My wΩreld
-- soveel
goggas!
òáá Die drie hoofgroepe wat hieronder bespreek word, is kewers, vlieδ en wespe. Nog inligting oor vlieδ kan verkry word deur op die blou skakel te klik. Die twee hoofgroepe wat nie hieronder genoem word nie, is halfvlerkiges (besies-en-wantse) en vlinders-en-motte, waaroor daar egter elders in hierdie ensiklopedie artikels bestaan (klik ook net op die blou skakels).
____________________________________________________________________
òáá DAAR is
minstens 300 000 verskillende soorte kewers, wat oral voorkom, van besneeude
bergpieke en versengende woestyne tot modderige waterpoele.
Kewers vreet allerhande soorte plante en diere,
lewend of dood, en word self in hordes deur voδls, akkedisse en klein soogdiere
verorber. Hoewel hulle pesdiertjies kan wees, wat gesaaides aanval en stapels
mensevoedsels verslind, speel kewers ook 'n belangrike rol in die natuur deur
dooie plante en diere te vreet en te sorg dat hul bestanddele as waardevolle
voedingstowwe terug in die grond beland.
Alle kewers ondergaan 'n volledige metamorfose. Uit
hul eiers kom larwes, waarvan party etlike jare lank vreet en groei voordat
hulle in papies verander en daarna volwasse insekte word.
Volwasse kewers het die swaarste pantsers van alle
insekte. Hulle het harde dopvlerke voor, wat mekaar in die middel ontmoet om
die delikater agtervlerke te bedek en te beskerm.
Kewers kom in allerlei groottes voor, van piepklein
swamkewers kleiner as 'n speldekop tot die reusagtige Goliat-kewer van Afrika
(Goliathusá cacicus), wat tot 15 cm lank
kan wees. Alle kewers is nie swart nie -- baie is so kleurryk soos voδls en
blomme. Ená hulle kan skitter soos
juwele.
Interessant: gloeiwurms is nie wurms nie, maar
kewers. Die vlerklose wyfies van sekere soorte kan hul sterte laat flits om 'n
maat aan te lok.
òáá ALLE
vliegsoorte het net twee vlerke, pleks van die vier wat ons byvoorbeeld by
naaldekokers en vlinders kry. In die plek van die agtervlerke in daar twee
klein balanseer-kolfies, wat tydens die vlug soos twee klein giroskope beweeg
en die vlieg help om te stuur en om sy vlug te stabiliseer.
Blindevlieδ is egter uniek onder die vlieδ deurdat
hulle steeds normaal kan vlieg nadat die balanseerders afgesny is.
Vlieδ het ook groot samegestelde oδ (ja, ook die
blindevlieg, wat in der waarheid baie goed kan sien) en kloue en kussinkies aan
die voete wat hulle in staat stel om op enige voorwerp te loop.
Hulle kan verstommende akrobatiese toertjies in die
lug doen, soos om onderstebo op die plafon te land, agteruit te vlieg of op een
plek in die lug te hang.
Vlieδ word oral op aarde aangetref, van die ysige
poolstreke af tot by die ekwatoriale reδnwoud. Party soorte help die mens deur
voedselgewasse te bestuif, maar baie ander, soos die muskiete, is gevaarlike
peste. Hulle versprei siektes, soos malaria en slaapsiekte, en dra kieme.
Alle vlieδ ondergaan 'n volledige metamorfose. Die
larwes, of maaiers, lewe hoofsaaklik in water of in klam, verrottende plante-
en diereweefsels. 'n Paar spesies vreet slegs lewende plante of diere.
Interessant: ons het gesΩ alle vlieδ het vlerke, maar
daar is die rare uitsondering: die piepklein vlermuisvliegie (Penicillidia
fulvida) het glad geen vlerke nie. Hy leef in die pels van vlermuise en
drink bloed. Die wyfie skenk die lewe aan 'n volgroeide maaier, wat op die
grond val en 'n papie word.
