.
Kr≤tko m≤wi▒c - i reasumuj▒c jednocze╢nie wszystkie wy┐ej przedstawione przeze mnie wiadomo╢ci - my╢lΩ, ┐e gdy dodatkowo pomy╢limy krajobrazowej rozmaito╢ci reszty naszego kraju, mo┐emy spokojnie stwierdziµ, i┐ dla ╢wiata Polska jest chyba do╢µ interesuj▒cym przyrodniczo miejscem na mapie.
Puszcza Bia│owieska to w pewnym sensie wizyt≤wka polskiej przyrody na ╢wiecie - miΩdzy innymi przez to sw≤j wyb≤r uwa┐am za w pe│ni uzasadniony.