|
 |
||||
| Temat
miesiąca
Spis artykułów Archiwum Kontakty Informacje Strona główna Poczta do redakcji
|
|
Kanclerzem w Koronie była na przemian świecka i duchowna osoba. Ustalono to w 1507 roku (ale tylko dla Korony – na Litwie to nie obowiązywało). Kanclerz musiał być mianowany na sejmie pod kontrolą obradujących stanów. Gdy powoływano kanclerza pomiędzy sesjami sejmu, odbywało się to pod okiem senatorów na radzie senatu. Od 1775 roku kompetencje te przejęła Rada Nieustająca, a jej wybór zatwierdzał król. Kanclerz i jego zastępca (ale nie podwładny) podkanclerzy zarządzali kancelariami państwa: większą i mniejszą (bez podziału kompetencji). Kanclerza i podkanclerzego różnił tylko stopień służbowy a nie walor czy ranga urzędu. Mieli równa powagę. Musieli pozostawać ze sobą w ścisłym kontakcie i informować się o załatwionych przez siebie sprawach i wystawionych dokumentach. Kierowali polityką zagraniczną państwa, częściowo także wewnętrzną. Posiadali władzę sądowniczą (jeżeli kanclerzem był duchowny sprawował jurysdykcje nad duchowieństwem dworu królewskiego), prowadzili sądy asesorskie (tzw. zadworne). Były one osobne dla Korony i Litwy i sprawowały (miedzy innymi) funkcje najwyższego ciała odwoławczego dla miast królewskich. Początkowo prowadzili sądy sami, mając do pomocy sekretarza, referendarza i pisarza. W XVII wieku doszło do nich czterech asesorów (w 1775 roku wprowadzono do asesorii regensów i metrykantów kancelarii kanclerskiej) Mieli w swoich rękach pieczęcie królewskie (większą i mniejszą), którymi opatrywali wszystkie wychodzące z kancelarii dokumenty. Pieczęcie stanowiły oznakę ich godności i wchodziły do kanclerskich herbów. Gdy panujący zmarł kanclerz kruszył pieczęć na jego pogrzebie. Nowe dostawał od następcy. Kanclerz był ustami króla. Przemawiał w imieniu tronu. W czasie bezkrólewia władza kanclerza podlegała zawieszeniu (obowiązki ich na ten czas przejmował sekretarz wielki). Kanclerz nie mógł postawić pieczęci bez zgody króla, ale i mógł odmówić jej postawienia, jeżeli uważał, że dokument jest niezgodny z prawem lub może zaszkodzić państwu. Akt z królewskim podpisem, ale bez pieczęci, był nieważny. Dopiero od 1775 roku kanclerz musiał pieczętować dokumenty, choćby sie z nimi nie zgadzał. W 1504 roku król Aleksander powołał kanclerza i podkanclerza na Litwie. Od tej pory następował pomiedzy nimi podział kompetencji na zasadzie terytorialnej. Kanclerze z obowiązku kontrolowali króla. Dbali o praworządność i o to by król nie łamał prawa, szczególnie by bez wiedzy stanów nie wypowiadał wojny. Na zasadzie incompatibilów (zakaz z 1504r.) kanclerzem ani podkanclerzym nie mógł zostać arcybiskup gnieźnieński ani biskupi: krakowski, kujawski, warmiński, poznański i płocki. Konstytucja z 1768 roku ograniczyła ten zakaz do prymasa oraz biskupów krakowskiego i kujawskiego. Kanclerzem nie mógł zostać też kasztelan lub wojewoda. Jednak zakaz ten często łamano. Kanclerze pełnili swe funkcje honorowo. Uposażenie przyznał im dopiero sejm z 1775 roku (ale tylko dla świeckich, uważając, że duchowni korzystaja z dóbr kościelnych). Kanclerz czerpał jednak pewne dochody z piastowanego urzędu. Były to gratyfikacje od odbiorców przywilejów, szczególnie osób prywatnych. Za szybkie i zgodne z życzeniem petenta załatwienie sprawy mógł od niego oczekiwać wdzięczności. Od połowy XVII wieku handlowano przywilejami otwarcie. Dla kanclerza nie było problemem wystawić na jeden i ten sam urząd kilku dokumentów dla kilku różnych osób. Każda płaciła, a ile z tego powodu powstawało nieporozumień, kanclerza już nie interesowało. Obsadę kanclerskiej kancelarii stanowili sekretarze, pisarze i kanceliści. Na jej czele stał regens lub regent (używano obu nazw). Regens (mianowany przez kanclerza i zatwierdzany przez króla) rozdzielał pracę między kancelistów. Sekretarzy było dwóch (od spraw prywatnych i publicznych oraz od stosunków z zagranicą). Przedkładali oni królowi gotowe dokumenty do podpisu. Dokumenty przygotowywali pisarze (układali koncepty pism) oraz kanceliści (sporządzali czystopisy). Akta sporządzano wtedy bez kopii. Wpisywano je natomiast do specjalnych ksiąg zwanych Metrykami. Były ich dwie: koronna (nie wiadomo kiedy powstała) i litewska (powstała w 1386r.). Jako ciekawostkę można podać, że najstarsza Metryka przepadła w 1444 w bitwie pod Warną, gdyż kancelarię wożono wtedy z królem. Metrykami opiekowali się metrykanci. Było ich czterech (po dwóch dla Korony i