òáá DIE wespe
(perdebye), bye, miere en diesulkes vorm een van die grootste insektegroepe op
aarde. Reeds sowat 200 000 spesies is bekend, maar talle word nog voortdurend
ontdek.
Met die uitsondering van die saagvlieδ word alle
wespe, bye en miere maklik aan hul dun ''middeltjie'' uitgeken. Aan die einde
van die agterlyf van baie wyfies van die wespe of bye is die ovipositor -- die
orgaan waarmee eiers gelΩ word -- tot 'n geniepsige angel vir selfverdediging vervorm.
Verskeie spesies wespe, bye en miere is ''sosiale''
skepseltjies of samelinsekte, wat in 'n nes woon wat hul saam gebou het en
waarin hulle saam-saam na die eiers omsien. Die mens het reeds vroeg-vroeg bye
vir hul heuning begin aanhou en is deur die eeue geboei deur die komplekse
gemeenskappe van miere, maar betreklik min is omtrent wespe bekend, al is hulle
vir ons so belangrik.
Baie wespe is naamlik lewenslank besig om die larwes
en ruspers dood te maak van insekte wat ons gesaaides verniel en verwoes. Saam
met bye is hulle boonop belangrike bestuiwers, wat verseker dat ons goeie
vrugte- en groente-oeste kry.
Die meeste miersoorte lewe en werk in groot kolonies
(van tot 100 000 enkelinge) saam en bou ingewikkelde neste waarin hul
kleintjies grootgemaak word. Elke nes word deur 'n enkele koningin begin, wat
al die eiers lΩ; daar is geen koning nie.
Spoedig nadat sy in die ou nes uit haar papie te voorskyn gekom het, paar die jong koningin 'n enkele keer met 'n gevleuelde mannetjie en bewaar die sperma om dit regdeur haar lewe te gebruik.Sy byt dan haar vlerke af en begin 'n nuwe nes. Die nes word gebou deur vlerklose, steriele werksters, wat kos soek en die ontwikkelende eiers en larwes versorg. Miere kommunikeer by wyse van aanraking en reuk.
Afrikaanse swerfmiere (Dorylus nigricans) vorm
ook groot kolonies, maar hulle het nie permanente neste nie. Hulle kampeer
tydelik op 'n sekere plek terwyl die koningin haar eiers lΩ. Dan beweeg hulle
weer vort, terwyl hulle die ontwikkelende larwes met hulle saamdra. Die miere
sal van tyd tot tyd uitsprei en alles vreet wat in hul pad is.
Miere se kake is merkwaardig sterk en hulle kan seer
byt. Party spesies spuit boonop mieresuur uit die punt van hul agterlyf in die
wond in -- wat dit dubbel so seer maak.
Miersoorte verskil eintlik baie van mekaar. Daar is
ook eenlopers en parasiete; miere wat werkers van ander neste as slawe teel; en
''koekoek''- koninginne wat neste binnegaan en die werkers oorreed om hul
koningin dood te maak sodat hulle haar nageslag kan grootmaak.
Interessant:á
Jy is Ωrens in die gramadoelas en 'n stuk doringdraad kerf 'n lelike sny
in jou arm in. Jy weet jy moet dadelik steke kry, maar waar vind jy 'n dokter
op hierdie verlate plek? Toe maar, daar's 'n uitweg -- mits daar soldaatmiere
in die omtrek is.
Vang vir jou 'n paar en laat hulle die wond vir jou
toebyt! Dis 'n metode wat glo al eeue lank in Midde-Afrika gebruik word, by
gebrek aan chirurgiese naalde.
'n Strydmier word kop eerste op die wond gedruk sodat
sy kake aan weerskante raak. Die mier sluit die kake dan instinktief en trek
die geskende vel saam. Nou pluk jy blitsvinnig die lyf van die mier se kop af.
Die kop en kake bly agter. En daar sal dit in die weefsel bly sit totdat die
letsel geheel is.
