Ziemia obiecana

fot: Renata Pajchel

ZmΩczony i niezadowolony z siebie wiosn▒ 1973 roku zaj▒│em siΩ pracami domowymi. Krystyna posia│a w│a╢nie trawnik i, jak nam doradzali znawcy, pierwszy raz nale┐a│o go przystrzyc no┐ycami. Na kolanach pokona│em powierzchniΩ nieco wiΩksz▒ od sto│u i stwierdzi│em, ┐e wolΩ jednak robiµ filmy. Natychmiast poczu│em siΩ lekki i rze╢ki.

Zg│osi│em ZiemiΩ obiecan▒. Projekt zosta│ dobrze przyjΩty i ju┐ latem przyst▒pili╢my do zdjΩµ. ZaczΩ│a siΩ wspania│a przygoda z miastem, kt≤re ka┐dego dnia odkrywa│o przed nami coraz to nowe fragmenty swojej niezwyk│ej przesz│o╢ci.

NajwiΩkszym bogactwem dla filmu by│a jednak sama powie╢µ Reymonta. Mia│em tego ╢wiadomo╢µ. Reymont opisa│ ludzi, kt≤rzy tworzyli drugi obok romantycznego nurt naszej historii. Bez nich, bez ich fabryk, bez robotnik≤w, kt≤rzy tam pracowali w strasznych warunkach, nie by│oby tego, co jest dzi╢.

Z trzech bohater≤w jeden jest Polakiem, drugi Niemcem, trzeci »ydem. Te r≤┐nice pochodzenia nie dziel▒ ich. Razem zak│adaj▒ fabrykΩ, │▒czy ich wsp≤lny interes, wsp≤lne poczucie przynale┐no╢ci do grupy Lodzermensch≤w. Ten szczeg≤lny konglomerat polsko-niemiecko-┐ydowski ≤wczesnej úodzi jest ogromnie interesuj▒cy, uderza barwno╢ci▒, r≤┐norodno╢ci▒ obyczajow▒, rozmaito╢ci▒ typ≤w i postaw.

Ziemia obiecana jest jedyn▒ tego rodzaju powie╢ci▒ w literaturze polskiej i ca│kowitym w niej wyj▒tkiem. Jej realizm wspaniale godzi│ siΩ z ┐ywio│em kina, kt≤rym jest fotograficzny opis ╢wiata. R≤wnie┐ dialogi okaza│y siΩ fonetycznym niemal zapisem mowy ludzi, kt≤rych obserwowa│ Reymont. Postacie m≤wi▒ tu w│asnym jΩzykiem, wypowiadaj▒ po polsku my╢li przet│umaczone z niemieckiego, rosyjskiego lub z jidysz, stwarzaj▒c bogactwo jΩzykowe nieznane innym polskim powie╢ciom ko±ca XIX wieku.

Andrzej Wajda

Recenzje

Andrzej Wajda nie tylko zrezygnowa│ z uczuciowych opis≤w Reymonta, ale rozsta│ siΩ tak┐e z niekt≤rymi jego z│udzeniami. Choµby z tym, ┐e ludzie uczciwi a wytrwali "mogli w úodzi przetrwaµ". W filmowej wersji Ziemi obiecanej Trawi±ski, nie uzyskawszy pomocy od swego rodaka, Borowieckiego, odbiera sobie ┐ycie... Ogromna wiΩkszo╢µ postaci zaludniaj▒cych ZiemiΩ obiecan▒ to istoty jawnie przyznaj▒ce siΩ do tego, ┐e w swym dzia│aniu nie kieruj▒ siΩ etyk▒, nie maskuj▒ce czyn≤w, kt≤re przez przedstawicieli ╢wiatlejszej bur┐uazji zachodniej by│yby przys│oniΩte frazesami patriotycznymi, upozorowane jakimi╢ "wy┐szymi celami", czy te┐ skompensowane pozorn▒ "dobroczynno╢ci▒".

Tak wiΩc Ziemia obiecana ukazuje nam kapitalizm nieucywilizowany, surowy, prawdziwszy, jakby bΩd▒cy emanacj▒ samej "zwierzΩcej" natury cz│owieka.

Konrad Eberhardt
"Kino", Warszawa, XII 1974

Z pozoru mo┐e siΩ wydawaµ, i┐ Wajda jest zafascynowany niespo┐yt▒ si│▒ witaln▒, energi▒, przedsiΩbiorczo╢ci▒, a tak┐e brakiem zahamowa± i ┐yciowym b▒d╝ seksualnym apetytem trzech m│odych bohater≤w Ziemi obiecanej. (...) W istocie przecie┐, ostrzej ni┐ to napisa│ Reymont, wydobywa na jaw ca│▒ pustkΩ ich ┐ycia, pokryt▒ dynamicznym infantylizmem i automatyzmem robienia za wszelk▒ cenΩ "grubych pieniΩdzy".

Tomasz Burek
"Kino", Warszawa, XII 1974

Ziemia obiecana zosta│a przyjΩta w Polsce raczej z rezerw▒. Re┐yserowi miano przede wszystkim za z│e, ┐e Borowieckiego, Polaka, wyposa┐y│ w najbardziej odra┐aj▒ce cechy charakteru. Tego rodzaju interpretacja nie odpowiada orygina│owi. Powie╢µ Reymonta by│a w powa┐nej mierze antysemicka. (...)

W filmie Wajdy Borowiecki pozostaje a┐ do ko±ca najbardziej z│o╢liw▒ i destruktywn▒ postaci▒. Jego nieludzko╢µ Wajda bardzo logicznie wyt│umaczy│ okoliczno╢ciami. Borowiecki, jako najmniej zasobny, musia│ szczeg≤lnie byµ cz│owiekiem bez skrupu│≤w, a┐eby siΩ potwierdziµ. Bezlitosna ocena historii Polski, rezygnuj▒ca z wygodnej tezy, i┐ ╝li byli zawsze »ydzi albo Niemcy, stanowi o warto╢ci tego filmu.

Michael Schwarze
"Frankfurter Allgemeine Zeitung", Frankfurt, 12 I 1976

Wstrz▒saj▒cy jest obraz miasta namalowany przez WajdΩ: jego brudne i gro╝ne fabryki, jego rezydencje uginaj▒ce siΩ pod ciΩ┐arem ostentacyjnego bogactwa, ale pozbawione gustu i kultury, jak siedziba Mⁿllera. Przypomina to opisy Dickensa, Zoli, Gorkiego i p│≤tna naturalistyczne tamtej epoki (Corota, pierwszych Van Gogh≤w, Edvarda Muncha) oraz nieco p≤╝niejszych ekspresjoni-st≤w niemieckich, jak Knopf, Meidner, albo Grosz, ╢wiadk≤w spo│ecznego protestu.

Max Tessier
"Écran", Pary┐, III 1976

Film mo┐na kupiµ w ksiΩgarni internetowej Merlin

Ksi▒┐kΩ Stanis│awa Reymonta Ziemia obiecana mo┐na kupiµ w ksiΩgarni internetowej Merlin