Litwy). Związany z kanclerzem nazywał się metrykantem większym, a z podkanclerzym metrykantem mniejszym. Kanceliści nie pobierali stałych pensji, ale osiągali niezłe dochody. Nikt bowiem, załatwiwszy pomyślnie sprawę nie odjeżdżał bez uprzedniego wynagrodzenia kancelarii. W tym celu ustawiono w kancelarii skarbonę, skąd jej zawartość co kwartał była dzielona pomiędzy kancelistów. Do grupy „ministrów” – senatorów wchodził również podskarbi. Przez jego ręce przechodziły wszystkie dochody i wydatki państwa. Pierwsze przekazy źródłowe z XIII wieku wspominają o skarbnym. Pod koniec wieku wspomina się już o podskarbim i skarbnym nadwornym. Podskarbiego wielkiego, jako urzędnika administracji centralnej powołał Kazimierz Wielki. Za Zygmunta Augusta powołano podskarbiego wielkiego litewskiego. Miał on pilnować koron królewskich ( w XVII wieku zastąpił go w tym kustosz koronny) i skarbu publicznego, zarządzać finansami oraz emitować pieniądze. Do 1717 roku podskarbiowie wypłacali również żołd wojsku. Podskarbi zarządzał nie obsadzonymi królewszczyznami. W czasie bezkrólewia opiekował się dobrami stołowymi króla. Ponieważ dla podskarbiego nie uchwalono żadnej gratyfikacji, a pomagających mu urzędników miał opłacać z własnej kieszeni szerzyło się na tym stanowisku niebywałe malwersowanie państwowych pieniędzy. W razie śmierci podskarbiego obowiązek rozliczenia się przechodził na jego spadkobierców. Jako ciekawostkę możemy podać przykład Bogusława Leszczyńskiego, który przechodząc z podskarbiostwa na podkanclerstwo koronne, przekupił wszystkich posłów w izbie, aby dali mu absolutorium, a usłyszawszy sprzeciw jednego z posłów zapytał: „A który to tam taki syn, com mu nie dał”. Dopiero sejm w 1736 roku wyznaczył roczna gratyfikacje dla podskarbiego w wysokości 120.000 złotych. Na mocy Unii w Hadziaczu (1658) ogłoszono utworzenie urzędu podskarbiego ziem ruskich. Unia straciła jednak moc, zanim doszło do nominacji. Pozostałością po krzyżakach w Prusach był urząd podskarbiego ziem pruskich. Nie był on jednak zaliczany do urzędników administracji centralnej, ani nie wszedł w skład senatu. Miał on prawo do pensji 4.000 zł rocznie, które to pieniadze potrącał dla siebie z podatków i dochodów ekonomii malborskiej. Istniały tez osobne podskarbiostwa dla Mazowsza oraz ziemi liwskiej, nie miały one jednak większego znaczenia. Podskarbiego koronnego zastępował podskarbi nadworny. Był to jednak urząd stojący dość nisko w hierarchii, po pisarzach wielkich. Do senatu wprowadzono go dopiero w 1775 roku, gdzie zasiadał po hetmanach. Mianowany był zawsze przez króla, pobierał uposażenie od niego, a od 1775 roku ze skarbu państwa. Oba urzędy podskarbiego wielkiego i nadwornego były niemal równorzędne. Podskarbi nadworny był administratorem wszystkich spraw gospodarczych otoczenia królewskiego. W jego rękach znajdowała się prywatna szkatuła króla. Miał tez nadzór nad dobrami stołowymi króla i inwentarzem dworu, w tym serwisami stołowymi (pieczą nad zastawą dzielił się z podczaszym koronnym i kuchmistrzem koronnym). Podskarbi posiadali duży aparat urzędniczy do wykonywania swoich obowiązków. Ich bezpośrednimi współpracownikami byli pisarze skarbowi. W Koronie było ich dwóch (świecki i duchowny), na Litwie trzech. Podwładnym podskarbiego w sprawach menniczych i jednocześnie zarządzającym mennica był mincerz. Do pomocy podskarbi powoływał tez urzędników podręcznych dyspensatorów i kuratorów. W terenie działali podlegli mu poborcy podatkowi i celnicy. Zastępcą i pomocnikiem poborcy był subkolektor. Całkowicie podporządkowani podskarbiemu byli celnicy i mytnicy. W dawnej Polsce oprócz ceł granicznych istniały i cła wewnętrzne. Pobierano je na wszystkich mostach, przeprawach przez rzeki, groblach i rogatkach miast. Bezpośrednimi nadzorcami celników z ramienia podskarbich byli superintendenci. Pilnowali oni aby celnicy nie łamali prawa. Z „ministrów” pozostał nam tylko hetman. Razem z wojskiem zaciężnym pojawił się w II poł. XV wieku w Polsce, przejęty z Czech jego dowódca hetman. Początkowo mianował go król na czas określonej kampanii. Bywało po kilku dowódców – hetmanów jednocześnie. Stan ten trwał krótko, bo do 1503 roku, gdy wprowadzono hetmana na stałe, dodając mu określenie „wielki koronny”. W 1527 roku uznano go za najwyższy urząd wojskowy. Więcej napiszemy o nim przy omawianiu urzędów wojskowych. Przemysław Bielewicz
Historia | Poglądy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