òáá ONDER die minder omvangryke groepe isá byvoorbeeld kakkerlakke, oorkruipers, naaldekokers, hottentotsgotte, sprinkane en stokinsekte. Hulle kan baie wees, maar daar is nie so baie soorte van elk nie.
Dan is daar ook stofluise, wat in pakkies gedroogde
kos lewe; blaaspootjies, wat baie skadelik vir tuinbougewasse is; kouluise, wat
op voδls lewe; en vlooie en suigluise, wat mense sowel as diere irriteer.
Stokinsekte kan groen of bruin van kleur wees en is
gewoonlik lank en dun met slanke pote en voelers. Bedags flous hulle roofvyande
deur feitlik letterlik stokstil aan struike en bome te hang, waar hulle net
soos takkies lyk. Snags is hulle beweegliker en vreet hulle blare. Die
mannetjies van baie soorte het vlerke, maar die wyfies is dikwels vlerkloos.
Hottentotsgotte ken jy seker goed, hulle wat so
seremonieel hul pote voor hulle hou sodat dit lyk of hulle
"bid".á Hulle is dikwels
slank, soos stokinsekte. Baie soorte is in heldergroen of dofbruin skakerings
gekamoefleer. Hulle jag ander insekte, wat hulle met hul spesiaal gevormde
voorpote vasgryp.
Volwasse vlooie is almal bloedsuiers, en elke soort
verkies die bloed van 'n bepaalde soort dier of voδl of diΘ van 'n mens. 'n
Diervlooi sal net 'n mens aanval as hy baie honger is. Die piepklein vlooilarwetjies
lewe van verrottende stowwe in neste en tapyte. Die volwassenes kan dikwels
lank sonder kos klaarkom.
Die mannetjies van die grassprinkane maak geluide om
die wyfie te lok deur hul agterpote teen hul harde voorvlerke te vryf. Die
bleekgroen Afrika-grassprinkaan (Physemacris variolosa) het 'n spesiaal
verlengde agterlyf wat as 'n weergalmende trom dien. Daarteenoor ''sing''
krieke deur die twee voorvlerke saam te vryf.
Die meeste waterjuffers vou die vlerke saam oor die
liggaam wanneer hulle rus, terwyl die naaldekokers hul ruskansies met
oopgespreide vlerke benut. 'n Indonesiese spesie (Nannophya pygmaea) is,
sover bekend, die kleinste naaldekoker. Die meeste waterjuffers is klein,
delikate insekte en hulle is dikwels helder gekleur. 'n Spesie van Costa Rica (Megaloprepus
caerulatus) is die grootste waterjuffer ter wΩreld. Sy nimfe hou in die
water wat in verrottende boomholtes versamel.
Die nimfe van naaldekokers en waterjuffers lewe altyd in water, waar hulle ander insekte vreet. Agterpote wat soos linte lyk, sleep agterna en lei roofvyande se aandag van die kwesbare dele van die liggaam af weg.
Deur 'n mikroskoop lyk hy soos 'n monster -- die
kopluis wat op mense voorkom. Hierdie luise vreet dooie vel en klou met
spesiale kloue aan die hare vas.
Van die oorkruipers is Titanolabis colossea
van Australiδ die grootste ter wΩreld. Mense het eenmaal verkeerdelik geglo dat
oorkruipers in mense se ore inkruip en hulle doodmaak. Oorkruipers vreet
lewende en dooie plante en diere. Hulle het kort, donker voorvlerke waaronder
die langer, deursigtige agtervlerke ingevou word.
Kakkerlakke lewe feitlik oral en vreet omtrent alles.
Party soorte kan peste raak in huise waar hulle met hul plat lywe in smal
skeurtjies wegkruip en moeilik bestry word. Baie soorte kakkerlakke ontwikkel
geen vlerke nie. Megaloblatta longipennis is die grootste vlieδnde
kakkerlak.
Inligting uit die boek
INSECT in die gewilde Eyewitness Guides-reeks van Dorling Kindersley.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
á
Ons Wonderlike WΩreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan